ભારતના નાણા પ્રધાને કોરોના રાહત પૅકેજ જાહેર કરતાં જણાવ્યું હતું કે રાજ્ય સરકારો જિલ્લા ખનિજ ફંડનો ઉપયોગ પણ આ મહામારીના સમયે કરી શકે છે. ખાણ અને ખનિજ ધારા-૧૯૫૭માં ૨૦૧૫માં એક સરસ સુધારો કરવામાં આવ્યો. તે મુજબ જે કંપનીઓને ખાણકામ માટે ભાડાપટા આપવામાં આવે છે, તેમની પાસેથી સરકાર ખાણકામથી વિપરીત અસર પામતાં વિસ્તારો અને લોકોના આર્થિક-સામાજિક વિકાસ માટે નિર્ધારિત રકમ લે છે. આ નાણાં કંપનીને તા. ૧૨-૦૧-૨૦૧૫ અગાઉ ભાડાપટો અપાયો હોય તો રૉયલ્ટીના ૩૦ ટકા અને તે પછી અપાયો હોય તો રોયલ્ટીના ૧૦ ટકા જેટલાં હોય છે. ‘જિલ્લા ખનિજ ફંડ’ તરીકે ઓળખાતી આ રકમ કંપનીઓ જે રૉયલ્ટી આપે છે તે ઉપરાંતની હોય છે અને તે ‘જિલ્લા ખનિજ ફાઉન્ડેશન’માં જમા થાય છે.

1. ગુજરાતના ૩૨ જિલ્લામાં આવા જિલ્લા ખનિજ ફાઉન્ડેશનની રચના થઈ છે. તે એક મંડળી નોંધણી કાયદા-૧૮૬૦ હેઠળ સોસાયટી તરીકે નોંધાયેલાં છે. તેમની કામગીરી માટે ગુજરાત સરકારે તા. ૦૧-૦૪-૨૦૧૬ના રોજ નિયમો ઘડ્યા છે. આ નિયમોમાં તા. ૧૬-૦૯-૨૦૧૭ના રોજ ફેરફાર કરાયો અને જિલ્લા ખનિજ ફાઉન્ડેશન એક સખાવતી ટ્રસ્ટ તરીકે પણ નોંધાય એમ નક્કી થયું. આ રીતે જિલ્લા ખનિજ ફાઉન્ડેશન પણ મુખ્ય મંત્રી રાહત નિધિની જેમ જ દેખીતી રીતે એક સરકારી ફંડ હોવા છતાં લગભગ ખાનગી ફંડ થઈ ગયાં છે, ભલેને તે એક કાનૂની સંસ્થા હોય.

2. એપ્રિલ, ૨૦૧૬થી તા. ૦૮-૦૪-૨૦૨૦ સુધી ૩૨ જિલ્લા ખનિજ ફંડમાં રૂ. ૫,૯૮૪ કરોડ જમા થયા. તેમાંથી રૂ. ૨૫૪ કરોડ વાપરવામાં આવ્યા છે. રૂ. ૫,૭૩૦ કરોડ જમા પડ્યા છે. આ રકમ તેના નિયમ-૨ અનુસાર રાજ્ય સરકારના બજેટની બહાર છે.

3. આ ફંડમાંથી વિકાસ અને કલ્યાણ માટે ગુજરાતના બધા જિલ્લામાં ૧૩,૦૧૦ પ્રોજેક્ટ નક્કી થયા પણ ૫,૮૦૨ પૂરા થયા. જો કે, ભારત સરકારની વેબસાઇટ કહે છે કે ગુજરાતમાં ડિસેમ્બર-૨૦૧૯ સુધીમાં ૧૨,૯૮૯ પ્રોજેક્ટ મંજૂર થયા અને ૫,૨૭૦ પૂરા થયા.

4. આ ફંડ માટે દરેક જિલ્લામાં કલેક્ટરના અધ્યક્ષપદ હેઠળ ૧૩ સભ્યોની વહીવટી સમિતિ હોય છે અને તેણે વિવિધ વિકાસલક્ષી અને કલ્યાણલક્ષી કાર્યો માટે રકમ ખર્ચવાની હોય છે. રાજ્યસ્તરે સંકલન સમિતિના અધ્યક્ષ મુખ્ય પ્રધાન છે.

