કુંદનિકા કાપડિયાનું જવું એટલે એક એવી મશાલનું ઓલવાઇ જવું જેણે સતત પ્રગટ રહી બીજી અનેક જિંદગીઓને અજવાળી, રસ્તો બતાવ્યો અને અમુકને તો ચાલતાં સુધ્ધા શીખવ્યું.

ગુજરાતી ભાષાની વાત કરીએ ત્યારે ચોમાસાંનાં દેડકાંની માફક આજકાલ તો બધાં જ કૂદી પડે છે પણ ભાષા, વિષય, તેનું વજન અને તેનો પ્રભાવ એ કેટલો ઘેરો રહે છે, કેટલો ટકે છે તે જ કોઇ પણ સર્જકની સજ્જતાનું સાચું અને નક્કર પરિણામ હોય છે. કુંદનિકા કાપડિયા, એક નામ જે બોલાય એટલે મને યાદ આવે કે લાઇબ્રેરીમાં કે ઘરમાં ક્યાંક પડેલું એક પુસ્તક જેમાં નીચે કંઇક વાડ જેવું છે, પુસ્તકનું નામ સાત વાર લખેલું છે, ઉપર એક પંખી છે અને ધોળું ચકરડું છે જેને સૂર્ય કે ચંદ્ર કંઇ પણ ધારી શકાય અને એવું બધું. હું ઘણાં એવા લોકોને જાણું છું જેમણે વલસાડ જઇને, નંદીગ્રામની મુલાકાત પણ લીધી, જેઓ કુંદનિકાબહેનને મળ્યાં છે. મારા કિસ્સામાં ક્યારેક સમયનો અભાવ અને મોટે ભાગે અહોભાવનો ભાવ આ બન્નેના પાપે મને ત્યાં જવાનો મોકો ન મળ્યો. કુંદનિકા કાપડિયાનું જવું એટલે એક એવી મશાલનું ઓલવાઇ જવું જેણે સતત પ્રગટ રહી, બીજી અનેક જિંદગીઓને અજવાળી, રસ્તો બતાવ્યો અને અમુકને તો ચાલતાં સુધ્ધા શીખવ્યું.

‘સાત પગલાં આકાશમાં’, આ નવલકથા પરથી સિરિયલ પણ બની હતી અને મને હજી યાદ છે કે સાસુનો વસુધાને ટોણો કડવા અવાજે એક્ટ્રેસ કલ્પના દીવાન બોલતાં, “વસુધા થાંથી બહુ”, અંતે થાંથી વસુધા પોતાનો જુદો રસ્તો જ શોધી લે છે. ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ એક એવો માઇલસ્ટોન છે જેને લીધે ગુજરાતમાં નારીવાદ, સ્ત્રી સ્વંતત્રતાના વિષય પર ચર્ચાઓ થતી થઇ. સ્ત્રીને પોતાનું અસ્તિત્વ હોવું જોઇએ તેવું ભાન ઘણી સ્ત્રીઓને એ પુસ્તક વાંચવાને લીધે જ થયું હશે તેમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી. તેમનાં લખાણોમાં હેન્રિક ઇબ્સનનાં ડૉલ્સ હાઉસની ઊંડી અસર વર્તાઇ છે, તેમણે પોતે કબૂલ્યું છે કે તેઓ એ નાટકથી બહુ પ્રભાવિત હતાં. નાની વયે તેમને અસ્તિત્વનાં, પોતાના હોવા અંગેના અને પોતે શું છે તે પ્રકારનાં પ્રશ્નો થયા હતા. મકરંદ દવે સાથેનું તેમનું સહચર્ચ બહુ નાજુક રોમાંચથી ભરપૂર અને એકબીજાંની પ્રતિભાને પૂરક રહે તે પ્રકારનું રહ્યું.

ભાવનગર અને વડોદરામાં અભ્યાસ દરમિયાન સ્વાતંત્ર સંગ્રામમાં ભાગ લેવો, ટૂંકા સમય માટે જેલવાસ પણ ભોગવવો જેવા અનુભવોથી ઘડાયેલા તે પેઢીનાં કુંદનિકાબહેન આજની પેઢી કરતાં ય ઘણું આગળનું વિચારતા. તેમણે મુંબઇ યુનિવર્સિટીમાંથી માસ્ટર્સનો અભ્યાસ પણ કર્યો. ‘નવનીત'નાં સંપાદનનું સુકાન તેમણે 1962થી 1980 અને તે પહેલાં ‘યાત્રિક’નું સંપાદન 1955થી 1957 સુધી સંભાળ્યું હતું.

