દેશ આઝાદ થઇ રહ્યો હતો ત્યારે જ ઇ.સ. ૧૯૪૬થી '૪૮ બે વર્ષ તેલંગણામાં જબરદસ્ત કિસાન આંદોલન થયું. જમીનદારી પ્રથાનો અંત આ આંદોલનથી આવ્યો. આંદોલનમાં સેંકડો કિસાન મર્યા હતા, ધરપકડો થઇ હતી. આખા ભારતમાં પહેલી ચૂંટણીમાં કાઁગ્રેસનો દબદબો હતો ત્યારે જવાહરલાલ નેહરુ કરતાં ય વધુ મત આંધ્ર પ્રદેશ કિસાનસભાના અધ્યક્ષને મળ્યા હતા. તેલંગણાની જેમ જ અત્યારે જ ચાલતું કિસાન આંદોલન ત્રણ કોર્પોરેટી કાનૂનો સામે રાષ્ટ્રીય સ્તરે નોંધપાત્ર બન્યું છે. નવ મહિનામાં છસો કિસાનો મર્યા છે ત્યારે પણ આ કિસાનો અડગ ઊભા છે. આ લખી રહ્યો છું ત્યારે કિસાનો કરનાલના મીની સચિવાલય સામે અડ્ડો નાખીને ઊભાં છે. મૃતકના વળતર માટે, લાઠીચાર્જમાં ઘવાયેલા કિસાનો માટે ન્યાય ઝંખે છે. જે અધિકારી શ્રી આયુષ સિંહાએ ખુલ્લે આમ ‘કિસાનોના માથા ફોડી નાંખો’ એમ ત્રણ ત્રણવાર આદેશ આપ્યો એને સસ્પેન્ડ કરવાની માંગ કરે છે! ભા.જ.પ. સરકારે નીમેલા રાજપાલ સત્યપાલ મલિક, ત્રણ ટર્મમાંથી સાંસદ (ભા.જ.પ.) વરુણ ગાંધી અને લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ કિસાનોનો પક્ષ લીધો છે. આંદોલન કોઈ રાજકીય પક્ષો પાસે સમર્થન માંગવા નથી ગયા, આપોઆપ એમની પ્રશ્નો- સંગઠનો સામે ચાલીને સમર્થન આપી રહ્યા છે. આ મોટી ઘટના છે. કિસાનના હીતોનું રક્ષણ કરનાર સરકારને ઝંખે છે. આ સરકાર પાસે એમને કોઈ આશા નથી.

