ઊંઘ હરામ થઈ જાય એવું બનશે ઘણું-ઘણું. હાથ કલમ હેઠે મૂકવા તરફડશે પણ લખવું પડશે, લખ્યે જ પાર. સામે આગ લાગી હશે તોયે ઓલવવા માટે દોડાશે નહીં, માત્ર લખાશે, આગ … આગ !

અભિશાપ કહો તો અભિશાપ, આશીર્વાદ કહો તો આશીર્વાદ, હાથ ખેંચીને કોઈકે કલમ પકડાવી. પછી આનાકાની શી રીતે થાય ?

•

– તો કથા-પુકુરનું આ પહેલું બિંદુ.

રાજમાં દૈત્યનો ભારે ત્રાસ. પ્રજા મરણતોલ પીડામાં પહોંચી રાજદ્વાર. રાજા સામે દુખડાં ઠાલવ્યાં. રાજા આશ્ચર્યચકિત.

મારા છતાં તમને દુઃખ ? માનું જ નૈ, હું પ્રજાવત્સલ ને પ્રજાપ્રિય, કોણ કનડે છે તમને ?

પ્રજા કરગરીને નાકલીટી તાણી માંડ બોલી કે મા’રાજ, દૈતડાં પજવે છે. અતિશય ત્રાસ છે એમનો.

રાજા ગર્જ્યા, શી રીતે પજવે છે. ઝટ કહો. આ ઘડી પીડા દૂર કરું. હું તારણહાર, જીવનાધાર, મારા છતાં … પ્રજા બાપડી ક્ષીણ કંઠે બબડે કે રાખ્ખસની કનડગત એક હોય તો કહીએ, આ તો વાતે-વાતે એક છરી, નાક કાપું, લાવ તલવાર, માથું વાઢું, અને મોતને ઘાટ એમ ઉતારે જાણે પૃથ્વીપટે હતાં જ નહીં. એવાં કેટલાંયે બત્રીસલક્ષણાં જતાં રહ્યાં !

રાજા ચિંતનમાં પડ્યા. એમ ને એમ કંઈ દૈત્યો કનડે નહીં. પૂછી લીધું, તમારો કંઈ અપરાધ ? કશું કર્યું દૈત્યોને ના ગમે એવું ? પ્રજાએ તો પેટછૂટી કબૂલાત કરી.

જીવીએ છીએ એને વાંક ગણો તો એમ માઈબાપ, પણ એક વાર થોરને કાંટાળો કીધો, અને ઝેરકચોલાંને ઝેરી, આ એટલી ભૂલ ગણો તો ભૂલ!

રાજાએ કપાળે હાથ પછાડ્યો, અરેરે, આવી પહાડ જેવડી ભૂલ! દૈત્યોને ચોક્કસ માઠું લાગ્યું. બહુ સંવેદનાસભર, રાષ્ટ્રપ્રેમી, કૂણાં માખણ જેવાં હૈયાં છે એમનાં, એમને આવું કહેતાં પહેલાં જરા પૂછવું તો હતું! હવે કંઈ થાય નહીં. હાથે કરીને કુહાડો માર્યો પગે! પ્રજા વિમાસણમાં. તારણહાર દૈતડાંને રોકી ન શકે ? રાજા કહે કે ચિંતા ન કરો, તમે આપણી સમૃદ્ધિ જુઓ, આનંદ આવશે. આપણા વરિષ્ઠ ઉદ્યોગપતિનો મહેલ જોયો ? હાલમાં જેનું ઉદ્‌ઘાટન કર્યું એ મંગલભવન જોયું ? આ જ તકલીફ છે ને, જે જોવા જેવું છે તે તો જોતાં જ નથી તમે! દૈત્યોને છોડોને!

સમસ્ત જનગણ સ્તબ્ધ.

થોરને કાંટાળો કહ્યો અને ઝેરકચોલાંને ઝેરી, એ શું આવડો મોટો અપરાધ? મહારાજ તૌ દૈત્યોને નાથવામાં માનતા નથી અને એમાં તો દૈત્યોની નફ્ફટાઈ બેફામ છે. એમને જે નડે એમને પતાવી દીધાં પછીયે ઠરતાં નથી, ફટાકડા ફોડી હરખ કરે કરે છે, અને જમણવાર રાખે છે. એમને રોકે એવું કોઈ કરતાં કોઈ દેખાતું નથી. આ તે કેવું કલ્યાણરાજ ?