5. અમને ડર છે કે જિલ્લા ખનિજ ફાઉન્ડેશન હવે ૨૦૧૭થી સખાવતી પબ્લિક ટ્રસ્ટ છે. એટલે રાજ્યના કલેક્ટરોને કહેવામાં આવશે કે તેઓ આ ફંડની રકમ મુખ્ય મંત્રી રાહતનિધિ કે પી.એમ. કેર્સ ફંડમાં દાન તરીકે આપે. અને કલેક્ટરો તો સરકારનો હુકમ કેવી રીતે ઉથાપી શકે?  હકીકતમાં, આ ફંડની સ્થાપના ખાણકામથી જેમને વિપરીત અસર થઈ છે તેવા વિસ્તારો અને લોકોના આર્થિક અને સામાજિક વિકાસ અને કલ્યાણ માટે ખર્ચ કરવા જ થઈ છે. એટલે જો આ રીતે જિલ્લા ખનિજ ફંડની રકમ કોઈને પણ દાનમાં આપવામાં આવે તો તે ગેરકાનૂની ગણાશે.

6. જિલ્લા ખનિજ ફંડની આવકજાવકનું ઑડિટ થતું હોય અને તેના હિસાબો વિધાનસભામાં રજૂ થતા હોય તેવી કોઈ જ વિગત પ્રાપ્ત થતી નથી.

આથી અમે રાજ્ય સરકારને વિનંતી કરીએ છીએ કે

I. જિલ્લા ખનિજ ફંડની રકમ કોરોના મહામારીના સંદર્ભે પણ જે તે જિલ્લામાં જ વપરાય. જિલ્લા બહાર તે રકમ ના વપરાય.

II. કોઈ પણ હિસાબે મુખ્ય મંત્રી રાહતનિધિ કે પી.એમ. કેર્સ ફંડમાં જિલ્લા ખનિજ ફંડની રકમ દાનમાં આપવામાં ના આવે કારણ કે આ બંને ખાનગી ફંડ છે, સરકારી ફંડ છે જ નહીં અને કોઈ કાયદા હેઠળ તેમની સ્થાપના થઈ જ નથી, જ્યારે જિલ્લા ખનિજ ફંડ એ કાનૂની ફંડ છે.

III. ફંડની રકમ વાપરવા માટેની કેન્દ્ર સરકારની માર્ગરેખાઓમાં ઉચ્ચ પ્રાથમિકતા ધરાવતાં ક્ષેત્રોમાં પીવાનું પાણી, આરોગ્યસંભાળ, સફાઈ તથા મહિલાઓ, બાળકો, વૃદ્ધો અને વિકલાંગોના કલ્યાણ વગેરે જેવી બાબતો છે જ અને તે માટે જ કોરોના મહામારીના સંદર્ભમાં તત્કાળ ખર્ચ કરવામાં આવે.

IV. ફંડના ખર્ચની વિગતો જિલ્લા, તાલુકા અને ગ્રામ પંચાયતો તથા નગરપાલિકાઓ સાથે મળીને નક્કી કરવામાં આવે.

V. તમામ ૩૨ જિલ્લા ખનિજ ફંડના હિસાબો તત્કાળ બહાર પાડવામાં આવે. તેમનું ‘કેગ’ દ્વારા ઑડિટ કરાવવામાં આવે તો જ પારદર્શિતા અને ઉત્તરદાયિત્વ ઊભાં થશે.

VI. જિલ્લા ખનિજ ફંડના વિગતવાર હિસાબો અને કામગીરીના અહેવાલો વિધાનસભામાં રજૂ કરવામાં આવે. 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 18 ઍપ્રિલ 2020

ચાલો ઘારાપુરીની સહેલગાહે, બોરી બંદરની મુલાકાતે

ભગ્ન ત્રિમૂર્તિ અને ગુમ થયેલી રાણીની મૂર્તિ

આજે એ સ્ટેશન અને બાગ છે, પણ રાણીનું નામનિશાન નથી  

બકોર પટેલ અને તેમનું છાપું

બાળપણમાં વાંચેલી કે સાંભળેલી બકોર પટેલની વાર્તાઓ યાદ છે? જયારે જુઓ ત્યારે બસ, હાથમાં છાપું લઈને બેઠા હોય. કોરોના-પૂર્વેનાં વર્ષોમાં આપણે બધાં બેસતાં તેમ. એ બકોર પટેલની વાર્તાઓમાની એક વાર્તા છે ‘ઘારાપૂરીની સહેલગાહ.’ આ બંને શબ્દો આજે લગભગ અજાણ્યા લાગશે, ઘણાખરાને. કારણ અંગ્રેજીમાંથી વટલાઈને ગુજરાતી બની ગયેલો શબ્દ ‘પિકનિક’ આજે વપરાય છે ‘સહેલગાહ’ને બદલે. અને કોઈ રડ્યાખડ્યા વયોવૃદ્ધોને બાદ કરતાં ‘ઘારાપુરી’ એ વળી કઈ બલા છે એની ખબર બીજાને નહિ હોય. પણ આજે આપણે જવું છે એ ઘારાપુરી. પણ જવાનું કાંઈ કારણ? આજે છે ‘વિશ્વ વિરાસત દિવસ,’ વર્લડ હેરિટેજ ડે’. એટલે ચાલો જઈએ મુંબઈની આગવી સાંસ્કૃતિક વિરાસત જેવી ઘારાપુરીની ગુફાઓ જોવા. શું કહ્યું? લોકડાઉન છે ને કેવી રીતે જશું? ચિંતા ન કરો. આપણી પાસે છે અરબસ્તાનથી મગાવેલી ઊડતી શેતરંજી. એ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ગમે ત્યાં લઇ જઈ શકે છે, કોઈને પણ.