તેમનું પહેલું સર્જન તો ‘મારા પ્રેમનાં આસું’ની વાર્તા હતી, જેને વિશ્વ વાર્તા સ્પર્ધામાં બીજું ઇનામ મળ્યું પણ ત્યાંથી જે સફર શરૂ થઈ તે આકાશનાં બધા આયામો પાર કરીને પરમ સુધી પહોંચી. સાહિત્ય અકાદમી એવોર્ડ વિજેતાનું છોગું પ્રાર્થનાઓનું અદ્ભુત સંકલન કરનાર કુંદનિકાબહેન માટે કદાય ક્યારે ય અગત્યનું નહીં રહ્યું હોય. મોટા ભાગની નંદીગ્રામની તસવીરોમાં તેમના ઘરની તસવીરોમાં મકરંદ દવેની મોટી તસવીર, હીંચકો, ચોપડીઓ આંખે ઊડીને વળગે તેવાં હોય છે. ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીએ લીધેલો તેમનો ઇન્ટરવ્યુ જોઇએ ત્યારે ડૉક્ટર પિતા, ગોધરાનું બાળપણ, વાંચનનો શોખ વગેરેની વાત કરે ત્યારે પિતા સાથે દીકરીનાં નૈકટ્યનું એક સત્ય છતું કરે તો પ્રકૃતિના સાયુજ્યનો અને એકાંતનો તેમનો મોહ પણ સ્પષ્ટ થઇ જાય. તેમની કૃતિઓ જેમાં વાર્તાઓ, નવલકથા, અનુવાદોની યાદી લાંબી છે પણ તે ટાંકવામાં શબ્દો વેડફવાનો અર્થ નથી કારણ કે ચાહકોએ તેમને વાંચ્યા છે પચાવ્યા છે. તમામ વાચકો જાણે છે કે કોઇ એક ચિનગારી તેમનાં સર્જનોમાં સતત લબકારા કરતી અને તે અંગારાની આગ અને ઉષ્મા બહુ સાહજિક રહેતા. 

બીજાઓ માટે જીવવું, બીજામાં જીવાડવું, જીવંત કરવું એ જ ખરું જીવન તેમ માનનારા કુંદનિકા કાપડિયાએ અંતે આકાશ તરફ પગલાં ભર્યાં અને ઘણાં જીવનને આકાશ જીવી શકાય છે અને જીતી શકાય છેનો સંદેશો આપીને ગયાં.

બાય ધી વેઃ

મકરંદ દવેની એક પ્રખ્યાત કૃતિ છે તેનું નામ છે ‘ચિરંતના’; હું કુંદનિકાબહેનને મળી હોત તો મારા નામને કારણે ય મને સ્હેજ વ્હાલ વધારે મળત એવું ધારી લેવાની ભૂલ કરું છું. અંતે તો સત્ય એ છે કે કોઇનું જવું હંમેશાં આપણમાંથી કંઇક લઈ જતું હોય છે. ગયું અઠવાડિયું એકથી વધારે હિસ્સા લઈ ગયું. ફિલ્મ ઉદ્યોગના બે સિતારા ઋષિ કપૂર અને ઇરફાન ખાનનું ખરી જવું અને કુંદનિકા કાપડિયાનું નિધન ત્રણેય સમાચાર આઘાતજનક રહ્યા. એમાં ય કોરોનાનું સંકટ તો હજી પોતાનું જોર ઘટાડવાનું નામ નથી લઇ રહ્યું ત્યારે આવા ઘેરા સંજગોમાં ‘પરમ સમીપે’માં સંકલિત કરાયેલી અનેક પ્રાર્થનાઓમાંથી થોડી પંક્તિઓ જીવવાથી રાહત મળે તેવી આશા સાથે અહીં મુકું છું. 