હવે આપણી પાસે એક જ માર્ગ છે. પીડિતોના અગ્રણીએ જાહેર કર્યું. સહુ એમની આસપાસ ફરી વળ્યાં. સઘળી આશા છોડીને થાકેલાં તમામ માટે આ રાહતના સમાચાર હતા. કયો ઉપાય હશે આપણા આગેવાન પાસે ?

આપણે સ્વાંગ સજવાનો છે દૈત્યોનો. ચહેરા એવા પહેરી લેવાના, એમના જેવા. ઢબછબ, બોલચાલ બધુંયે એમના જેવું, ભલભલા થાપ ખાઈ જાય એવો વેશ. પછી આપણને કનડગત નહીં, એમને થશે કે આપણે તો એમનામાંનાં જ છીએ, તે આપણને તો બરાબર ખબર હોય કે આપણે અલગ છીએ, ભલાં પરગજું, સત્યનિષ્ઠ. કેવો લાગ્યો આ ઉપાય ?

લાંબા વિચાર બાદ એક ચતુરે સવાલ કર્યો કે દૈત્યોનું તો સમજ્યાં, આપણે એકમેકને શી રીતે ઓળખી શકીશું, જ્યારે સહુ સરખેસરખાં જ દેખાતાં હશે ત્યારે ?

સવાલ એને ઠેકાણે છે અને જવાબ જડ્યો નથી આ ઘડી સુધી. બધો ગોટાળો એને કારણે ચાલી રહ્યો છે, ક્યાં સુધી ચાલશે, શી ખબર !

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2018; પૃ. 15

વિશ્વભરમાં સ્ત્રીનું લગ્ન એટલે જાણે તેનો પુનઃ જન્મ. લગ્ન સાથે તેનું નામ, અટક, ઘર, પરિવેશ અને ધર્મ બધું જ બદલાઈ જાય ! સ્ત્રી જે પુરુષને પરણે તે પુરુષનો ધર્મ તે જ તેનો ધર્મ બની જાય ! આ પિતૃસત્તાક પ્રથા સદીઓથી વિશ્વભરમાં પ્રવર્તે છે. ખાસ કરીને ભારતમાં તો ખરી જ.

હિન્દુ, મુસ્લિમ, શીખ, ઈસાઈ કે પારસી, જેવા ભારતના બધા જ ધાર્મિક સમાજોમાં લગ્ન પછી સ્ત્રીના નિર્વિવાદપણે ધર્મપરિવર્તનને સ્વીકારી લેવાયું છે. ટૂંકમાં સમાજ આખો સ્ત્રીને પુરુષના નામે, પુરુષના ધર્મે, અને પુરુષના સંદર્ભે જ ઓળખતો રહ્યો છે. અને તેનાં માઠાં પરિણામો સ્ત્રીએ સહન કર્યાં છે. જ્યાં લગભગ કોઈ જ સ્ત્રી આવા અન્યાયનો વિરોધ સુદ્ધાં કરતી નથી, જ્યાં લગ્ન બાદ નવું નામ, નવી અટક અને નવો ધર્મ આંતરજાતીય લગ્નની પરિણીતા પોતાના ભાગ્યરૂપે સ્વીકારે છે, ત્યાં આવા પિતૃસત્તાક ધાર્મિક વલણની વિરુદ્ધમાં થોડા જ સમય પહેલાં એક પારસી સ્ત્રી મેદાને પડી. શ્રીમતી ગુલરુખ એમ. ગુપ્તા નામની જન્મે પારસી, પરંતુ લગ્ન બાદ હિન્દુ બનેલી તથા ગુપ્તા અટક ધરાવતી સ્ત્રીએ વલસાડના પારસી ટ્રસ્ટ સામે કાનૂની ફરિયાદ નોંધાવી.