બે દિવસ પહેલા મુઝફ્ફરનગરની કિસાન મહાપંચાયતમાં વીસ લાખ કિસાનોનું ઉપસ્થિત રહેવું એ બતાવે છે કે મોદીના ચળકાટનો વરખ ઊતરી રહ્યો છે! આ એ મુઝફ્ફરનગર છે કે જ્યાં ‘લવ જેહાદ’ના નામે હજ્જારો મુસલમાનની જાટ પ્રજાએ કતલ કરેલી. જેના કારણે ઊભી થયેલી સાંપ્રદાયિકતાની ભાવનાએ યુ.પી.માં યોગી-મોદી-ભા.જ.પ.ને ભારે બહુમતી અપાવેલી. આ કિસાનોએ ભા.જ.પ.ને હોંશેહોંશે મત આપેલા! જે કિસાન મોદી વિરુદ્ધ એક શબ્દ સુદ્ધાં સાંભળવા તૈયાર ન હતો. એ જ કિસાન આજે મોદીના એક શબ્દ પર પણ વિશ્વાસ રાખવા તૈયાર નથી. કોઠાસૂઝથી થયેલું આ ભ્રમનિરસન છે. એ જ મુઝફ્ફરનગરમાં હિન્દુ-મુસ્લિમ કિસાનો મળીને 'વોટ પર ચોટ’નું એલાન કરે છે! આ સાંપ્રદાયિક આમાંથી સાચા મોટા તરફથી ગતિ છે. તેથી જ 'હર હર મહાદેવ’, ‘જય શ્રીરામ’ અને અલ્લાહુઅકબરથી જંગી મેદની પ્રતીકાત્મક રીતે કોમી એકતા દાખવે છે. જે ભા.જ.પ.નો પરાજય છે. નફરતના બીજ રોપી એની વાવણી કરનાર પક્ષને આ પડકાર છે. નવ મહિનામાં કિસાન મહાપંચાયતો ઘણી થઈ એમાં આ નવો અધ્યાય છે. તેથી ત્રણ કાળાં કાનૂન વત્તા ભા.જ.પ.નો પરાજય એવું નવું લક્ષ્ય આ લડતમાં ઉમેરાયું છે. ચૂંટાયેલી સરકાર ન્યાય આપવામાં પ્રલંબ વિલંબ કરે ત્યારે આ શસ્ત્ર, ચૂંટણી ટાણે દબાણનું શિક્ષિતો પણ ઉગામતા રહ્યાં છે એ એણે પણ ઉગામ્યું. એ સ્વાભાવિક છે. એમાં તો ભક્તો રાડો પાડવા માંડ્યા કે કિસાન રાજનીતિ કરે છે! અરે ભાઈ! રાજનીતિનો ઠેકો તમારો જ છે? લોકતંત્રમાં રાજનીતિ કરવી ગૂનો છે? જ્યાં જ્યાં આવી મહાપંચાયતો મળી રહી છે ત્યાં, તેમ જ આસપાસના જિલ્લાઓમાં સરકારે ઈન્ટરનેટની સેવા બંધ કરી છે. સરકાર આખા દેશને આ રીતે કાશ્મીર બનાવી દેશે. સરકારનું આ પગલું ફાસીવાદી છે. હવે તો ઇજીજીનું ભારતીય કિસાન સંઘ પણ આ આંદોલનમાં જોડાઈ રહ્યું છે. જો આંદોલન વેગ પકડશે તો ભા.જ.પ.ને યુ.પી. અને અન્ય ચૂંટણીઓમાં હંફાવશે એટલું નક્કી છે. આ આંદોલનમાં મેઘા પાટકર, યોગેન્દ્ર યાદવ જેવા કર્મશીલો પણ જોડાર્યાં છે. ખાલિસ્તાનીઓ, વિપક્ષોનું, નક્સલીઓનું આ આંદોલન છે એમ કહેનાર સરકારે થૂંકેલું ચાટવું પડ્યું છે. સમૂહ માધ્યમોની ઝાઝી સહાય નથી છતાં આ આંદોલન ફેસબુક, ટિ્‌વટર જેવા વૈકલ્પિક માધ્યમોથી બધે પહોંચ્યું છે. કિસાન મહાપંચાયતોની સૌથી મોટી વિશેષતા એ છે કે દિનપ્રતિદિન એમાં સંખ્યામાં વધારો થઈ રહ્યો છે. યુ.પી.ની મહાપંચાયતમાં ગોવા અને કર્ણાટકથી કિસાનોનું આવવું મોટી ઘટના ગણાય. મોદીશાસનમાં મોદી વિરુદ્ધ આટલી મોટી મહારેલી હજુ થઇ નથી. વળી, ભેગાં થયેલા સહુ, રાજકીય પક્ષો પૈસા ઉઘરાવીને ઊભી કરે છે તેવી ભીડ નથી. બલકે, કુરબાનીની ભાવનાથી નીકળેલાં ટોળે ટોળાં છે. આઝાદીના અમૃત મહોત્સવ પ્રસંગે કિસાનોની આ અવદશા લોકશાહીની શરમ છે. આ આંદોલનનાં દૂરગામી પરિણામો આવશે.

કિસાન આંદોલને કેન્દ્ર-રાજ્યના સંબંધો વિષે પણ પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે. કૃષિબિલ રાજ્ય સરકારનો ઇલાકો છે. એમાં કેન્દ્રનો હસ્તક્ષેપ આ કેન્દ્ર સરકાર એકહથ્થું બની રહી છે તે કિસાન આંદોલને પર્દાફાશ કર્યું. જો આંદોલન નિષ્ફળ જશે તો ભવિષ્યમાં રાજ્ય સરકારોની સ્વાયત્તતા હણાઇ જશે અને એમની વારેવારે અવગણના થશે. એ અર્થમાં કિસાનોનો આ પ્રચંડ અવાજ ભારતીય રાજનીતિનો નવો અધ્યાય છે.

બૅંકો, રેલવે, વિમાન મથકો, કેન્દ્રની મોટી કંપનીઓનો દેશમાં વેચાણ મહોત્સવ ચાલે છે. પરિણામે અદાણી જેટલું ૩૫ વર્ષમાં નથી કમાયા એટલું છ વર્ષમાં કમાયા છે. ભારતીય મૂડીવાદીઓ દિવસે નહીં એટલું રાતે, રાતે નહીં એટલું દિવસે કમાઈ રહ્યા છે. પ્રજા અસહ્ય મોંઘવારી-બેરોજગારીમાં સપડાયેલી છે. છતાં મોદી સરકારે ૫૭ અબજ રૂપિયા તો કેવળ જાહેરાતો પાછળ ખર્ચીને સરકારની 'અચ્છે દિન’ની છબી, માધ્યમોને ખરીદી ઊભી કરી છે. વિવિધ કાયદા હેઠળ અવાજ ઉઠાવનારાઓની ધરપકડ થતી હોવાથી બૌદ્ધિકો, શિક્ષિતો, મધ્યમવર્ગી બધું જાણતા હોવા છતાં મૌન છે. આવી સ્થિતિમાં સરકારથી જરા ય ડર્યા વિના, શાંતિપૂર્વક લડી રહેલા કિસાનો આશાનું એક માત્ર કિરણ છે. ઘણાં કહે છે, નવ મહિનાથી લડે છે એમને મોત સિવાય બીજું મળ્યું શું? અરે! ભાઈ એમને મળ્યું એ ચૂંટણીની જીતથી પણ મોટું છે. જે પુસ્તકોમાંથી પણ ન મળે, એવી સંઘર્ષમાંથી ક્રાંતિકારી ચેતના સાંપડી છે. હવે કિસાનો સાથે મજદૂરો જોડાઈ રહ્યા છે, એમાં જો શહેરના શિક્ષિત, મધ્યમવર્ગીઓ જોડાશે તો આ દેશમાં કોઈ પણ સરકાર હોય લોકવિરોધી ર્નિણય લેતાં પાંચસો વાર વિચાર કરશે.