“તારી કને આ મારું છેલ્લે નિવેદન છે – મારા અંતરતમ ઊંડાણમાંથી મારી સઘળી દુર્બળતા
દૃઢ બળે છેદી નાખ, મારા પ્રભુ !
સંસારમાં તેં મને જે ઘરમાં રાખ્યો છે તે ઘરમાં
બધાં દુ:ખ ભૂલીને હું રહીશ.
કરુણા કરીને તારે પોતાને હાથે તેનું એક  બારણું
નિશદિન ખુલ્લું રાખજે.”

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 04 મે 2020 

હાલના સંજોગોમાં કોરોના સામે લડવાનું સૌથી અકસીર શસ્ત્ર ટેસ્ટિંગ છે. ટેસ્ટિંગ કરો અને સંક્રમિત થયા છે તેને અન્ય લોકોથી દૂર કરો – આ તેને અટકાવવાનો મંત્ર છે. જ્યાં ટેસ્ટિંગ વહેલાસર થયા છે ત્યાં પરિણામ સારા મળ્યા છે. દક્ષિણ કોરિયા અને જર્મની જેવા દેશો તેના ઉદાહરણ છે. અમેરિકા અને ઇટાલી જ્યાં મોટા પ્રમાણમાં કોરોના પ્રસર્યો ત્યાં ટેસ્ટિંગ રેટ વધ્યો છે, પણ ટેસ્ટિંગની શરૂઆત મોડે થઈ હતી.

દક્ષિણ એશિયાઈ દેશોમાં કરોડોની વસતીમાં ઝડપભેર ટેસ્ટ કરવા પડકારભર્યું છે. ટેસ્ટિંગ કીટના ફાંફાં છે અને ટેસ્ટ કરનારો સજ્જ સ્ટાફ અપૂરતો છે, ત્યારે તો તે ટાસ્ક અશક્ય લાગે એવું છે. આ કિસ્સામાં પ્રમાણમાં ઓછી વસતી ધરાવતા દેશો ઝડપથી સુરક્ષિત થઈ શકે છે. ભારતમાં 30 એપ્રિલ સુધીનો જે ડેટા મળ્યો છે તે મુજબ સાડા આઠ લાખ જેટલા ટેસ્ટ થઈ ચૂક્યા છે. મતલબ કે દસ લાખે આપણી ટેસ્ટિંગ સરેરાશ 614 વ્યક્તિઓની આવે છે. કોરોના જે રીતે પ્રસરી રહ્યો છે તે પ્રમાણે આ સરેરાશ ખૂબ ઓછી છે.

ટેસ્ટિંગ કરીને પ્રજાને સુરક્ષિત કરવાના પ્રયાસોમાં અમેરિકા અત્યારે સૌથી આગળ દેખાઈ રહ્યું છે. અમેરિકા અત્યાર સુધી ત્રેસઠ લાખ ટેસ્ટ કરી ચૂક્યું છે. રશિયા પણ ઝડપભેટ ટેસ્ટ કરી રહ્યું છે. રશિયાએ ટેસ્ટનો દર્શાવેલો આંકડો પાંત્રીસ લાખ છે. ઇટાલી વીસ લાખ ટેસ્ટની નજીક છે અને જર્મની પચીસ લાખ. આ તમામ દેશોએ ટેસ્ટિંગને જ ઇલાજનો ભાગ ગણ્યો છે અને હોટ-સ્પોટમાં દરેકેદરેક વ્યક્તિનો ટેસ્ટ થવો જોઈએ તેવી પ્રાથમિકતા રાખી છે.

આપણા દેશમાં ટેસ્ટિંગ સરેરાશ ઓછી છે. ઉપરાંત, જે રીતે સંક્રમિત કેસોની સંખ્યા અને મૃત્યુ-આંક રોજેરોજ મળે છે તે પ્રમાણે કેટલા ટેસ્ટ થયા છે તેનો આંકડો સરળતાથી મળતો નથી. ટેસ્ટિંગના આવતા આંકડામાં પણ તફાવત જોવા મળે છે. આ સિવાય કેટલાક કિસ્સામાં ખામી ભરેલા કીટથી ટેસ્ટિંગ થયાં છે, તેની વિગત પારદર્શી રીતે આપવામાં આવી નથી. ટેસ્ટીંગમાં ગુજરાતનું સ્થાન અન્ય રાજ્યોના સરખામણીએ જોઈએ તો દિલ્હી, તમિલનાડુ અને આંધ્ર પ્રદેશે સરેરાશ વધુ ટેસ્ટ કર્યાં છે. મહારાષ્ટ્રે સંખ્યાની રીતે દેશમાં સૌથી વધુ ટેસ્ટ કર્યા છે; આ ટેસ્ટની સંખ્યા દોઢ લાખ છે. ટેસ્ટિંગ કરવામાં જે રાજ્યો પાછળ છે તેમાં પશ્ચિમ બંગાળ, બિહાર, ઝારખંડ, આસામ અને ઉત્તર પ્રદેશ છે.

