ગુજરાતમાં આ વર્ષે દિવાળી અગાઉ જ કૉંગ્રેસનાં હેડક્વાર્ટર બહાર ફટાકડાં ફૂટશે એ નક્કી થઈ ગયું છે. આ લખી રહ્યો છું ત્યારે ગુજરાતમાં વિધાનસભાની છ બેઠકો માટે યોજાયેલી પેટાચૂંટણીનાં પરિણામો લગભગ સ્પષ્ટ થઈ ગયાં છે. આ પરિણામો ભા.જ.પ. અને કૉંગ્રેસ બંને માટે ચોંકાવનારા છે. ભા.જ.પ.ને અનપેક્ષિત અને આઘાતજનક આંચકો લાગ્યો છે, તો કૉંગ્રેસને સુખદ આંચકા સાથે રાહત મળી છે. અમરાઈવાડી, રાધનપુર, થરાદ અને બાયડની ચાર બેઠકો પર કૉંગ્રેસનાં ઉમેદવારો વિજય સરઘસની તૈયારી કરી રહ્યાં છે. આ પેટાચૂંટણીઓનાં પરિણામો સ્વસ્થ લોકશાહીમાં માનતા તટસ્થ મતદાતાઓ માટે આશાનાં કિરણ સમાન છે. વળી, રાધનપુર અને બાયડની બેઠકનાં પરિણામો પક્ષપલટુઓ અને એમને પ્રોત્સાહન આપનાર પક્ષો માટે લાલબત્તી સમાન છે.

આપણે જાણીએ છીએ કે રાધનપુરમાં અલ્પેશ ઠાકોર અને બાયડમાં ધવલસિંહ ઝાલાને ભા.જ.પે. ઉમેદવાર તરીકે મેદાનમાં ઉતાર્યા હતાં. આ બંને યુવા નેતાઓ ૨૦૧૭ની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસનાં ઉમેદવારો તરીકે મેદાનમાં હતા. એ વખતે રાધનપુરમાં અલ્પેશ ઠાકારનો ૧૪,૮૫૭ મતે અને બાયડમાં ધવલસિંહ ઝાલાનો ૭,૯૦૧ મતે વિજય થયો હતો. પણ પછી નાની ઉંમરે એકાએક પ્રાપ્ત થયેલી સફળતાનાં નશામાં આ બંને નેતાઓ વધારે સત્તાની લાલચમાં ભા.જ.પ.ને ભેટી પડ્યા હતા. જે કૉંગ્રેસે એમને મંચ પ્રદાન કર્યો એ જ પક્ષની સાથે એમણે વિશ્વાસઘાત કર્યો. આ બંને નેતાઓમાં એટલી સમજણ નહોતી કે જ્યારથી ગુજરાતમાં નરેન્દ્ર મોદીનાં નેતૃત્વમાં ચૂંટણી થાય છે, ત્યારથી ગુજરાતના મતદારોનું પણ કટ્ટર ધ્રુવીકરણ થઈ ગયું છે. મતદારો મોટા ભાગે બે પક્ષો વચ્ચે વહેંચાઈ ગયા છે અને એમની વિચારસરણીમાં ફેરફાર થવાનો અત્યંત ઓછો અવકાશ છે. ભા.જ.પ.નાં મતદારો હવે આંખો મીંચીને ભા.જ.પ.ને જ મત આપે છે અને કૉંગ્રેસના મતદારો કૉંગ્રેસને જ. યુવા મતદારોનો ઝુકાવ પણ વધતાઓછા અંશે ભા.જ.પ. તરફ છે. આ કારણે ગુજરાતની વિધાનસભાની ચૂંટણી પછી બે વર્ષથી ઓછા ગાળામાં જે તે બેઠકોનાં મતદાતાઓની માનસિકતામાં પરિવર્તન થાય એવી શક્યતા અત્યંત ઓછી હતી. આ સંજોગોમાં, પક્ષપલટો કરવાનો અર્થ તમારાં કાયમી મતદાતાઓ સાથે છેતરપિંડી કરવા સમાન બની રહ્યો.