એલિફન્ટાની ત્રિમૂર્તિ

‘ઊડતી શેતરંજી, અમને લઇ જા ઘારાપુરી.’ આ ઘારાપુરી એટલે એલિફન્ટા. મુંબઈથી દસ કિલોમીટર દૂર આવેલો નાનો ટાપુ. પણ મુંબઈનાં બે જ સ્થળોને ‘યુનેસકો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ’ હોવાનું ગૌરવ મળ્યું છે. તેમાંનું એક આ ઘારાપુરી ઉર્ફે એલિફન્ટા. નવાઈની વાત એ છે કે આપણા દેશના ઇતિહાસમાં ધારાપુરીનો ઉલ્લેખ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. પણ અહીંની ગુફાઓ જોતાં એટલું તો નક્કી કહી શકાય કે એક જમાનામાં આ સ્થળ શૈવ મતનું મહત્ત્વનું મથક હોવું જોઈએ. આ ટાપુ પરથી મળી આવેલા કેટલાક અવશેષોને આધારે એમ માનવામાં આવે છે કે ઈ.સ. પૂર્વે બીજી સદીથી અહીં માણસનો વસવાટ શરૂ થયો હોવો જોઈએ. આ ટાપુ પહેલાં બૌદ્ધ ધર્મના હિનયાન સંપ્રદાયના હાથમાં હતો અને એટલે જ અહીં બૌદ્ધ સ્તુપો પણ જોવા મળે છે. ત્યાર બાદ અહીં શૈવ હિંદુઓ આવ્યા. ચોથી સદીના ક્ષત્રપ કાળના કેટલાક સિક્કા આ ટાપુ પરથી મળી આવ્યા છે.  ગુપ્ત સમયમાં આ પ્રદેશનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે પણ તેમાં ગુફાઓ અંગે કશું કહેવાયું નથી. એટલે આ ગુફાઓ પાંચમીથી આઠમી સદી દરમ્યાન તૈયાર થઈ હશે તેમ મનાય છે.

ટપાલ ટિકિટ પર ત્રિમૂર્તિ

આરકિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા અને યુનેસ્કોના કહેવા પ્રમાણે ગુપ્તયુગ દરમ્યાન શિલ્પ-સ્થાપત્યની જે વસંત બેઠી હતી તે દરમ્યાન, પાંચમી-છઠ્ઠી સદી દરમ્યાન આ ગુફાઓ તૈયાર થઈ હોવી જોઈએ. અને આ ગુફાઓને કારણે જ જગ્યાનું નામ પડ્યું ઘારાપુરી, એટલે કે ગુફાઓની નગરી. એક વખત ગુજરાતના સુલતાનોનું અહીં રાજ હતું. પછી પોર્ટુગીઝોનું થયું. તેમણે આ ટાપુને ‘એલિફન્ટા’ નામ આપ્યું કારણ તેને કિનારે એક વિશાળકાય હાથીનું પથ્થરનું શિલ્પ એ વખતે હતું. પછીથી અંગ્રેજોનું રાજ આવ્યું. તેમણે આ હાથીના શિલ્પને પોતાને દેશ લઇ જવા વિચાર્યું, પણ તેમ કરવા જતાં એ ભાંગી ગયું. એટલે ૧૮૬૪માં તેના ટુકડાઓને વિક્ટોરિયા ગાર્ડનમાં લઈ ગયા. છેક ૧૯૧૪માં આ ટુકડાઓને જોડીને ફરીથી શિલ્પ તૈયાર કરવામાં આવ્યું જે આજે જીજામાતા ઉદ્યાનમાં જોવા મળે છે. અહીં આવેલી પાંચ ગુફાઓ ઉપર ઘણી હાડમારી વીતી છે, અને લગભગ બધી ભગ્નાવસ્થામાં છે. આવી દુર્દશા કોણે કરી એ અંગે વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે.