જાતિ, ધર્મ, લિંગ જેવી ઓળખ બાજુ પર હડસેલીને આ આંદોલને પ્રગતિશીલ ચરિત્ર ધારણ કર્યું છે. 'અલ્લાહુ અકબર’ અને 'હર હર મહાદેવ’ ૧૮૫૭માં અંગ્રેજ શાસન સામે બોલાતાં સૂત્રો હતા, જે કાળા અંગ્રેજો સામે શરૂ થયાં છે. ખેડૂત મત આપ્યાં પછી એ વાત પણ ભૂલી જતો કોની સરકાર બને છે કિસાન સંગઠનો પણ રાજકીય રીતે ગાયબ હતા. આજે સંઘર્ષ અને સંગઠનથી એ મૃતચેતના પુનઃજીવિત થઈ છે. ગભરાયેલી સરકાર આ આંદોલનને હિંસક બનાવવા ઉત્તેજે છે, ફાટફૂટ પાડવાનો પ્રયાસ કરે છે. કિસાનોએ પરિપક્વતા દાખવી સરકારના એ બદઈરાદાને સફળ થવા દીધો નથી. 'મોદીનો કોઈ વિકલ્પ નથી’ એ દંતકથા કિસાન આંદોલનને કડડભૂસ તોડી નાંખી છે. પૈસાની રેલમછેલ દ્વારા ચૂંટણી જીતવી, અન્ય પક્ષોના જીતેલાં નેતાઓને કરોડો રૂપિયા આપી ખરીદતો પક્ષ 'નૂતન ભારત’નો જે સૂત્રોચ્ચાર કરે છે એ પોકળ છે તે આ આંદોલનને સ્પષ્ટ કર્યું છે.

E-mail : bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2021; પૃ. 10

૨૦૧૬ના ઓગસ્ટ મહિનામાં આનંદીબહેને પટેલે વિજયભાઈ રૂપાણીની માફક અચાનક પોતાનાં રાજીનામાંની જાહેરાત કરી હતી અને તેમના અનુગામી મુખ્ય પ્રધાન તરીકે વિજય રૂપાણીને કોઈની નજર ન લાગે એમ વીણીને પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. વીણવાનો માપદંડ એવો હતો કે મુખ્ય પ્રધાન બનનારો માણસ કદાવર ન હોવો જોઈએ અને કદાપી કદાવર બનવાની ક્ષમતા ધરાવતો ન હોવો જોઈએ. રાજ્યોમાં મુખ્ય પ્રધાનો પૂછીને પાણી પીનારા હોવા જોઈએ કે જેથી ભવિષ્યમાં કેન્દ્રીય નેતૃત્વ સામે પડકાર પેદા ન કરે. પણ આમાં સમસ્યા એ છે કે સરેરાશ ગજું ધરાવતા માણસમાં આવડત પણ સરેરાશ હોવાની એનું શું કરવું? પણ આની ચિંતા તો એણે કરવાની હોય જેને શાસનમાં રસ હોય, માત્ર સત્તામાં રસ ધરાવાનારાઓએ આની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી.

ગુજરાતના અને ભા.જ.પ.ના દુર્ભાગ્યે વિજય રૂપાણી ધાર્યા હતા એનાથી વધારે આવડત વિનાના સાબિત થયા. થોડી વીણવામાં ભૂલ થઈ. ખાસ કરીને કોવીડના બીજાં મોજાં વખતે તેમણે જે ભૂંહડિયો વાળ્યો એની તો ગુજરાતની વડી અદાલતે નોંધ લેવી પડી અને સરકારને ખખડાવવી પડી હતી. ગુજરાતમાં વિજય રૂપાણી ચાને ગલ્લે બે ઘડી મોજ અને ઠેકડીનો વિષય હતા. હવે તેમની જગ્યાએ ભૂપેન્દ્ર પટેલ નામના કોઈ ધારાસભ્યને ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન તરીકે વીણીને પસંદ કરવામાં આવ્યા છે. તેઓ પટેલ છે એ તેમની લાયકાત છે, બીજી લાયકાતો વિષે કોઈ કશું જાણતા નથી, કદાચ પસંદ કરનારાઓએ પણ આશરે આશરે તેમની પસંદગી કરી હશે. તેઓ પહેલી વખતના ધારાસભ્ય છે.