મોટાં ભાગનાં રાજકીય વિશ્લેષકો ભા.જ.પ.ની સામ, દામ, દંડ અને ભેદની નીતિને અને ‘ચાણક્ય’ અમિત શાહની વ્યૂહરચનાને કારણે અલ્પેશ ઠાકોર અને ધવલસિંહ ઝાલાનો વિજય નિશ્ચિત માનતા હતા. જો કે, પેટાચૂંટણી અગાઉ બાયડ અને મોરબીના સૂત્રો પાસેથી મળેલી માહિતી મુજબ ભા.જ.પ.ના મોટા ભાગના મતદારો જ આ બંને નેતાઓને સ્વીકારવાનાં મૂડમાં નહોતા. વળી, આ બંને બેઠકો પર ભા.જ.પ.ના સ્થાનિક નેતાઓમાં પણ ભારે નારાજગી છે. એટલે તેમણે આ બંને નેતાઓ હારી જશે એવી ધારણા વ્યક્ત કરી હતી. સાથે સાથે ગુજરાતના તમામ જાગૃત મતદાતાઓની નજર પણ આ બંને નેતાઓની હારજીત પર હતી. સ્વસ્થ લોકશાહીમાં માનતા ગુજરાતી નાગરિકો આ બંને યુવાનોને પ્રજા બોધપાઠ શીખવે એવું ઇચ્છતાં હતાં. તેમની ઇચ્છા ફળીભૂત થઈ છે. ચૂંટણીનાં પરિણામોએ ગુજરાતના જાગૃત નાગરિકોની સ્વસ્થ લોકશાહીની આશાને જીવંત રાખી છે. આ બંને બેઠકોની પ્રજાએ પક્ષપલટુ નેતાઓ સાથે ભારતનાં રાજકીય પક્ષોને શીખ આપી છે કે  પ્રજાની યાદશક્તિ નબળી જરૂર છે, પણ પ્રજા બહુ ઝડપથી બધું ભૂલી જાય છે એવી અપેક્ષા રાખવી મૂર્ખામી છે.

(બપોરના બે,  ૨૪-૧૦-’૧૯)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2019; પૃ. 02

ઘોર રાત્રિના અંધકારમાં ક્યારેક હું મારા અંતઃકરણની મુલાકાત લઉં છું
જોઉં તો ખરી કે એ હજુ શ્વાસ લે છે કે નહીં!
કેમ કે એ ધીરે ધીરે હર દિન એ
મૃત્યુ તરફ સરકી રહ્યું છે.

કોઈ કિંમતી રેસ્ટોરન્ટમાં મારા ભોજનનું બિલ ચૂકવું છું,
એ રકમ દરવાજે ઊભેલા ચોકીદારનો મહિનાનો પગાર
કદાચ હોઈ શકે.
અને એ વિચારને હું જલદીથી ખંખેરી નાખું છું,
ત્યારે એ થોડું ક મૃત્યુ પામે છે.

કાછિયા પાસેથી શાકભાજી ખરીદું છું
અને તેનો દીકરો "છોટુ" જ્યારે હસતે ચહેરે
બટેટાં તોળીને મને આપે છે –
છોટુ, નિશાળે જવાની ઉંમરના છોકરાને જોઈ
હું નજર ફેરવી નાખું છું,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

અત્યંત કિંમતી ડ્રેસ પહેરી હું બહારે જઉં છું
અને રસ્તાને ખૂણે ચીંથરેહાલ કપડાંમાં પોતાની જાતને
ઢાંકવાનો મિથ્યા પ્રયત્ન કરતી સ્ત્રીને જોઈ
હું મારી ગાડીનો કાચ ઊંચો ચડાવી દઉં છું,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