ફરિયાદ એવી હતી કે પારસી સમાજ દ્વારા ચલાવાતા વલસાડ પારસી ટ્રસ્ટના હોદ્દેદારોએ પોતાના સમાજના નિયમોને ધ્યાનમાં રાખતા નોન પારસી પુરુષને પરણેલ આ યુવતીને પારસી અગિયારી કે પારસી સ્મશાનગૃહમાં જવા પર નિષેધ ફરમાવ્યો હતો. પારસી સમાજના નિયમ પ્રમાણે તેમના ધાર્મિક સ્થળોમાં પ્રવેશવાનો હક ફક્ત પારસીઓને જ હોય છે. નોન પારસીમાં પરણેલ દીકરીઓને લગ્ન બાદ ધર્મસ્થાનમાં પ્રવેશવાનો હક રહેતો નથી. દેખીતું જ છે કે ગુલરુખનો લગ્ન બાદ ધર્મ બદલાઈ ગયો હતો. તેણે પતિનો ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતો. અને તેથી હવે તે પારસી રહેતી નથી. પારસી ન હોવાને કારણે હવે તેને પારસી ધર્મસ્થાન કે પારસી સ્મશાનગૃહમાં પ્રવેશવાનો હક રહેતો નથી. અને તેથી ગુલરુખ પોતાના વૃદ્ધ માતા-પિતાની અંતિમક્રિયા કરી શકશે નહીં ! પારસી ટ્રસ્ટના આ નિર્ણય વિરુદ્ધ ગુલરુખે બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં અરજી કરી. સુનાવણીને અંતે ગુલરુખના પ્રતિપક્ષીઓ જીતી ગયા. હાઈકોર્ટે ગુલરુખને સ્મશાનગૃહમાં પ્રવેશીને માતા-પિતાની અંતિમક્રિયાના હક ન આપ્યા !

હાઈકોર્ટનો આ ચુકાદો ગુલરુખને સ્વીકાર્ય ન હતો. તેનો તર્ક હતો કે જે ધર્મમાં તે જન્મી હતી તે ધર્મમાં આજીવન રહેવાનો અધિકાર તેને મળવો જોઈએ. પોતાની આ માન્યતાને સાચી ઠેરવવા ગુલરુખે એક ઓર ન્યાયિક જંગ લડવાનો નિર્ણય કર્યો. અને તેણે હાઈકોર્ટના ચુકાદા વિરુદ્ધ સુપ્રીમ કોર્ટમાં કેસ કર્યો. નામદાર સુપ્રીમ કોર્ટના ચાર ન્યાયમૂર્તિઓની બેન્ચે આ કેસને સાંભળ્યો અને તેમણે ગુલરુખની તરફેણામાં ચુકાદો આપતાં જણાવ્યું કે, લગ્ન બાદ પત્નીએ પતિનો ધર્મ ફરજિયાતપણે સ્વીકારવો પડે તે આગ્રહ ન્યાયિક નથી. સ્ત્રીની પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે તે જે ધર્મ સ્વીકારે તે સ્વીકારવાનો તેને હક છે … તેથી આ કેસ કરનાર ગુલરુખ ગુપ્તા નામની હિન્દુ પુરુષને પરણેલી પારસી સ્ત્રીને પારસી પંચાયત કે ટ્રસ્ટ 'ટાવર ઓફ સાયલન્સ'(પારસી સ્મશાનગૃહ)માં પ્રવેશતી અટકાવી શકે નહીં. નામદાર સુપ્રીમ કોર્ટનો આ ચુકાદો ફક્ત ગુલરુખ નામની એક સ્ત્રીને જ ન્યાય આપતો નથી, પરંતુ આખી પારસી સ્ત્રી જાતને એક વિશેષ ધાર્મિક હક આપે છે. આ ચુકાદાથી ગુલરુખ ખુશ છે, તે જીતી ગઈ છે. હવે તે તથા નાતબહાર પરણેલી બે બહેનો પોતાના 84 વર્ષનાં માતા-પિતાની અંતિમક્રિયા કરી શકશે.

સ્ત્રીઓને ન્યાય આપવા માટે પ્રતિબદ્ધ અદાલતના નિર્ણયનું સ્વાગત છે. આ નિર્ણય સ્ત્રીને પોતાની માલિકી ગણનાર પિતૃસત્તાક સમાજના માઈન્ડ સેટથી હઠકે વિચારવાની સ્વસ્થ શરૂઆત કરે છે. પરંતુ સહેજ ગંભીરતાથી વિચારીએ તો સમજાય કે આવો ચુકાદો સ્ત્રીને બે ધર્મો વચ્ચે વહેંચાયેલું જીવન જીવવાની છૂટ આપી રહ્યો છે. ગુલરુખે પોતાના પતિનો ધર્મ તથા અટક અપનાવ્યા છે. લગ્ન બાદ તે ગુલરુખ ગુપ્તા બની છે. એટલે કે હવે તે હિન્દુ છે, અને હિન્દુ રહીને, હિન્દુ ધર્મ ઉપરાંત હવે નામદાર કોર્ટ તેને પારસી ધર્મનો પણ હક આપી રહી છે. અને અન્ય ધર્મ અંગિકાર કરી ચૂકેલ મૂળ પારસી સ્ત્રીને ન્યાયાલય પારસી ધર્મમાં પોતાની આસ્થા ધરાવવાનો હક આપી રહી છે.