શિવ-પાર્વતી વિવાહ

પાંચ ગુફાઓમાંથી સૌથી વધુ જાણીતી છે એક નંબરની ગુફા. તેમાંની સદાશિવ ત્રિમૂર્તિ જગવિખ્યાત બની છે. આઝાદી પછી ૧૯૪૯ના ઓગસ્ટની ૧૫મી તારીખે સરકારે ૧૬ ‘ડેફિનેટિવ’ ટપાલ-ટિકિટ બહાર પાડી હતી જેના પર દેશનાં મહત્ત્વનાં ઐતિહાસિક શિલ્પ-સ્થાપત્યને સ્થાન આપવામાં આવેલું. તેમાં ૯ પૈસાની ટિકિટ પર લીલા રંગમાં આ ત્રિમૂર્તિનું ચિત્ર હતું. ૨૦ ફૂટ ઊંચી આ મૂર્તિ હકીકતમાં પંચમુખી મહાદેવની મૂર્તિ છે. પણ તે દિવાલમાં ‘રિલીફ’ પદ્ધતિએ કંડારાઈ હોવાથી પાંચમાંથી ત્રણ મુખ જ નજરે પડે છે. ત્રિમૂર્તિની આજુ બાજુ અર્ધનારીશ્વર અને ગંગાધરનાં શિલ્પ જોવા મળે છે. બંને શિલ્પો ખંડિત છે. અંધક વધ, શિવ-પાર્વતી વિવાહના પ્રસંગને લગતાં, શિવનાં યોગીશ્વર અને નટરાજનાં રૂપ દર્શાવતાં, વગેરે શિલ્પો પણ આ ગુફામાં છે. આજે આ બધાં શિલ્પ-સ્થાપત્ય ખંડેર જેવાં બની ગયાં છે, પણ જ્યારે તે અખંડ હશે અને શ્રદ્ધાળુઓના ભક્તિનાદ અને દીપમાળાઓ વાતાવરણને ભરી દેતાં હશે ત્યારે આ ગુફાઓમાં જે દિવ્ય વાતાવર સર્જાતું હશે તેની તો હવે કલ્પના જ કરવી રહી.

વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ, ૧૯૦૮માં

‘ઊડતી શેતરંજી, હવે ચાલ બોરી બંદર.’ એલિફન્ટાની સરખામણીમાં ઉંમરની બાબતમાં તો આ ઈમારત હજી બચ્ચું ગણાય. પણ છે વિશાળ, સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ અત્યંત પ્રભાવક, અને લગભગ ચોવીસ કલાક જીવતી-જાગતી. એનું હાલનું નામ છે છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ ટર્મિનલ, કહેતાં વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ, કહેતાં બોરીબંદર. અને આ છે મુંબઈની બીજી વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ. ૧૮૫૩ના એપ્રિલની ૧૬મી તારીખે આખા દેશની સૌથી પહેલી ટ્રેન દોડી હતી. પણ આજે જે ભવ્ય અને વિશાળ ઈમારત છે એ ત્યારે નહોતી. ત્યારે તો હતું લાકડાનું બાંધેલું નાનકડું સ્ટેશન, જે આજના સ્ટેશનથી થોડે દૂર, બોરી નામના બંદર નજીક આવેલું હતું, અને તેથી તેનું નામ પડ્યું હતું બોરી બંદર સ્ટેશન. પણ પછી એ લાકડાના સ્ટેશનને બદલે એક અત્યંત ભવ્ય સ્ટેશન બાંધવાનું નક્કી કર્યું ગ્રેટ ઇન્ડિયા પેનેનસુલા રેલવેએ, જે આજે સેન્ટ્રલ રેલવે તરીકે ઓળખાય છે. એક વેપારી રેલવે કંપની આટલું વિશાળ, ભવ્ય, અલંકૃત સ્ટેશન બાંધે એ નવાઈ ન કહેવાય? ના. એ હતી ભલે વેપારી કંપની, પણ બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા તેની સ્થાપના થઈ હતી.

૧૮૪૯ના ઓગસ્ટની પહેલી તારીખે બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટે ૫૦ હજાર પાઉન્ડની મૂડી સાથે તેની સ્થાપના કરવાનો ઠરાવ મંજૂર કર્યો હતો. ૧૮૫૭ પછી કંપની સરકારની જગ્યાએ રાણીનું રાજ આવ્યું અને તેણે હિન્દુસ્તાન ઉપરની ગ્રેટ બ્રિટનની પકડ વધુ મજબૂત બનાવવાનું નક્કી કર્યું. એ માટે જે ઉપાયો અજમાવ્યા તેમાંનો એક હતો બ્રિટિશ સ્થાપત્ય પ્રમાણેની ભવ્ય ઈમારતોનું નિર્માણ. આવી ઇમારતો દ્વારા બ્રિટિશ સામ્રાજ્યનો પ્રભાવ લોકો સુધી અસરકારક રીતે પહોંચી શકશે એમ લાગતું હતું. મુંબઈ ઉપરાંત કલકત્તા અને મદ્રાસમાં પણ આ રીતે ભવ્ય ઈમારતોનું નિર્માણ થયું. તેમાંની ઘણીખરી આજે સવા સો – દોઢ સો વર્ષે પણ અડીખમ ઊભી છે. વિક્ટોરિયા ટર્મિનસની ઈમારત આવી એક ઈમારત છે.