બાળકોના જન્મદિવસે તેમના માટે હું મોંઘી ભેટો ખરીદું છું;
પાછાં વળતાં ટ્રાફિકની લાલ લાઈટે અર્ધ-નગ્ન ભૂખ્યાં-તરસ્યાં કોરી આંખોવાળાં 
બાળકોને રમકડાં વેંચતાં જોઉં છું,
અને મારા મનને મનાવવા થોડાં રમકડાં ખરીદી પણ લઉં છું
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

મારી બીમાર કામવાળી તેની દીકરીને સ્કૂલે જવાને બદલે
મારે ત્યાં કામે મોકલે છે, અને હું જાણું છું મારે તેને રજા આપવી જોઈએ,
પણ 'સિન્ક'માં પડેલાં એઠાં વાસણોનો ઢગલો જોઉં છું,
અને મનને મનાવું છું કે એકાદ-બે દિવસની જ વાત છે ને,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

મારા પુત્રને પાર્ટીમાંથી મોડા ઘેર આવવાની હું છૂટ આપું છું
પણ મારી પુત્રી પૂછે ત્યારે 'સલામત નથી’ કહી એને નકારી પાડું છું
અને એ જ્યારે કહે કે 'શા માટે?' અને હું ઊંચે સાદે એને વઢું છું,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

કોઈ બાળક પર બળાત્કાર કરવામાં આવે કે તેનું ખૂન થાય,
હું ગ્લાનિ અનુભવું, પણ પ્રભુનો પાડ માનું કે એ મારું બાળક નહોતું,
અને અરીસામાં મારી જાતને જોતાં અચકાઉં,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

લોકો ધર્મ, નીતિ કે રંગભેદ માટે ઝઘડે,
મારું દિલ ઘવાય અને હું લાચાર બની જઉં ,
મને લાગે કે મારા દેશનો સત્યાનાશ થઇ રહ્યો છે;
હું કપટી રાજકારણીઓને દોષ દઈ,
અને એ પ્રત્યેની મારી કોઈ પણ જવાબદારી ન હોવાનું માનું,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

મારા શહેરની ઝેરી ગેસોથી ભરેલી હવામાં
શ્વાસ લેવાનો પણ ખતરો હોય,
ત્યારે હું હું દરરોજ મારી કારમાં કામે જઉં છું
ન તો લઉં છું બસ કે ન ટ્રેઈન, કે ન તો આપું છું કોઈને લિફ્ટ,
અને વિચારું છું કે એક કારથી શું ફરક પડવાનો છે,
ત્યારે એ થોડુંક મૃત્યુ પામે છે.

એટલે જ્યારે ઘોર રાત્રિના અંધકારમાં, હું મારા અંતઃકરણની મુલાકાત લઉ છું,
અને જોઉં છું કે એ હજુ પણ શ્વાસ લઈ રહ્યું છે,
ત્યારે હું નવાઈ પામું છું
કેમ કે હું મારા પોતાના હાથે,
દરરોજ એને થોડું થોડું મારી રહી છું, દાટી રહી છું.

My Dying Conscience : A poem by Rashmi Trivedi [from Delhi]

25 September 2019

                                       *****

MY DYING CONSCIENCE      • Rashmi Trivedi [from Delhi]