આ પ્રમાણે આંતરજાતીય લગ્ન કરનાર પારસી સ્ત્રીને હિન્દુ બની હોવા છતાં પારસી ધાર્મિક હકો મળી રહ્યા છે. તો પછી પારસી પુરુષને પરણેલ હિન્દુ સ્ત્રીનું શું ? તેનો વિચાર પણ કરવો જોઈશે. આવી, હિન્દુમાંથી પારસી બનેલ, સ્ત્રીની પરિસ્થિતિ શું છે તે પણ જોવું પડશે. આવી સ્ત્રીઓને પારસી ધર્મ અપનાવતો નથી. તેમને અગિયારી કે ધાર્મિક સ્થળોમાં પ્રવેશનો હક હોતો નથી. અલબત્ત, પારસી પતિથી જન્મેલ એ હિન્દુ સ્ત્રીના બાળકોને પારસી પંચાયત પારસી તરીકે ચોક્કસ સ્વીકારે છે અને હકો પણ આપે છે.

લગ્ન બાદ પારસી બનેલી આવી હિન્દુ સ્ત્રીઓના ધાર્મિક હક વિશે વિચારતા મને વર્ષો પહેલાંની મારી એક બહેનપણીનું સ્મરણ થયું. મારી એ બહેનપણીએ આઈ.આઈ.એમ.માંથી એમ.બી.એ. કર્યું હતું. અને અભ્યાસ દરમિયાન જ પોતાના એક સહાધ્યાયી પારસી પુરુષ સાથે તેને પ્રેમ થયો હતો. બંને પક્ષોની અસંમતિને ઉપરવટ થઈ, તે બંનેએ આંતરજાતીય લગ્ન કરી લીધેલાં. અને ભારત છોડી યુ.એસ.માં સ્થાયી થવા નિર્ણય કરેલો. મને જાણવા મળેલું કે યુ.એસ.માં મારી બહેનપણીએ હાર્વર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલમાંથી પીએચ.ડી. કરેલ. અને હવે તે કોઈ સારી કંપનીમાં સી.ઈ.ઓ. છે. તેના પારસી પતિએ પણ આગળ અભ્યાસ કર્યો ને ત્યારબાદ કોઈ યુનિવર્સિટીમાં ફેકલ્ટી તરીકે જોડાયો હતો. વર્ષો બાદ તેની ભારતયાત્રા દરમિયાન જ્યારે અમે મળ્યાં ત્યારે મને બે સોહામણા પુત્રોની માતા એવી મારી અત્યંત સફળ બહેનપણીને જોઈને ખૂબ આનંદ થયો. દોમદોમ સાહ્યબીમાં મ્હાલતી મારી એ બહેનપણી લોકોની ઇર્ષાનું કારણ હતી. પરંતુ અમે બંને એકલા મળ્યાં, ત્યારે તેણે પોતાના મનની વાત મને કરી. તેણે કહ્યું કે અલબત્ત તે એક સફળ સી.ઈ.ઓ. હતી. એક સારી પત્ની હતી. બે પુત્રોની માતા હતી અને તેના પતિ અમેરિકાની નામાંકિત યુનિવર્સિટીમાં પ્રેસિડેન્ટ (કુલપતિ) પદે બિરાજતા હતા. આ બધું જોતા લોકો માનતા હતા કે તે સુખી હતી. પણ વાસ્તવમાં તે તદ્દન એકલવાયી હતી.