એપ્રિલ મહિનાના આરંભમાં દેશમાં દસ હજાર જ ટેસ્ટિંગ થયા હતા, ત્યાર બાદ ટેસ્ટિંગની કેપિસિટી સતત વધતી રહી છે. કેન્દ્રિય સ્વાસ્થ્ય મંત્રી હર્ષવર્ધને હાલમાં કહ્યા મુજબ, રોજ એક લાખ ટેસ્ટ થઈ શકે તે ક્ષમતા સુધી આપણે પહોંચી જઈશું. હાલમાં સરકારની 288 અને પ્રાઈવેટ 97 જેટલી લેબોરેટરી કોરોનાનો ટેસ્ટ કરી રહી છે. આ માટે 16,000 સેમ્પલ કલેક્શન સેન્ટર દેશભરમાં ઊભા કરવામાં આવ્યા છે. દેશમાં હાલમાં રોજના 60,000 ટેસ્ટ થઈ રહ્યાં છે. આ સિવાય સરળમાં સરળ ટેસ્ટ કીટ નિર્માણ કરવા માટે પણ સંશોધકો દિવસ-રાત કામ કરી રહ્યાં છે. ‘આઈ.સી.એમ.આર.’ અને અન્ય પ્રાઈવેટ કંપનીઓ તરફથી તેનાં ડે ટુ ડે અપટેડ આવી રહ્યા છે, જે મુજબ વહેલાસર કિફાયતી – ઝડપી ટેસ્ટ કીટની શક્યતા દર્શાવાઈ રહી છે.

મહામારીને માત આપવા આંકડાને લઈને પારદર્શી રહેવું અગત્યનું છે. આ અંગે અત્યારે મોટા ભાગના દેશો ઘાલમેલ કરી રહ્યાં છે અથવા તો મહામારીને પહોંચી વળવાની ક્ષમતા ધરાવતા ન હોવાથી અપડેટ આપી રહ્યા નથી. ટેસ્ટિંગ જ્યાં સુધી ઝડપી અને સરળ નહીં બને ત્યાં સુધી આ મહામારી સામે લડવું અંધારી ટનલમાંથી મંઝીલ સુધી પહોંચવા જેવું છે.

e.mail : kirankapure@gmail.com

= = = = નિત્શે જેની વાત કરે છે એ છે ચૈતસિક હોનારત. એવો વિચાર જે આપણાં સુસ્થિર મનાતાં ધર્મ કે રાજ્ય જેવાં સત્તાતન્ત્રોને હચમાચવી દે, પરાસ્ત કરી દે – એટલે કે ક્રાન્તિકારી પુરવાર થાય = = = =

= = = = હોનારત નીવડનારા એ વિચાર-દર્શનની આગવી સત્તાએ કરીને નવ-પરિવર્તન પ્રગટે છે. એવી ક્રાન્તિ, હોનારત છે. નિત્શે એવી હોનારત પુરવાર થયા છે બલકે નિત્શે પોતાને ખુદને જ હોનારત ગણતા હતા = = = =

આ મુશ્કેલ સમયમાં વિશ્વ સમગ્રની પરિસ્થિતિ, પણ ખાસ તો, ઘરમાં રહેવાથી ઊભી થયેલી આપણી ખુદની પરિસ્થતિ આપણું ઘણું ધ્યાન ખૅંચી રહી છે.