મુખ્યત્વે ઇટાલિયન-ગોથિક સ્ટાઈલમાં આ ઈમારતની ડિઝાઈન સ્થપતિ-ઈજનેર ફ્રેડરિક વિલિયમ સ્ટીવન્સે બનાવી હતી. તેનું બાંધકામ ૧૮૭૮માં શરૂ થયું અને ૧૮૮૭માં પૂરું થયું. મૂળ બોરીબંદર સ્ટેશનની દક્ષિણે આ નવું સ્ટેશન બાંધવામાં આવ્યું જેથી બંધકામ દરમ્યાન ટ્રેન વ્યવહાર સરળતાથી ચાલતો રહે. ૧૮૮૭માં ગ્રેટ બ્રિટનનાં મહારાણી વિક્ટોરિયાના શાસનને પચાસ વરસ પૂરાં થતાં હતાં એટલે આ નવા સ્ટેશનનું નામ વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ રખાયું. આજે પણ રોજિંદા વ્યવહારમાં લોકો તેને ‘વી.ટી.’ તરીકે જ ઓળખે છે. એ વખતે આ સ્ટેશન બાંધવા પાછળ ૧૬ લાખ ૧૪ હજાર રૂપિયાનો ખર્ચ થયો હતો. એક અંદાજ પ્રમાણે આજે જો આવું સ્ટેશન બાંધવું હોય તો ૨,૦૦૦ મિલિયન રૂપિયાનો ખર્ચ થાય! મુંબઈ મ્યુનિસિપાલિટીનું વડું મથક, એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજ, મુંબઈ યુનિવર્સિટીનું મકાન, વગેરે આ અરસામાં બંધાયેલાં મકાનો પણ વી.ટી.ની શૈલીએ જ બંધાયેલાં છે. મૂળભૂત સ્થાપત્ય શૈલી વિક્ટોરિયન ઇટાલિયન ગોથિક, પણ સ્થાનિક (હિંદુ તેમ જ ઇસ્લામિક) સ્થાપત્ય શૈલીના કેટલાક અંશો પણ તેમાં સમાવ્યા છે. તો બહારના ભાગના કેટલાંક કાષ્ટશિલ્પ, લાદીઓની ડિઝાઈન, બહારની રેલિંગ, ટિકિટબારી માટેની ગ્રીલ અને બીજાં કેટલાંક સુશોભનો તૈયાર કરવામાં જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસના વિદ્યાર્થીઓની મદદ લીધી હતી. આખી ઈમારતના મુગટરૂપ છે તેનો વિશાળ અને અલંકૃત ઘુમ્મટ.

છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ ટર્મિનસ, આજે

આ ઈમારત બંધાઈ ત્યારે તેના મોખરા પર ઊભેલી રાણી વિકટોરિયાનું આરસનું પૂતળું મૂકવામાં આવ્યું હતું. આઝાદી પછી થોડે વર્ષે મુંબઈનાં જાહેર સ્થળોએ આવેલાં બ્રિટિશ શાસકોનાં પૂતળાં ખસેડી લેવામાં આવ્યાં. તે વખતે આ પૂતળું પણ ખસેડાયું. આ બધાં પૂતળાંને રાણી બાગ કહેતાં વિક્ટોરિયા ગાર્ડન મોકલી દેવામાં આવ્યાં હતાં. ત્યાં એ બધાંને બગીચામાં એક જગ્યાએ રાખવામાં આવ્યાં હતાં. આ પૂતળું પણ એ રીતે ત્યાં ગયું હતું. પણ કેટલાંક વર્ષો પહેલાં રાણી બાગમાંથી વી.ટી.વાળું રાણી વિક્ટોરિયાનું પૂતળું ગુમ થયું. એ ક્યાં ગયું એની આજ સુધી કોઈને ખબર પડી નથી. એ પણ વિધિની કેવી વિચિત્રતા કે જે રાણીના નામ પરથી સ્ટેશનનું નામ પડેલું તેનું પૂતળું આજે ત્યાં નથી. ત્યાંથી ખસેડાયા પછી તે જ્યાં રાખવામાં આવ્યું તે સ્થળનું નામ પણ અગાઉ વિક્ટોરિયા ગાર્ડન હતું. પણ આજે એ રેલવે સ્ટેશનનું નામ બદલાઈ ગયું છે, એ બગીચાનું નામ બદલાઈ ગયું છે, અને રાણી ક્યાં ય જોવા મળતી નથી!