મને આશ્ચર્ય થયું. આવી ભરી ભરી જિંદગીમાં તે એકલવાયી કઈ રીતે ? તેણે મને કહ્યું, 'મારી એકલતા સામાન્ય નથી. એ એક આધ્યાત્મિક એકલતા છે.' આસપાસના લોકોને અત્યંત સુખી દેખાતી મારી બહેનપણીના મનમાં ઊંડે ઊંડે દુઃખ હતું. અમેરિકામાં વસતા તેના નાનકડા પરિવારમાં ત્રણ વિરુદ્ધ એકની આ એકલતા હતી. કુલ ચાર જણના પરિવારમાં ત્રણ જણ પાક્કા પારસી હતા. જેણે પોતાનો હિન્દુ ધર્મ ત્યજીને પતિનો પારસી ધર્મ અપનાવ્યો હતો, તેવી મારી બહેનપણી પોતાના પરિવારના ત્રણ સભ્યની જેમ પારસી નહોતી ! પારસી હોવા છતાં તેને હિન્દુ માનવામાં આવતી ! મહિને એકાદ વાર પોતાના નિવાસસ્થાનથી સાંઈઠએક માઈલની દૂરી પર આવેલ પારસી અગિયારી જવાનો ક્રમ જીવનભર ચાલ્યો. પણ જ્યારે પણ અમેરિકામાં સ્થિત આ પારસી કુટુંબ અગિયારીએ જતું ત્યારે કુટુંબના ત્રણ સભ્યો એટલે કે મારી બહેનપણીનો પતિ અને તેના બે પુત્રો તેને મૂકીને અગિયારીમાં પ્રાર્થના કરવા જતા. પારસી પંચાયતના નિષેધને કારણે પારસી ધર્મમાં ન જન્મેલ તેવી તેને ધર્મસ્થાનમાં પ્રવેશવાનો હક નહોતો ! 'દર મહિને અગિયારીની બહાર જીવનની એકલતાનો આ અનુભવ જીરવવો મારે માટે કપરો છે. એ મને સતત યાદ અપાવે છે કે હિન્દુ ધર્મ ત્યજીને હું પારસી પતિ ખાતર પારસી બની, પરંતુ ત્યાં મારો સ્વીકાર પૂર્ણપણે ન થતાં મારી સ્થિતિ ધોબીના કૂતરા જેવી છે, ન ઘરનો કે ન ઘાટનો' તે બોલી.

મારી બહેનપણીની આવી સૂક્ષ્મ આધ્યાત્મિક એકલતાની વાતે મને અંગ્રેજી કવિ ટેનિસનના લોકપ્રિય કાવ્ય 'ફોરસેકન મરમેન'(ત્યજાયેલ મત્સ્યપુરુષ)ની યાદ અપાવી. આ કાવ્યમાં એક સ્ત્રી પોતાનું સર્વસ્વ ત્યાગીને સમુદ્રના જીવ એવા એક મરમેનના પ્રેમમાં પડે છે. સ્ત્રી પતિના વિશ્વમાં જઈને વસે છે. અને તેના બાળકોની માતા પણ બને છે. પરંતુ તેને સતત અજંપો રહે છે. આ સ્ત્રીને લાગ્યાં કરે છે કે તેનું અંતરમન કંઈક ઓર જ ઝંખી રહ્યું છે. છેવટે એકવાર સમુદ્રના પેટાળમાંથી પત્નીના વિશ્વને જોવા દરિયાકાંઠે આવેલ મરમેન તથા તેના બાળકોને ત્યજીને તે સ્ત્રી સુદૂર દેખાતા દેવળોમાં પ્રાર્થના કરવા પહોંચી જાય છે. પતિ તેને રોકે છે, પરંતુ પેલી તેને કહે છે, 'મારા વિશ્વમાં ઈસ્ટરનો સમય એટલે દેવળમાં જવાનો સમય. પ્રભુને પ્રાર્થના કરવાનો સમય. મને જવા દે.' અને બસ એ પોતાના પતિ તથા બાળકોને ત્યજીને પોતાની આધ્ચાત્મિક એકલતાનો તોડ શોધવા પોતાના લોકો તથા પોતાના ઈશ્વરને મળવા ચાલી જાય છે.

'ફોરસેકન મરમેન'ની નાયિકા સ્ત્રી અને મારી બહેનપણીના જીવનમાં સામ્ય પણ છે અને ભિન્નતા પણ. મરમેનને પરણેલ સ્ત્રી પોતાની ઇચ્છા મુજબ પોતાના ધર્મસ્થાનમાં જઈને પ્રાર્થના કરવા બેસી જઈ શકી, પરંતુ પારસીને પરણેલ મારી હિન્દુ બહેનપણી આજે પણ ધર્મસ્થાનની બહાર જ રાહ જોતી એકલી બેઠી છે !

તા.ક. સ્મૃિતનું કામ પણ અવળચંડુ. સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદા અંગે વાંચતાંની સાથે મને મારી વર્ષો જૂની બહેનપણી સ્મરી. જાણે એ મને કહી રહી હતી 'મને પણ ન્યાય જોઈએ. મને પણ અગિયારીમાં પ્રવેશ જોઈએ.'