બહાર ભમતો સમય વિકરાળ છે, પણ ઘરમાં સ્થિર થવા લાગેલો સમય ચિન્તાજનક છે. આ પહેલાં, રોજનો આપણો સમય ટાઇમટેબલ પ્રમાણે ગોઠવાઈ ગયેલો. ટાઇમનાં આપણે ખાનાં પાડી લીધેલાં, કહો કે, આપોઆપ પડી ગયેલાં. સવારે ઊઠ્યા પછી એકીબેકી ચા-પાણી સ્નાન નાસ્તાપાણી ને પછી લન્ચ ને કામધંધે વળગવા સીધા ઘરની બ્હાર – કાં તો કારમાં કે સ્કૂટર પર અથવા તો બસમાં કે ટ્રેનમાં. આપણી સાંજો અને રાતો પણ વ્યવસ્થામાં બંધાયેલી હતી. નિદ્રાશરણે અમુક સમયે જ જવું એમ પણ નક્કી હતું.

ટૂંકમાં, આપણો દરેક સમય અને સમયનો દરેક ટુકડો સ-પ્રયોજન હતો. સમયને આપણે કોઈ-ને-કોઈ પ્રયોજન, આશય કે હેતુ સાથે જોડી રાખેલો. પણ હવે ઘરમાં ને ઘરમાં જ છીએ એટલે પ્રયોજન તો એક જ છે કે કોરોનાથી બચવું. અને એટલે આશય કે હેતુ પણ એટલો જ છે કે ખાવું પીવું ને ઊંઘવું. અને એ બધી પ્રવૃત્તિઓ પણ આપણે આપણી ઇચ્છા પડે ત્યારે ને તેમ કરતાં હોઈએ છીએ. કહેવાનો મતલબ, સમયનાં ટેબલ કે કોઠા કે ચૉકઠાં તૂટી ગયાં છે. સવાર બપોર સાંજ ને રાત વચ્ચેની સરહદો ભેળાઈ ગઈ છે. ઘણી વાર તો બુધવાર ચાલુ થઈ ગયો હોય તો પણ આપણે મંગળવારમાં જ રહી ગયા હોઈએ. સમજવાનું એ છે કે આપણો સમય પ્રવાહી થઈ ગયો છે …

હવે, એ તો જાણીતું છે કે પ્રવાહી હોય એ ધીમે ધીમે ઠરી જાય. જેમ પાણીનો બરફ થાય એમ પ્રવાહી સમય પણ ક્રમે ક્રમે થીજીને ઘન થઈ જાય. જુઓને, એટલે સ્તો આપણે ઘણી વાર બબડતાં હોઈએ છીએ – આ બપોર સાલી ખસતી જ નથી … આ સાંજ કોણ જાણે બહુ ભારે લાગે છે …

ઘરની બહારનાં તમામ સ્થળ પણ એટલાં જ ચિન્તાજનક છે. પણ ઘર વધારે ચિન્તા કરાવે છે. કેમ કે એ આપણું સર્જન છે, ઉપાર્જન છે. છતાં, બને છે કેવું તે જુઓ : ઘરનો અસબાબ રાચરચીલું ચીજવસ્તુઓ સુખસગવડનાં સાધનો એ-નાં-એ જ છે તે રોજે રોજ નજરને એ-ની-એ ભાતમાં અથડાયા કરે છે. ઘર આપણી જાણ બ્હાર મગજમાં ઘુંટાવા લાગે છે. એ-ના-એ રૂમોમાં આપણી એ-ની-એ અવરજવર. એકબીજાં સાથે આપણી એ-ની-એ વાતો. જાત જાતનાં રંગરંગીન ફૉર્વર્ડઝ ખરાં પણ સુણાવે છે એ-ની-એ જ વાત કે – સ્ટે સેફ – કીપ સ્માઇલિન્ગ – ટેક કૅર … શરૂ શરૂમાં ઘરનું કે ઘરમાં આપણને મળેલા રૂમનું એકાન્ત આપણને બહુ ગમે, એની જોડે વાતો કરી શકાય, પણ ધીમેધીમે એ ય બોલતું બંધ થઈ જાય છે. આપણે એક જ સૂર રેલાવ્યા કરીએ છીએ કે – આ ક્યારે જશે – જશે કે કેમ. વગેરે વગેરે દરેક વસ્તુનું ઘરમાં પુનરાવર્તન જ થયા કરવાનું. વસ્તુઓ ધીમે ધીમે પોતાની વિશેષતાઓ ગુમાવવાની. બને કે ક્રમે ક્રમે વસ્તુઓની ઓળખ પણ ભુંસાવા લાગે. કોઈક વાર તો મને એમ થઈ આવે છે કે આ સ્ટડીરૂમ કોઈ બીજાનો તો નથી ને …