હિન્દુસ્તાનમાં રેલવેની સગવડ લાવવા માટે ૧૮૪૫માં ‘ઇન્ડિયન રેલવે એસોસિયેશન’ની સ્થાપના બે હિન્દીઓના પ્રયત્નોથી થઈ હતી – સર જમશેદજી જીજીભાઈ અને જગન્નાથ શંકરશેઠ, જે નાના શંકરશેઠ તરીકે જાણીતા હતા. આ અંગેની દરખાસ્ત શંકરશેઠે બ્રિટિશ સરકાર સમક્ષ રજૂ કરી હતી અને ગ્રેટ ઇન્ડિયન પેનેન્સુલા રેલવેની સ્થાપનામાં પણ તેમણે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. આ કંપનીની જ્યારે સ્થાપના થઈ ત્યારે તેના દસ ડિરેક્ટરોમાંના માત્ર બે જ હિન્દી હતા – સર જમશેદજી જીજીભાઈ અને જગન્નાથ શંકરશેઠ. વી.ટી.ની ઈમારત બાંધવામાં પણ જગન્નાથ શંકરશેઠ અને તેમના કુટુંબે મદદ કરી હતી એમ કહેવાય છે. આજે પણ છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ ટર્મિનસના કંપાઉંડમાં તેમની અર્ધ પ્રતિમા જોવા મળે છે.

જગન્નાથ શંકરશેઠ

પણ આ જગન્નાથ શંકરશેઠ હતા કોણ? મુંબઈમાં રહીને અનેક લોકો સમૃદ્ધ થયા છે, પણ જેમણે મુંબઈને સમૃદ્ધ કર્યું હોય તેવી થોડીક વ્યક્તિઓમાંના એક હતા નાના શંકર શેઠ. ૧૮૦૩ના ફેબ્રુઆરીની ૧૦મી તારીખે જન્મ, ૧૮૬૫ના જુલાઈની ૩૧મી તારીખે અવસાન. વડવાઓનો વ્યવસાય ગોરપદું કરવાનો, પણ નાના પડ્યા વેપારમાં. ઘણું કમાયા, પણ છુટ્ટે હાથે દાન આપ્યાં એટલે ધન કરતાં પણ વધારે નામના મેળવી. મુંબઈની પહેલી સ્કૂલ સ્થાપવામાં એમની મદદ. પહેલી કન્યાશાળા માટે જ્ઞાતિજનોની ખફગી વહોરીને સખાવત. ૧૮૪૫માં ‘ધ બોમ્બે સ્ટીમશિપ નેવિગેશન કંપની શરૂ થઈ તેમાં પહેલ કરેલી નાનાએ. એ જ વર્ષે જે.જે. હોસ્પિટલ અને ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજ શરૂ થઈ, ૧૮૫૧માં પૂના ખાતે ‘પૂના સંસ્કૃત કોલેજ (આજની ડેક્કન કોલેજ) શરૂ થઈ, ૧૮૫૫માં પહેલી લો (કાયદા) કોલેજ શરૂ થઈ, ૧૮૫૭માં જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટ શરૂ થઇ તે બધાની સ્થાપનામાં નાનાનો આર્થિક ટેકો. ૧૮૬૨માં વિક્ટોરિયા ગાર્ડન (રાણી બાગ) શરૂ થયો ત્યારે પણ નાના હાજર.

મુંબઈમાં પહેલવહેલી રાજકીય સંસ્થા ‘બોમ્બે એસોસિયેશન’ની સ્થાપના ૧૮૫૨ના ઓગસ્ટની ૨૬મીએ નાનાએ કરી હતી. કહેવાય છે કે આજના મરીનલાઈન્સથી મલબાર હિલ સુધીની જમીન નાનાની માલિકીની હતી. શહેરના વિકાસ માટે વખતોવખત નાના જમીન આપતા ગયા. એ વખતે મુંબઈમાં અગ્નિસંસ્કાર માટે ખાસ કશી વ્યવસ્થા નહોતી. સોનાપુર વિસ્તારની પોતાની જમીન નાનાએ સ્મશાન માટે આપી. સોનાપુર સ્મશાનનું સત્તાવાર નામ આજે પણ ‘જગન્નાથ શંકરશેઠ સ્મશાનભૂમિ’ છે. ગિરગામ રોડ પર જ્યાં નાના રહેતા હતા એ જગ્યાને આજે પણ ઘણા લોકો ‘નાનાશંકર શેઠની વાડી’ તરીકે ઓળખે છે. અલબત્ત, આજે અહીં બહુમાળી મકાન ઊભું છે.

‘અરે ઓ ઊડતી શેતરંજી! હવે અમને અમારી ઘરે મૂકી જા. અને પછી પાછી પહોંચી જજે અરબસ્તાન.’

e.mail Deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 18 ઍપ્રિલ 2020

ગાંધીએ ‘પૅન્ડેમિક’ શબ્દ સાંભળ્યો હોય એવી શક્યતા નથી. એટલું જ નહીં, તેમણે કદી ‘ઈકોલૉજી’ શબ્દનો પ્રયોગ પણ કર્યો નહોતો. છતાં, બહુ ઓછા લોકો એવા છે જે આ શબ્દોને, તેના હાર્દને ગાંધી કરતાં વધારે સારી રીતે જાણતા હશે.