E-mail : ranjanaharish@gmail.com

કોરેગાવ લડાઈના મહાર સૈનિકોના સમાજ માટેનું બાબાસાહેબનું કાર્ય ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે … 

ભીમા કોરેગાવ ખાતે થયેલી એક લડાઈની દ્વિશતાબ્દી નિમિત્તે જે તોફાનો થયાં તેને માત્ર એક અશાંતિના એક બનાવ તરીકે ખતવવા જેવા નથી. તેમાં દલિત અને મરાઠા, દલિત અને બ્રાહ્મણ, ભારતીય જનતા પક્ષ અને દલિત પક્ષો, ભા.જ.પ. અને કૉન્ગ્રેસ જેવા વિવિધ સમુદાયો વચ્ચેના તણાવના તાણાવાણા ગૂંચવાયેલા છે. વેઠનારા શાસિત વર્ગની જાતિગત અને શાસક વર્ગની રાષ્ટ્રગત અસ્મિતા વચ્ચેનો વિવાદ પણ તેમાં છે. જો કે કોરેગાવના જે યુદ્ધસ્મારકની દસેક લાખ લોકોએ તાજેતરમાં મુલાકાત લીધી તેની સાથે સંકળાયેલો લશ્કરી અને સામાજિક ઇતિહાસ રસપ્રદ,પણ ઓછો જાણીતો છે. તેને ફરીથી પ્રકાશમાં લાવવાની પ્રવૃત્તિની સામે પણ સવાલ થાય છે.  એ બાબત ઇતિહાસ કોનો, કેવો અને શા માટે એ અંગેની આપણી અવધારણા તરફ આંગળી ચીંધે છે.

પૂનાથી ચાળીસેક કિલોમીટર પૂર્વોત્તરમાં ભીમા નદીના કિનારે અંગ્રેજો અને શાસક પેશવા બાજીરાવ બીજા વચ્ચે પહેલી જાન્યુઆરી ૧૮૧૮ના રોજ યુદ્ધ લડાયું. તેમાં પેશવાઓના બહુ મોટા લશ્કરને અંગ્રેજોનું નાનું લશ્કર પણ હરાવી શક્યું તેનું કારણ એમના દલિત સમુદાયોના સૈનિકો હતા. ભારતીય સમાજે અસ્પૃશ્ય ગણેલી આ મહાર કોમના સૈનિકોની એક બટાલિયને મોટી બહાદુરી બતાવી. અંગ્રેજોએ આ વિજયની યાદમાં એક સ્તંભ ઊભો કર્યો, અને મહાર હુતાત્મા સૈનિકોનાં નામ તેની પર કોતર્યાં. એમાં સદા અપમાનિત દલિત સમુદાયોને તેમની બહાદુરીનું ગૌરવ અને તેમની ઓળખની સ્વીકૃતિ અનુભવાઈ. તેમની નજરે પેશવાઓની હારમાં, તેમની પર સદીઓથી, અને ખાસ તો શિવાજી પછીનાં વર્ષોમાં, બધા પ્રકારના અત્યાચાર ગુજારનારા ઉપલા વર્ગની હાર દેખાઈ.

કોરેગાવ યુદ્ધનું પહેલું વર્ણન ૧૮૮૫માં બહાર પડેલ પૂના ડિસ્ટ્રિક્ટ ગૅઝેટિયરમાં મળે છે. સનદી અધિકારી જેમ્સ એમ. કૅમ્પબેલે સંપાદિત કરેલ આ દસ્તાવેજમાં અંગ્રેજોના લશ્કરના ભારતીય સૈનિકોની કોમનો ઉલ્લેખ નથી. મહાર કોમના સૈનિકોનો ઉલ્લેખ પછીનાં વર્ષોમાં થયેલાં ઇતિહાસકારોએ કર્યો છે. અભ્યાસાધારિત ખરાઈ વિના ભાગ્યે જ કોઈ વિચારને સ્વીકારનારા  ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર માટે કોરેગાવ સ્મારક એવું આદરસ્થાન હતું કે તેની તેમણે એકથી વધુ વખત મુલાકાત લીધી હતી. તેમણે ૧૯૨૭ના આરંભે લીધેલી મુલાકાતનું વર્ણન ધનંજય કીરે લખેલાં તેમના વિશ્વસનીય ચરિત્રનાં પાંચમા પ્રકરણના પહેલા જ ફકરામાં મળે છે:

‘આંબેડકરે આ વર્ષના કાર્યની શરૂઆત કોરેગાવ યુદ્ધ સ્મારકની સામે યોજાયેલી સભાથી કરી. તેમાં તેમણે અહેસાનફરામોશ બ્રિટિશ સરકારનો તેજાબી શબ્દોમાં નિષેધ કર્યો. જે મહાર કોમના સેંકડો સૈનિકોએ સરકારને અનેક લડાઈઓમાં જીત અપાવી છે એમની લશ્કરમાં ભરતી કરવાનું બંધ કરીને સરકારે વિશ્વાસઘાત કર્યો છે એમ તેમણે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું. મહાર સૈનિકો બ્રિટિશરો તરફથી લડે એ કંઈ ખાસ ગૌરવ લેવા જેવી વાત નથી એ સાચું. પણ એ લોકોએ અંગ્રેજોની મદદ શા માટે કરી ? સ્પૃશ્ય હિંદુઓએ એમને નીચ ગણીને કૂતરાં-બિલાડાને આપે તેના કરતાં ખરાબ વર્તણૂક આપી એટલા માટે ! પેટ ભરવા માટે કોઈ સાધન ન હોવાને કારણે એ લોકો મજબૂરીથી અંગ્રેજોની ફોજમાં ભરતી થયા એ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે. બાબાસાહેબે ભાષણને અંતે કહ્યું કે મહારોની લશ્કરી ભરતી પરનો પ્રતિબંધ સરકારે ઊઠાવી લેવો જોઈએ, અને સરકાર જો એમ ન કરે તો લોકોને સરકાર વિરુદ્ધ ચળવળ કરવાની હાકલ પણ બાબાસાહેબે કરી.’ આંબેડકરની વાત અંગ્રેજો માટેના પૂરા અણગમા અને દલિતો માટેની પૂરી અનુકંપાથી કહેવાયેલી છે એ ધ્યાનમાં લેવું ઘટે.