એક સમય હતો જ્યારે બી.જે.પી. પક્ષઅંતર્ગત લોકતંત્ર માટે ગર્વ અનુભવતો હતો અને આવું સાચું લોકતંત્ર ધરાવનારા ભારતમાં માત્ર ત્રણ પક્ષો હતા. બે સામ્યવાદી પક્ષો (ભારતીય સામ્યવાદી પક્ષ અને માર્ક્સવાદી સામ્યવાદી પક્ષ) અને ત્રીજો બી.જે.પી. ૧૯૯૬માં ત્રીજા મોરચાએ એ સમયના પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય પ્રધાન જ્યોતિ બસુની વડા પ્રધાનપદ માટે પસંદગી કરી ત્યારે માર્ક્સવાદી સામ્યવાદી પક્ષે નિર્ણય લીધો હતો કે સરકારને સામ્યવાદી પક્ષની ફિલસૂફી મુજબ દિશા આપવા જેટલી બેઠકો ડાબેરી મોરચો નથી ધરાવતો એટલે જ્યોતિ બસુ વડા પ્રધાન નહીં બને. મોઢામાં આવી ચુકેલો કોળિયો ફગાવી દીધો હતો. જ્યોતિ બસુએ પક્ષના નિર્ણયને માથે ચડાવ્યો હતો અને વડા પ્રધાનપદ જતું કર્યું હતું. ભારતના સંસદીય લોકતંત્રના ઇતિહાસમાં આ અભૂતપૂર્વ ઘટના હતી.

સામ્યવાદીઓની જેમ બી.જે.પી. પણ પક્ષઅંતર્ગત લોકતંત્રનો ઉજ્વળ ઇતિહાસ ધરાવે છે. ખુદ નરેન્દ્ર મોદી પક્ષઅંતગર્ત લોકતંત્રના લાભાર્થી છે. ૨૦૦૨ના ગોધરા-ગુજરાત કાંડ પછી એ સમયના વડા પ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીએ આગ્રહ કર્યો હતો કે ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ રાજીનામું આપવું જોઈએ. પક્ષની ગોવામાં મળેલી કાર્યસમિતિએ નરેન્દ્ર મોદી મુખ્ય પ્રધાન તરીકે ચાલુ રહે એવો ઠરાવ કર્યો હતો જે પક્ષના સર્વોચ્ચ નેતા વાજપેયીએ માન્ય રાખ્યો હતો. એ પછી ૨૦૧૩માં નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે દાવેદારી કરી ત્યારે પણ તેમને લાલકૃષ્ણ અડવાણી અને બીજા સિનિયર નેતાઓનો વિરોધ હોવા છતાં લોકતાંત્રિક બહુમતીનો લાભ મળ્યો હતો. પક્ષની પરંપરા એવી રહી છે જેમાં પક્ષના મંચ ઉપર મુક્ત ચર્ચા થાય અને બહુમતીના આધારે નિર્ણય લેવાય. પણ હવે એ યુગ પૂરો થયો છે.

courtesy : Manjul; 13 September 2021

પોતપોતાના પ્રાંતમાં વ્યાપક લોકસંપર્ક ધરાવનારા કદાવર નેતાઓને કદ પ્રમાણે વેતરી નાખવાની અને ભવિષ્યમાં કદાવર નેતાઓ પેદા ન થાય એવી જોગવાઈ કરવાના રાજકારણને કૉન્ગ્રેસ સિસ્ટમ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. ઇન્દિરા ગાંધીના સમયમાં આની શરૂઆત થઈ હતી અને રાજીવ ગાંધીએ તે પરંપરા કાયમ રાખી હતી. રાજીવ ગાંધીએ બેંગલોરમાં પત્રકાર પરિષદમાં જાહેરાત કરી હતી કે કર્ણાટકને નવા મુખ્ય પ્રધાન મળશે. ત્યારે કર્ણાટકના કદાવર નેતા વીરેન્દ્ર પાટિલ મુખ્ય પ્રધાન હતા અને તેમને વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીના કથનથી આંચકો લાગ્યો હતો. વીરેન્દ્ર પાટિલને વિશ્વાસમાં લેવાની જરૂર રાજીવ ગાંધીએ નહોતી અનુભવી. ૧૯૮૨માં ઇન્દિરા ગાંધીએ પણ આ જ રીતે મહારાષ્ટ્રમાં બાબાસાહેબ ભોંસલે નામના ભૂપેન્દ્ર પટેલ જેટલા જ સાવ અજાણ્યા અને નાના કદના વિધાનસભ્યને મુખ્ય પ્રધાનપદે બેસાડ્યા હતા. આ માણસ કોણ છે એવો પ્રશ્ન ત્યારે પણ પૂછાયો હતો.