Sometimes in the dark of the night
I visit my conscience
To see if it is still breathing
For its dying a slow death
Every day.
When I pay for a meal in a fancy place
An amount which is perhaps the monthly income
Of the guard who holds the door open
And quickly I shrug away that thought
It dies a little
When I buy vegetables from the vendor
And his son "chhotu" smilingly weighs the potatoes
Chhotu, a small child, who should be studying at school
I look the other way
It dies a little.
When I am decked up in a designer dress
A dress that cost a bomb
And I see a woman at the crossing
In tatters, trying unsuccessfully to save her dignity
And I immediately roll up my window
It dies a little
When at Christmas I buy expensive gifts for my children
On return, I see half clad children
With empty stomach and hungry eyes
Selling Santa caps at red light
I try to salve my conscience by buying some, yet
It dies a little
When my sick maid sends her daughter to work
Making her bunk school
I know I should tell her to go back
But I look at the loaded sink and dirty dishes
And I tell myself that is just for a couple of days
It dies a little
When I give my son the freedom
To come home late from a party
And yet when my daughter asks
I tell her it is not safe
I raise my voice when she questions why
It dies a little
When I hear about a rape
or a murder of a child,
I feel sad, yet a little thankful that it's not my child
I can not look at myself in the mirror
It dies a little
When people fight over caste creed and religion
I feel hurt and helpless
I tell myself that my country is going to the dogs
I blame the corrupt politicians
Absolving myself of all responsibilities
It dies a little
When my city is choked
Breathing is dangerous in the smog ridden Delhi
I take my car to work daily
Not taking the metro, not trying car pool
One car won't make a difference, I think
It dies a little
So when in the dark of the night
I visit my conscience
And find it still breathing
I am surprised
For, with my own hands
Daily, bit by bit, I bury it.

સર્વોચ્ચ અદાલતના નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ જે. ચેલમેશ્વર દ્વારા લોકાર્પિત ‘સ્ટેટસ ઓફ પોલીસિંગ ઈન ઈન્ડિયા-૨૦૧૯’ અભ્યાસનો એક મહત્ત્વનો હિસ્સો પોલીસની સ્થિતિ અંગેનો છે. પોલીસનાં જે મનોવલણો, માન્યતાઓ અને વિચારો જોવા મળે છે તથા ફરિયાદી નાગરિકો પ્રત્યેનું તેનું જે અસંવેદનશીલ વર્તન છે તેનાં મૂળમાં પોલીસની સાધનહીન અવસ્થા અને ભારે કાર્યબોજ રહેલાં છે, તેવું આ સર્વેક્ષણથી ફલિત થાય છે.

દેશના ૫૧ ટકા અર્થાત્ દર બીજો પોલીસ ભારે કાર્યબોજ તળે દટાયેલો છે. આદર્શ પોલીસ અધિનિયમ પ્રમાણે તો પોલીસની નોકરી આઠ કલાકની હોવી જોઈએ, પરંતુ ભારતમાં પ્રત્યેક પોલીસકર્મીને સરેરાશ ૧૪ કલાક કામ કરવું પડે છે. ૮ કલાક કામ કરતાં હોય તેવા પોલીસકર્મી દેશમાં માત્ર ૧૩ ટકા જ છે. કુલ પોલીસબળના ચોથા ભાગના (૨૪ %) રોજ ૧૬ કલાક કરતાં વધુ, ૨૦ ટકા ૧૩થી ૧૬ કલાક અને ૩૭ ટકા ૯થી ૧૨ કલાક કામ કરે છે. દેશના અડધા કરતાં વધુ પોલીસને કોઈ ‘વીકલી ઓફ' મળતો નથી. ૧૦માંથી ૮ પોલીસને ઓવરટાઈમ મળતો નથી. નિર્ધારિત કામના કલાકો કરતાં જે વધુ કલાકો પોલીસ કામ કરે છે તે તેની ફરજનો ભાગ મનાય છે.