મહાર સમાજ વિશે આંબેડકર જેટલું જાણતા એટલું બહુ ઓછા જાણતા હોય. એમના પિતા રામજી સકપાળ અને છ કાકા અંગ્રેજ લશ્કરમાં સુબેદાર મેજર પદ સુધી પહોંચ્યા હતા. ભારતીય સૈનિક મેળવી શકે તેવો આ સર્વોચ્ચ હોદ્દો હતો. બાબાસાહેબના સગા નાના ધર્મા મુરબાડકર પણ સુબેદાર મેજર હતા. રામજી લશ્કરમાંથી નિવૃત્ત થયા એટલે તરત જ તેમણે અંગ્રેજ અધિકારીઓને પત્રો લખીને મહાર સૈનિકોની ન્યોછાવરીની લશ્કરમાં વધુ કદર થાય તે માટેની રજૂઆતો કરી. બીજા દલિતોની સરખામણીએ ભીમરાવનો પરિવાર સહેજ સારી સ્થિતિમાં કહેવાય. પણ મહાર કોમની હાલત બાબાસાહેબ બરાબર જાણતા હતા. સદીઓ સુધી તેમને ગળામાં કુલડી અને પૂંઠે સાવરણી બાંધીને જીવવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી. પછીનાં વર્ષોમાં પણ આભડછેટ સહિતનો તમામ પ્રકારનો દુર્વવ્યહાર તેમને લલાટે લખાયેલો રહેતો. તેના અનુભવો ખુદ બાબાસાહેબને પણ થતા રહ્યા હતા. મહારોનાં પરિશ્રમ અને પરાક્રમની કોઈ કદર સમાજે કરી ન હતી. શિવાજી મહારાજના લશ્કરમાં તેમણે નોંધપાત્ર કામગીરી બજાવી હતી. ૧૮૫૭ના વિપ્લવ પહેલાં અંગ્રેજોના લશ્કરમાં ચોથા ભાગના મહાર હતા. પણ તેને કારણે લશ્કરના ઉજળિયાત વર્ગના સૈનિકો તેમ જ અધિકારીઓમાં અસંતોષ જન્મ્યો હતો. એટલે વિપ્લવ બાદ અંગ્રેજોએ તેમની ભરતી અટકાવી હતી. આંબેડકર પહેલાંના આગેવાનોએ એ ભરતી ફરીથી શરૂ કરવા માટે વારંવાર માગણી કરી હતી. તેમણે રજૂઆત કરી હતી કે અંગ્રેજોના લશ્કરોમાં ભારતમાં અનેક જગ્યાએ પછાત કોમોનાં સૈનિક દળો છે. જેમ કે મદ્રાસ આર્મીમાં આન્ધ્ર પ્રદેશની માલા અને કર્ણાટકની હોલેયા દલિત કોમોએ તેમ જ અન્ય જગ્યાએ મઝહબી, રામદાસી અને રવિદાસી શિખોએ નામ કાઢ્યું હતું. આંબેડકરે મહારો માટે વિદ્વત્તાપૂર્ણ રજૂઆત કરતી એક પુસ્તિકા ૧૯૩૦ની પહેલી રાઉન્ડ ટેબલ કૉન્ફરન્સ વખતે લંડનમાં વહેંચી હતી. એમાં તે લખે છે : ‘ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના લશ્કરમાં જોડાઈને અંગ્રેજોને મદદ કરનાર આ લોકો કોણ હતા? … એ લોકો ભારતના અસ્પૃશ્યો હતા. પ્લાસીના યુદ્ધમાં ક્લાઇવની સાથે રહીને લડનારા દુસડ હતા, અને દુસડો અસ્પૃશ્યો છે. કોરેગાવનું યુદ્ધ લડનારા માણસો મહાર હતા, અને મહાર અસ્પૃશ્ય. આ રીતે ૧૭૫૭ના પહેલા અને ૧૮૧૮ના છેલ્લા એમ બંને યુદ્ધોમાં અંગેજો તરફથી લડનારા અસ્પૃશ્યો હતા. આ હકીકત ભારતીય લશ્કરની પુન: રચના માટે રચાયેલા પીલ કમિશનને માર્ક્વિસ ઑફ ટ્વિડલ્ડેલે એક નોંધ તરીકે આપી છે.’ આંબેડકરે એ પણ નોંધ્યું કે મુંબઈના લશ્કરના મહાર અને મદ્રાસ લશ્કરના પરિયા સૈનિકોએ અંગ્રેજોને ૧૮૫૭ના સંગ્રામ દરમિયાન પણ મદદ કરી હતી. અંતે તે કહે છે : ‘અંગ્રેજોના પક્ષે અસ્પૃશ્યોને લશ્કરી ભરતીમાંથી બાકાત રાખવા જેટલી અહેસાનફરામોશ બાબત બીજી કોઈ નહીં હોય.’ આંબેડકરના પ્રયત્નોથી ૧૯૪૧માં અલગ મહાર રેજિમેન્ટ પણ અસ્તિત્વમાં આવી.

મહાર જાતિ માટેની આ નિસબત બાબાસાહેબની રાજકીય કારકિર્દીની શરૂઆતથી જ હતી. ડિસેમ્બર ૧૯૨૬માં એમની મુંબઈ પ્રાન્તિક કાઉન્સિલના સભ્ય તરીકે વરણી થઈ. તેમણે એક સભ્ય પી.જી. સોલંકીને સાથે રાખીને મહાર વતનની વેઠાનાબૂદી માટે મહાર વતન ધારા બિલ રજૂ કર્યું. તે પહેલાં તેમણે મહારો વિશે કેટલાં બધાં અભ્યાસ અને ચિંતન કર્યાં હતાં તેની વિગતો ચાંગદેવ ભવાનરાવ ખૈરમોડે બાર ખંડોના કુલ સાડા ચાર હજાર પાનાંના જીવનચરિત્રના બીજા ભાગમાં મળે છે. એ બતાવે છે કે આંબેડકર મહાર લોકોને માત્ર અંગ્રેજ સરકારની લશ્કરી નોકરીને હવાલે છોડવા માગતા ન હતા પણ તેમના પાયાના પ્રશ્નો માટે પણ મથ્યા હતા. ખૈરમોડેએ મહાર વતન બિલ માટેનાં બાબા સાહેબના પ્રયત્નો વિશે કુલ ચાળીસ પાનાંનાં બે પ્રકરણ લખ્યાં છે. તેમાંથી બીજાનું નામ છે ‘અસ્પૃશ્યોના બુકર ટી. વૉશિન્ગટન’. 

+++++

૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૮

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 05 જાન્યુઆરી 2018