ઈરાદો પોતાના સ્થાનને સુરક્ષિત રાખવાનો હતો. જો પક્ષઅંતર્ગત લોકતંત્ર હોય તો લોકતંત્રનો લાભ લઈને આવડત ધરાવનારા મોટા ગજાના નેતાઓ પેદા થાય. પોતાની સ્વતંત્ર લોકચાહના ધરાવનારા મોટા કદના નેતાઓ હોય તો તેમની વાત સાંભળવી પડે. તેઓ કદાચ કોઈ બાબતનો વિરોધ પણ કરે અને વિરોધનો સામનો કરવો પડે અને વળી એવું પણ બને કે તેમના વિરોધ સામે ઝૂકવું પણ પડે જે રીતે એક સમયે કૉન્ગ્રેસમાં જવાહરલાલ નેહરુને પણ ઝૂકવું પડતું હતું અને બી.જે.પી.માં વાજપેયી અને અડવાણીને ઝૂકવું પડ્યું હતું. આગળ જતા કદાચ એવું પણ બને કે કોઈ ઐશ્વર્યવાન કદાવર નેતાની તરફેણમાં ખુરશી પણ ખાલી કરવી પડે. સત્તાને પ્રેમ કરનારાઓને અને સરમુખત્યારી માનસ ધરાવનારા નેતાઓને આ પસંદ હોતું નથી, એટલે તેઓ કદાવર નેતાઓને કિનારે રાખે છે અને કરે છે. કોઈ હોય તો પડકારે ને! જો વાજપેયી-અડવાણીએ તેમના યુગમાં બીજા પક્ષોની જેમ કૉન્ગ્રેસ સિસ્ટમ અપનાવી હોત તો આજે નરેન્દ્ર મોદી ભારતના વડા પ્રધાન ન હોત.

આની પણ એક કિંમત હોય છે અને એ કિંમત કૉન્ગ્રેસ પક્ષ આજે ચૂકવી રહ્યો છે. કૉન્ગ્રેસની જે તાકાત હતી એ રાજ્યોના ગજાદાર નેતાઓની સંયુક્ત તાકાત હતી અને એ તાકાત લોકતાંત્રિક માર્ગે ગામડાથી શરૂ કરીને દિલ્હી સુધી પહોંચતી હતી. એ તાકાત દિલ્હીથી રાજ્યોમાં નહોતી આવતી. આનો સૌથી મોટો ફાયદો એ હતો કે રાષ્ટ્રનિર્માણના યજ્ઞમાં સમગ્ર દેશમાં ખૂણેખૂણેથી અનેક મજબૂત, રચનાત્મક અને વિચારનારા હાથોની વિશાળ ભાગીદારી જોવા મળતી હતી. ઇન્દિરા ગાંધીએ ભાગીદારી કરી શકે એવા નેતાઓને ખતમ કરી નાખ્યા અને તેની જગ્યાએ લાભાર્થીઓ તેમ જ કૃપાર્થીઓને પેદા કર્યા અને પરિણામે પક્ષ અંદરથી નિર્બળ થતો ગયો. કૉન્ગ્રેસ નિષ્પ્રાણ બનતી ગઈ અને હવે તો કલેવર પણ તૂટી રહ્યું છે.

કૉન્ગ્રેસનો વર્તમાન બી.જે.પી.નું ભવિષ્ય બની શકે છે અને બનશે જ જો આ પરિપાટી ચાલુ રહેશે.  ઇન્દિરા ગાંધી પોતાનું પ્રભુત્વ સ્થાપિત કરવા માગતાં હતાં કારણ કે તેઓ અસલામતીથી પીડાતાં હતાં. નરેન્દ્ર મોદી પણ એ જ લક્ષણો ધરાવે છે અને માટે એ જ માર્ગે ચાલે છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 16 સપ્ટેમ્બર 2021

દિલ્હીના મુખ્ય મંત્રી અને આમ આદમી પાર્ટીના નેતા અરવિંદ કેજરીવાલે પંજાબ, ગોવા અને ઉત્તરા ખંડના મતદારોને આગામી વિધાનસભા ચૂંટણીમાં જો તેમનો પક્ષ વિજયી થશે, તો ૩૦૦ યુનિટ સુધી ઘરવપરાશની વીજળી મફત આપવાનું વચન આપ્યું છે. દિલ્હીમાં કેજરીવાલ સરકાર વીજળી અને પાણી મફત આપી રહી છે. હવે ૨૦૨૨માં જ્યાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ છે, તે રાજ્યોમાં તેમણે મફત વીજળીનો રાગ આલાપ્યો છે. ઉત્તરા ખંડની ભા.જ.પા. સરકારના ઊર્જા મંત્રીએ સામી ચૂંટણીએ ૧૦૦ યુનિટ મફત વીજળીની જાહેરાત કરી છે, પણ એમના પક્ષના ગોવાના વીજળી મંત્રીએ મફત વીજળીની માંગને અશક્યવત્‌ ગણી નકારી દીધી છે. પંજાબમાં હાલમાં ખેડૂતોનું સિંચાઈ માટે સંપૂર્ણ અને ઘરવપરાશનું ૧૦૦ યુનિટ સુધીનું વીજળીબિલ માફ કરી દેવામાં આવે છે, પરંતુ કેજરીવાલે ૩૦૦ યુનિટનું વચન આપતાં પંજાબની કૉન્ગ્રેસી સરકાર મૂંઝવણમાં છે. મતદારોને મફત વીજળી આપીને વોટ પેદા કરવાનો કસબ સમયાંતરે લગભગ બધા જ રાજકીય પક્ષો અપનાવતા હોય છે.