ગાંધીને રોગચાળાના પ્રતિકારનું કામ કરવાનો અનુભવ દક્ષિણ આફ્રિકામાં થયો હતો. તે નોંધે છે કે ફેબ્રુઆરી 1904માં જોહાનિસબર્ગમાં જ્યાં ખાણ મજૂરો રહેતા હતા એવા વિસ્તારમાં પ્લેગ ફાટી નીકળ્યો હતો. તેમણે આત્મકથામાં લખ્યું છે કે  એક સાંજે ત્રેવીસ મજૂરો “ભયંકર મરકીના ભોગ થઈને લોકેશનમાં પોતાના રહેઠાણે આવ્યા”. ગાંધીના એક સાથી, મદનજીત ત્યાં હતા. “મદનજીતે ખાલી મકાન પડ્યું હતું તેનું તાળું નીડરપણે તોડી તેનો કબજો લઈ તેમાં આ માંદાઓને રાખ્યા હતા.” ગાંધીને જ્યારે જાણ થઈ ત્યારે તે સાઇકલ લઈને સ્થળ પર પહોંચી ગયા અને પછી ટાઉન ક્લર્કને (એટલે કે શહેરના કમિશનર સ્તરના અધિકારીને) મદનજીતે ક્યા સંજોગોમાં ખાનગી મિલકતનો કબજો લીધો તેની જાણ કરી. પછી બંનેએ ડૉ. વિલિયમ ગૉડફ્રે નામના જોહાનિસબર્ગમાં પ્રેક્ટિસ કરતા એક તમિળ ડૉક્ટરને જાણ કરી.

ગૉડફ્રેએ પડકારને ઘણી સારી રીતે ઉપાડી લીધો. તેમણે નર્સ અને ડોક્ટર બંને ભૂમિકાઓ ભજવી અને જેટલી એક માણસ ઉપાડી શકે તેટલી જવાબદારી ઉપાડી લીધી. પણ વધુ મદદની જરૂર હતી. ગાંધીએ તેમની વકીલાતની કચેરીમાંના ચાર યુવાન સાથીઓને બોલાવી લીધા, જેમણે કોઈ વાંધાવચકા વિના કામ ઉપાડી લીધું. ગાંધી લખે છે કે, “શુશ્રૂષાની આ રાત્રિ ભયાનક હતી.” માંદાઓની સારવાર કરવાનો ગાંધીને ઘણો અનુભવ હતો, પણ મરકીના દરદીની સારવાર કરવાનો તેમને અવસર પ્રાપ્ત થયો નહોતો. ડૉ. ગૉડફ્રેના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમણે કામ શરૂ કર્યું અને દરદીઓને “દવા આપવી, આશ્વાસન આપવું, પાણીછાણી આપવાં તથા તેમનું મેલું વગેરે સાફ કરવું એ ઉપરાંત વિશેષ કરવાપણું નહોતું જ”.

ગાંધી આગળ લખે છે, “ચાર જુવાનિયાઓની તનતોડ મહેનતથી ને નીડરતાથી મારા હર્ષનો પાર ન રહ્યો.”

જો ગાંધીએ પ્લેગના પ્રસંગમાં અપવાદરૂપ સારસંભાળનો દાખલો બેસાડ્યો, તો બીજા પ્રસંગે તેમણે અપવાદરૂપ સખતીનો પણ દાખલો બતાવ્યો. 1926માં જ્યારે અમદાવાદમાં હડકાયાં કૂતરાંની ગંભીર સમસ્યા સર્જાઈ ત્યારે તેમણે ‘યંગ ઈન્ડિયા’માં લખ્યું: “જંતુનાશક દવા વાપરીને સૂક્ષ્મ જીવાણુઓને મારી નાખવા જોઈએ તે ફરજ આપણે સમજીએ છીએ. તેમાં હિંસા થાય છે અને છતાં તે ફરજ છે … હડકાયાં કૂતરાંનો નાશ કરવામાં ઓછામાં ઓછી હિંસા થાય છે. જે શહેરવાસી બાકીના લોકોના જીવનની સુરક્ષા માટે જવાબદાર છે, તે કૂતરાંને મારશે તો તેને પાપ લાગશે, પણ જો તે કૂતરાંને નહિ મારે તો તેને વધારે મોટું પાપ લાગશે.” ગાંધીએ હડકાયાં કૂતરાંનો સફાયો કરવાને સ્પષ્ટ અને ભારપૂર્વક ટેકો આપ્યો.