પોલીસના કામના કલાકોમાંના આ વધારાનું અને કાર્યબોજનું કારણ પર્યાપ્ત માત્રામાં પોલીસનું ન હોવું તે છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના માપદંડ પ્રમાણે દર એક લાખ નાગરિકે ૨૨૨ પોલીસ હોવા જોઈએ. અને ભારતમાં દર ૪૫૦ ભારતીયે એક પોલીસ હોવો જોઈએ, પરંતુ ભારતમાં દર એક લાખની વસતીએ ૧૪૪ જ પોલીસ છે. જમ્મુ કશ્મીર, પંજાબ અને પૂર્વોત્તર રાજ્યો સિવાયનાં કોઈ રાજ્યોમાં નક્કી કરેલા માપદંડ પ્રમાણેનું પોલીસબળ નથી. દેશના સૌથી મોટા રાજ્ય ઉત્તરપ્રદેશમાં દર એક લાખની વસતીએ માત્ર ૮૯ પોલીસ છે. બિહારમાં સૌથી ઓછા એક લાખે ૬૫, આંધ્રમાં ૯૪ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૯૭ છે. ગુજરાતમાં દર એક લાખની વસતીએ ૧૧૩ એટલે કે યુ.નો.ના માપદંડથી અડધા જ પોલીસ છે. વળી હાલમાં જે પોલીસબળ છે તેમાંથી ચોથા ભાગની જગ્યાઓ ખાલી છે. યુ.પી.માં પોલીસની ૧.૨૯ લાખ, બિહારમાં ૫૦,૨૯૧, પશ્ચિમ બંગાળમાં ૪૮,૯૮૧, તેલંગાણામાં ૩૦,૩૪૫ અને ગુજરાતમાં ૨૧,૦૭૦ જગ્યા ખાલી છે. નિર્ધારિત માપદંડો કરતાં અડધી જ જગ્યાઓ મંજૂર થયેલી હોય, તે પૈકી ચોથા ભાગની ખાલી હોય અને મોટાભાગના પોલીસ સ્ટાફ્ને સતત વી.આઈ.પી. બંદોબસ્તમાં તહેનાત કરેલો હોય કે ગુજરાતમાં તો આઈ.પી.એસ. અધિકારીઓ ઓર્ડર્લી કહેતા પોતાના ઘરકામ માટે સરકારી પગારે પોલીસોને રોકતા હોય ત્યારે પોલીસનો કાર્યબોજ અનેક ગણો વધી જાય છે.

આપણું પોલીસતંત્ર કેવું સાધન સુવિધાવિહોણું છે તે પણ આ અભ્યાસમાં ઉજાગર થયું છે. સર્વેક્ષણ હેઠળના પોલીસથાણામાંથી ૭૦ ટકામાં વાયરલેસ નથી. ૨૨૪ પોલીસ સ્ટેશનમાં ટેલિફોન નથી. ૧૨ ટકામાં પીવાના પાણીની વ્યવસ્થા નથી. ૧૮ ટકામાં શૌચાલય નથી. ૧૪ ટકામાં ફરિયાદીને બેસવાની વ્યવસ્થા કે જગ્યા નથી. ૨૦ ટકામાં મહિલા પોલીસ માટે અલગ શૌચાલય નથી. ૪૬ ટકા પોલીસની ફરિયાદ છે કે તપાસ માટે જરૂરી હોય ત્યારે વાહન ઉપલબ્ધ હોતું નથી. એટલે ગુનાના સ્થળે સમયસર પહોંચી શકાતું નથી. દર પાંચમાંથી ૩ પોલીસ પરિવારે પોલીસ ક્વાર્ટરની જર્જર હાલતની ફરિયાદો કરી હતી. અલગ મહિલા પોલીસથાણા તો મોટા પ્રમાણમાં નથી. ઘણાં પોલીસથાણાઓમાં એક પણ મહિલા પોલીસ નથી. પોલીસને સ્ટેશનરી ઈત્યાદિની ખરીદી માટે નિયમિત ગ્રાન્ટ મળતી નથી. ૨૩ ટકા પોલીસ સ્ટેશનોમાં કેદીને ખાવાનું આપવાની વ્યવસ્થા નથી. પૂરતા પોલીસ ફોર્સના અભાવે ગુનેગારને કોર્ટમાં સુરક્ષા સાથે ન લઈ જઈ શકવાનું પ્રમાણ ૭૨ ટકા છે. ગુનેગાર માટે વાહનનો અભાવ ધરાવતાં ૬૦ ટકા પોલીસ સ્ટેશન છે.