મતદારોને માત્ર મફત વીજળી-પાણીનાં જ નહીં જાતભાતની ચીજો મફત આપવાનાં પ્રલોભનો અપાય છે. સાડી, ધોતી, ચોખા, જનતાખાણું, મંગળસૂત્ર, સાઇકલ, સ્કૂટી, ટેલિવિઝન, ટેબલેટ, મોબાઇલ, પ્રેશરકૂકર, ઘર અને ઇન્ટરનેટ મફત કે સસ્તા દરે આપવામાં આવે છે કે તેનાં વચનો આપવામાં આવે છે. ખેડૂતોની દેવામાફી, કિસાન સન્માનનિધિ, બેરોજગારીભથ્થું, ગૃહિણી સન્માનનિધિ, નિઃશુલ્ક કન્યાશિક્ષણ અને રોજિંદા કે ધાર્મિક તીર્થસ્થાનોના મફત બસપ્રવાસોની યોજનાઓ ચૂંટણીઢંઢેરાનો ભાગ બન્યાં છે. મફત વીજળી પર કંઈ અરવિંદ કેજરીવાલનો ઇજારો નથી. છેક ૧૯૯૭માં પંજાબના ખેડૂતોને મફત વીજળી અકાલી દળની પ્રકાશસિંઘ બાદલ સરકારે આપવી શરૂ કરી હતી. ૨૦૦૬માં તમિલનાડુએ મફત ચીજવસ્તુઓનો આરંભ કર્યો તે પછી તો બધાં રાજ્યોમાં તેની હોડ મચી છે.

મતદારોને મફત આપી રીઝવવાનાં પગલાં અર્થવ્યવસ્થા માટે ખોટનો ધંધો છે. ગુજરાતમાં ૧૯૯૫માં પહેલી વાર ભારતીય જનતા પક્ષ સત્તામાં આવ્યો, ત્યારે તેણે સ્ટેટ ટ્રાન્સપોર્ટની બસોનાં ભાડાં અડધાં કરવાનું વચન આપ્યું હતું. કેશુભાઈ પટેલ મુખ્ય મંત્રી તરીકે વરાયા ત્યારે, “એસ.ટી.નાં ભાડાં અડધાં કરો છો, તો તેનાં નાણાં ક્યાંથી આવશે ?” એવા પત્રકારના સવાલનો કેશુભાઈનો જવાબમાં હતો કે, “તારા બાપના તબેલામાંથી”. આજે ૨૦૨૧માં આ સવાલનો જવાબ આપતાં દિલ્હીના મુખ્ય મંત્રી કેજરીવાલ કહે છે કે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીએ પોતાના માટે રૂ. ૧૯૧ કરોડનું હેલિકૉપ્ટર ખરીદ્યું છે અને હું તે નાણાં દિલ્હીના નાગરિકોને મફત વીજળી આપવા માટે વાપરું છું.”

મફત વીજળીનાં રાજ્યો પરના આર્થિક બોજ અંગે રાજકીય પક્ષો સાવ જ બેફિકર હોય છે. દેશમાં સૌથી વધુ માથા દીઠ આવક ધરાવતી રાજધાની દિલ્હીની પચાસ ટકા વસ્તીએ ગયા વરસે મફતમાં વીજળી મેળવી હતી. દિલ્હી સરકારે તેના ચાલુ વરસના બજેટમાં રૂ. ૨૮૨૦ કરોડની વીજ સબસીડીની જોગવાઈ કરી છે. તેને કારણે રાજ્યની રાજકોષીય ખાધ રૂ. ૧૦,૬૬૫ કરોડની થઈ છે. પંજાબની કૉન્ગ્રેસી સરકારને હાલના નાણાકીય વરસમાં રૂ. ૧૭,૭૯૬ કરોડની સબસિડી ચુકવવાની છે. ઉત્તરા ખંડ સરકાર જો ૧૦૦ યુનિટ વીજળી મફત આપે તો તેના પર રૂ. ૩૩૬ કરોડનો બોજ આવશે. પરંતુ રાજકારણીઓને રાજ્યના આર્થિક બોજની કોઈ ચિંતા હોતી નથી.