તેમના આ બે પ્રસંગો એ સવાલનો જવાબ આપે છે જે ઘણાના મનમાં છે: જો ગાંધી આજે આપણી વચ્ચે હોત તો એમણે શું કર્યું હોત?

ગાંધીની જેમ આપણને પણ અપાર હર્ષ થાય કે દુનિયાભરમાં જે રીતે કોરોના વાઇરસનો સામનો થઈ રહ્યો છે તેમાં આપણને 1904માં જોહાનિસબર્ગમાં નાગરિકોએ જે રીતે પ્લેગનો પ્રતિકાર કર્યો હતો તેના મુખ્ય મુદ્દા જોવા મળી રહ્યા છે. આપણી સામે ડો. પ્રકાશ ગત્તા જેવાના પ્રશંસનીય દાખલા છે. અમેરિકાના વૉશિંગ્ટન સ્ટેટના ટેકોમામાં ભારતીય મૂળના આ સર્જનને ચેપ લાગ્યો તો ખરો, પણ તેઓ વાઈરસને હંફાવીને સાજા થઈને ફરી હોસ્પિટલમાં સેવા આપવા હાજર થઈ ગયા.

દુનિયાભરમાં આવાં અસંખ્ય ઉદાહરણો છે. ભારતમાં આપણી પાસે અતિ-અસામાન્ય રાજકીય નેતાઓ, વહીવટદારો, ડોક્ટરો, નર્સ, હોસ્પિટલ કર્મચારીઓ, લૅબ આસિસ્ટન્ટ, પોલીસ, સફાઈ કર્મચારીઓ અને બીજાઓના દાખલા છે, જેમને આપણે વીર નાયક જેવા કહી શકીએ. આપણે નાગરિકોએ વેપાર-વાણિજ્યનાં મોટાં નામો અને રાજકારણ-સમાજ-સંસ્કૃતિમાં આપણી પસંદગીઓ નક્કી કરનારાઓને રૂખસદ આપી દેવી જોઈએ, જે બધાં ઠાલાં દેવ-દેવી નીવડ્યાં, અને તેમના સ્થાને આપણે વાઈરસને રોકવામાં પોતાની જિંદગી હોડમાં મૂકનારાં ખરાં હિંમતવાનોને મૂકવાં જોઈએ.

આપણને એ વાતે પણ આનંદ થવો જોઈએ કે એક પ્રજા તરીકે આપણે આપણા પર લાદવામાં આવેલાં નિયંત્રણોને વિના વિરોધે સ્વીકારી લીધાં છે. લૉક ડાઉન થોડો વખત તો રહેશે, આશા રાખીએ કે મુશ્કેલીમાં મુકાયેલા લોકો માટે તેમાં સંવેદનશીલ છૂટછાટો આપવામાં આવશે. આપણે મર્યાદાનું પાલન કરીશું. કારણ કે આપણે સરકારમાં ઊંડેઊંડે નેકીપણું છે એવો વિશ્વાસ રાખીએ છીએ. આપણે આ અનુભવમાંથી અંગત અને જાહેર સ્થાનમાં સ્વચ્છતાની નવી આદતો કેળવીશું, જેમાં જાત પ્રત્યે અને આસપાસના વાતાવરણ પ્રત્યે સખતી વરતવાની રહેશે.

ગાંધીની પર્યાવરણને લગતી સમજે આપણને વસ્તુવાદ(મટિરિયાલિઝ્મ)ની પાછળ ઘેલા થવા સામે ચેતવણી આપી હતી, જેમાં આપણે જેનો ઉપભોગ કરીએ છીએ તે અંતે આપણો જ કોળિયો કરી જાય છે. એ હકીકત આજે આપણી સામે તાકી રહી છે. તે આપણને તેનો તર્ક સમજવાનો અને તેને અપનાવવાનો પડકાર આપી રહી છે. બજારે સર્જેલા અને બજારે પોષેલા લોભને હાઈજિનની પડી નથી. તેને શ્રીનાથ રેડ્ડી જેવા નિષ્ણાતો જેની સામે વર્ષોથી ચેતવણી આપી રહ્યા હતા તેવી પ્રાણીજન્ય બીમારીની પણ પડી નથી. એ લોભે હવે આપણી બોચી પકડી છે.

વુહાનનું બજાર તો જ્યાં છે ત્યાં છે. બાકીનો સંદર્ભ જોયા વિના તેને દોષ આપવાનો અર્થ નથી, કારણ કે વુહાનનું બજાર ખરેખર તો દરેક શહેરમાં છે. આપણા દરેકની અંદર પણ વુહાનનું બજાર વસેલું છે.

અનુવાદઃ આશિષ ઉપેન્દ્રરાય મહેતા

e.mail : ashishupendramehta @gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 18 ઍપ્રિલ 2020