પોલીસના આધુનિકીકરણની ઘણી વાતો અને બજેટ જોગવાઈઓ થાય છે, પરંતુ હજુ પોલીસ સ્ટેશનોમાં કમ્પ્યૂટર્સ પહોંચ્યાં નથી અને દર પાંચમાંથી ત્રણ કમ્પ્યૂટર કાર્યરત નથી. આધુનિક ટેક્નોલોજીની કમી, તાલીમનો અભાવ, જર્જર સુવિધાઓ અને કાર્યભાર તળે પોલીસતંત્ર ભીંસાયેલું છે. પોલીસને નોકરીના આરંભે તાલીમ મળે છે પરંતુ ઈન સર્વિસ તાલીમનો અભાવ મોટાપાયે છે. બિહાર, આસામ, ઉત્તરપ્રદેશ, છત્તીસગઢ, નાગાલેન્ડ અને ગુજરાતમાં દર પાંચમાંથી એક પોલીસકર્મીને ટ્રેનિંગ મળી નથી. માનવ અધિકાર ભંગના ધામ સમા બિહારમાં પોલીસ માટે માનવ અધિકારની કોઈ તાલીમ નથી. ૧૭ ટકા પોલીસ સ્ટેશનોમાં ક્રાઈમ એન્ડ ક્રિમિનલ ટ્રેકિંગ સિસ્ટમ નથી. ૪૨ ટકામાં ફોરેન્સિક ટેક્નોલોજી સંબંધી સગવડો નથી. પશ્ચિમ બંગાળમાં ૩૦ ટકા અને અસમમાં ૨૮ ટકા પોલીસનું કહેવું છે કે તેમને ત્યાં ચાલુ હાલતમાં કમ્પ્યૂટર નથી. સાયબર અપરાધ અને ફોરેન્સિક ટેક્નિકની તાલીમ બહુ ઓછા પોલીસ ધરાવે છે.

બ્યૂરો ઓફ પુલીસ રિસર્ચ એન્ડ ડેવલપમેન્ટનો એક અહેવાલ પણ પૂરતા પોલીસ ફોર્સ અને સાધન-સુવિધાના અભાવે અપરાધ પર લગામ લગાવી શકાતી ન હોવાનું અને ગુના વધતા હોવાનું સ્વીકારે છે. રોજિંદાં કામો અને તપાસ માટે પાયાની સગવડોના અભાવે પણ પોલીસતંત્ર કાર્યક્ષમ રીતે કામ કરી શકતું નથી. ચારમાંથી ત્રણ પોલીસ જણાવે છે કે કાર્યબોજને કારણે કામ કરવું મુશ્કેલ છે. ૭૨ ટકા પોલીસકર્મી તેમના કામમાં રાજકીય દબાણ આવતું હોવાનું કબૂલે છે. આ બધાની અસર તેમના કામ પર તો પડે જ છે. શારીરિક માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર પણ પડે છે.

પોલીસમાં જોડાનાર મોટા ભાગની વ્યક્તિઓને આપણે દેશભક્ત માનીએ છીએ, પરંતુ આ અભ્યાસનું સૌથી ચોંકાવનારું તારણ એ છે કે ૩૭ ટકા પોલીસ એમ કહે છે કે જો તેમને આજે મળે છે તેટલો પગાર અને સગવડો મળે તો તેઓ પોલીસની નોકરી છોડી દેવા માંગે છે. આ બાબત દર્શાવે છે કે પોલીસ પોતાની નોકરીથી કેટલો ત્રસ્ત છે અને સરકારો આ બાબતે કેટલી બેફ્કિર છે.

આ અભ્યાસમાં જે પોલીસનાં મનોવલણો અને સ્થિતિ વ્યક્ત થયાં છે તે આપણે આ દિશામાં કેટલાં પછાત છીએ તે દર્શાવે છે. વ્યાપક પોલીસ સુધાર અને સંપૂર્ણ આધુનિક સુવિધાઓ સાથેનું કાર્યબોજથી મુક્ત પોલીસતંત્ર જ એકમાત્ર ઉકેલ છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

પ્રગટ : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “સંદેશ”, 23 ઑક્ટોબર 2019