‘ક્રાઇસિલ’(રિસર્ચ રેટિંગ એજન્સી) અનુસાર વર્ષ ૨૦૨૦-૨૧ સુધીમાં દેશની વીજકંપનીઓ પર રૂ. ૪.૫ લાખ કરોડનું દેવું છે. મહારાષ્ટ્ર સ્ટેટ ઇલેક્ટ્રિસિટી ડિસ્ટ્રીબ્યૂશન કંપની ૨૦૨૦ સુધીમાં રૂ. ૩૮ હજાર કરોડનાં દેવાંમાં ડૂબેલી છે. આ જ મહારાષ્ટ્રમાં રૂ. ૩૩,૦૦૦ કરોડ વીજબિલોના લ્હેણાં નીકળે છે. ઉત્તરા ખંડ પાવર કૉર્પોરેશનની ખોટ રૂ.૫,૦૦૦ કરોડ છે. કેન્દ્ર સરકારે વીજળી સેક્ટરને સંકટમાંથી ઉગારવા છેલ્લા બે દાયકામાં ત્રણ બેલઆઉટ પૅકેજ આપ્યાં છે. વર્ષ ૨૦૦૦માં રૂ.૪૦,૦૦૦ કરોડ, ૨૦૧૨માં ૧.૯ લાખ કરોડ અને ૨૦૧૫માં ઉદય યોજના દ્વારા કંપનીના દેવાને રાજ્યના બોન્ડમાં તબદિલ કરવાની મદદ કરી છે. છતાં વીજ કંપનીઓનું સંકટ ટળતું નથી.

મફત વીજળીની લ્હાણી કરી મતોની ફસલ લણવાના રાજકારણીઓના ઇરાદા સફળ થાય છે કે કેમ તેનો જવાબ હંમેશાં હકારાત્મક હોતો નથી. દિલ્હીમાં આમ આદમી પાર્ટીને મફત વીજળી-પાણીનું વચન મબલખ મતો અપાવી શક્યું છે. મમતા બેનરજીએ તાજેતરની વિધાનસભા ચૂંટણીના ત્રણ માસ પૂર્વે જ ૭૫ યુનિટ મફત વીજળી આપી હતી અને તેનો ફાયદો મેળવ્યો છે. ૧૯૯૭માં પંજાબમાં અકાલી દળની સરકારે મફત વીજળી આપી. પરંતુ ૧૯૯૮ની લોકસભા ચૂંટણીમાં તેને એકેય બેઠક ન મળી અને ૨૦૦૨ની વિધાનસભા ચૂંટણી પણ હારી ગઈ. જો કે જે રાજ્યોમાં મફત વીજળી આપવામાં આવે છે, તેની અસર એટલી બધી હોય છે કે કોઈ પક્ષમાં તે બંધ કરવાની હિંમત હોતી નથી. હરિયાણા ધારાસભાની ૨૦૦૫ની ચૂંટણીમાં ઓમપ્રકાશ ચૌટાલાના પરાજયનું કારણ મફત વીજળીનું વચન ન પાળવાનું મનાય છે. દિલ્હી બી.જે.પી.ને  કેજરીવાલ સરકારના મફત વીજળી-પાણીના વચનને ચાલુ રાખવાનું વચન આપવું પડે છે. કૉન્ગ્રેસને ચૂંટણી જીતવા અસમમાં મફત વીજળીનાં અને ગુજરાતમાં વીજળીના બિલો અડધાં કરવાનું વચન આપવું જ પડ્યું હતું ને ? તેલંગણા સરકારે ખેડૂતોને હવે ચોવીસ કલાક મફત વીજળીની યોજના શરૂ કરી છે. મહારાષ્ટ્ર સરકારે ગયા વરસે ૧૦૦ યુનિટ ઘરેલુ વીજળી મફત આપવાની જાહેરાત કરી હતી, પણ અમલ કર્યો નથી.

વીજળી સહિતની ચીજવસ્તુઓ મફતમાં આપવાથી સર્જાતો ભ્રષ્ટાચાર પણ મોટો પ્રશ્ન છે. કિસાન સન્માનનિધિનાં નાણાં સીધાં ખેડૂતોના બૅન્કખાતામાં જમા થતાં હોવા છતાં રૂ. ૩૨૦૦ કરોડ યોજના માટે લાયક ના હોય તેવા ખેડૂતોનાં ખાતાંમાં જમા થયાં છે. આપણાં મોટા ભાગનાં રાજ્યો વીજળીની અછત ભોગવી રહ્યાં છે. ખાનગી વીજ કંપનીઓ પાસેથી રાજ્યો મોંઘા ભાવે વીજળી ખરીદે છે અને લોકોને મફતમાં આપે છે. આ વિષચક્રને નાથવાની જરૂર છે. ખાનગી કંપનીઓ સાથેનો વીજ ખરીદકરાર (પાવર પરચેઝ ઍગ્રીમેન્ટ કે પી.પી.એ.) ભ્રષ્ટાચારની જડ છે. જો તેમાં ફેરફાર થાય, તો લોકોને પરવડે તેવા ભાવે વીજળી મળી શકે છે. હાલમાં મફત વીજળીનો બોજો બાકીના ૪૦ ટકા ગ્રાહકો પાસેથી જુદા-જુદા કર દ્વારા મેળવવામાં આવે છે, તેને કારણે પણ અસંતોષ રહે છે.

મફત વીજળીથી વીજવપરાશમાં ઘટાડો થયો છે કે નહીં, લોકો અમુક યુનિટ સુધી મફત મળે છે, તો વપરાશ બેવડો કરી વ્યર્થનો વીજવપરાશ કરે છે કે કેમ તેનો કોઈ અભ્યાસ કે તપાસ થતાં નથી. ગરીબો કે જરૂરિયાતમંદોને બદલે કોઈ પણ પ્રકારના આર્થિક માપદંડ સિવાય રાંધણગૅસના સિલિન્ડરમાં સબસિડી આપવામાં આવે છે. તમામ વયસ્ક નાગરિકોને રેલવે- ટિકિટમાં રાહત આપવામાં આવે છે. આ બંને બાબતોમાં વડા પ્રધાને લોકોને સ્વૈચ્છિક રીતે ત્યાગ કરવા અપીલ કરતાં તેનો થોડો અમલ પણ થયો છે. તેમ મફત વીજળી આપવામાં માત્ર વીજવપરાશના યુનિટનો માપદંડ યોગ્ય નથી.

દેશમાં ચાર કરોડ પરિવારો આજે પણ વીજવિહોણા છે અને અંધારામાં જીવે છે. સરકારની હરઘર વીજળીની યોજનામાં તેમને રૂ. ૫૦૦માં એક સોલાર બલ્બ અને એક પંખા સાથેનું વીજળીનું કનેકશન મળે છે પરંતુ વીજળીનું બિલ તેણે ભરવું પડે છે. ખરેખર આ અંધકારમાં જીવતા લોકોને મફત વીજળીની જરૂર છે કે રાજધાનીના સુખી-સંપન્ન વીજગ્રાહકોને તે સવાલ થવો જોઈએ. ગરીબો,  ખેડૂતો, દવાખાનાં અને શાળાઓને મફત વીજળીમાં પ્રાયોરિટી મળવી જોઈએ. વીજતાર ખુલ્લા હોવાથી દેશમાં રોજ વીજળીનો કરન્ટ લાગવાથી ૩૦ લોકોનાં મોત થાય છે. ખુલ્લા વીજવાયરોને કારણે વીજલૉસ અને ચોરી થાય છે. વરસાદ, વાવાઝોડાંના સમયે વીજપ્રવાહ બંધ થઈ જાય છે. પણ વીજતારના ભૂગર્ભીકરણને જરા ય મહત્ત્વ આપવામાં આવતું નથી. લગભગ ૧૨ કરોડ બાળકો કોરોનાકાળમાં શાળાઓ બંધ હોવાથી મધ્યાહ્‌ન ભોજનથી વંચિત છે. કરોડો બાળકો પાસે ઑનલાઇન શિક્ષણ માટે સ્માર્ટફોન નથી. ગરીબી-વંચિતતાને પ્રાથમિકતા આપવાને બદલે મફત વીજળીના લોકરંજની પગલાં આપણા લોકતંત્રની બલિહારી છે.

ચૂંટણી-વૈતરણી તરી જવા મતદારોને અપાતાં આર્થિક પ્રલોભનો રાજકીય પક્ષોનું ભ્રષ્ટ આચરણ જ છે. જુલાઈ, ૨૦૧૩માં સર્વોચ્ચ અદાલતે લોકપ્રતિનિધિત્વ વધારાની કલમ ૧૨૩માં સુધારો કરી મફત લ્હાણીને ભ્રષ્ટ આચરણ ગણવા સૂચન કર્યું હતું, પરંતુ સરકારે તેનો અમલ કર્યો નથી. ચૂંટણીપંચે આદર્શ આચારસંહિતામાં આ બાબત સમાવી છે પરંતુ તેનો અમલ કરાવાતો નથી. તમિલનાડુ વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે મદ્રાસ હાઈકોર્ટે મફત આપવાની ચીજોના આર્થિક બોજનો ૧૦ ટકા હિસ્સો સત્તાધારી રાજકીય પક્ષ વહન કરે, તેમ જણાવ્યું હતું.

ઉત્તરાખંડમાં કેજરીવાલની જાહેરાતના અઠવાડિયામાં જ દોઢ લાખ લોકોએ મફત વીજળી માટે ‘આપ’નું ફ્રી વીજળી ગૅરન્ટીકાર્ડ મેળવી લીધું છે. મતદારોને મફતમાં કંઈક આપવાના રાજકીય પક્ષોનાં વચનો સમાજના બધા વર્ગોને આકર્ષે છે પણ તે સ્વતંત્ર અને નિષ્પક્ષ ચૂંટણીપ્રક્રિયાને દૂષિત કરે છે. તમામ રાજકીય પક્ષો આ બાબતમાં ખરડાયેલા હોઈ તેને  અટકાવતા નથી.

E-mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2021; પૃ. 15 તેમ જ 13