હવે આનો તો શો ઇલાજ? આપણે આપણા પ્રસન્ન જોશી અને એ.આર. રહેમાનની જોડે જોશભેર ગાઈ લઈએ કે ‘હમ હાર નહીં માનેંગે, હમ સૂરજ હૈ, અન્ધકાર નહીં માનેંગે’ … એમ પણ થાય કે કવિ સુન્દરમ્ -ના કાવ્યનાયકની જેમ ‘ઘણ ઉઠાવ મારી ભુજા ઘણુંક ઘણું ભાંગવું’ કરતાક ને આ આખી પરિસ્થિતિના નાશને માટે મચી પણ પડીએ. પરન્તુ કેસિસ અને ડેથ્સના વધતા આંકડા એ જોશને અને એ ભુજાને નીચે બેસાડી દેવાના …

જો કે એક બીજી વાત વધારે નૉંધપાત્ર છે. તે એ કે આવાં સમય અને સ્થળની અસર આપણા મન પર ઘણી જ થાય છે – મોટે ભાગે તો આપણી જાણ બ્હાર … ચિત્ત સુન્ન થઈ જાય … કંટાળો બેચૅની ચીડ વગેરે જામી પડે … બુદ્ધિ થાકેલી પડી રહે … નવો વિચાર તો જાગે જ નહીં … હોય તે વિચારો ય તાર તાર થવા માંડે … જે કંઈ શાસ્ત્ર ભણ્યાં હોઈએ એ બધાં તકલાદી દીસે … આપણાં બધાં જ આચરણો સાંધાસુધી વિનાનાં વેરવિખેર લાગે. જીવન-તાર બાપડો સ્તબ્ધ ને ચૂપ, ન રણકાર, ન ઝંકૃતિ. સંવેદનશીલ જીવને થાય અને એ કવિ ઉમાશંકરની જેમ કહે પણ ખરો – હું છિન્નભિન્ન છું …

આ છિન્નભિન્નતાને નિત્શે shattering કહે છે. વેરવિખેર, શીર્ણવિશીર્ણ કે વેરણછેરણ કરનારું. મતલબ, મૂઢ-વિમૂઢ થઈ જવાયું હોય. એકોએક વાત-વસ્તુના ભાંગીને ભુક્કા થઈ ગયા હોય. બધું ધૂળધાણી થઈ ગયું હોય. જુઓને, કોરોનાની હોનારતને કારણે એ સ્તો બની રહ્યું છે !

પણ ફર્ક એ છે કે નિત્શે એવી ભૌતિક હોનારતની વાત નથી કરતા. એઓ જેની વાત કરે છે એ છે ચૈતસિક હોનારત. એવો વિચાર જે આપણાં સુસ્થિર મનાતાં ધર્મ કે રાજ્ય જેવાં સત્તાતન્ત્રોને હચમાચવી દે, પરાસ્ત કરી દે – એટલે કે ક્રાન્તિકારી પુરવાર થાય. એમણે તો ચૈતસિક હોનારતને વ્યક્તિ અને વિશ્વના સંદર્ભે બહુ જરૂરી લેખી છે. કહે છે, એક વિચાર કે વિચારની માત્રશક્યતા પણ આપણને વેરવિખેર કરીને આપણને બદલી નાખી શકે છે.

આપણે જોઈએ છીએ કે આજે માનવજાત અને એણે ઊભી કરેલી તમામ સિસ્ટમ્સ પડી ભાંગી છે. રીલિજ્યન પાસે સીધો ઇલાજ નથી. સ્ટેટ મથે છે. સોસાયટી પરેશાન છે. સિવિલિઝેશન નાકામયાબ છે. પણ નિત્શેનું દર્શન એમ સૂચવે છે કે રીલિજ્યન સ્ટેટ સોસાયટી કે સિવિલિઝેશન જો પડી ભાંગ્યા છે તો એને વિશે આપણને પ્રશ્નો થવા જોઈએ. આપણને એનાં પોલાણોની ખબર પડવી જોઈએ. એની વ્યર્થતાઓ અને વિ સંગતતાઓ દેખાઈ જવી જોઈએ. વિચાર અને તેની સર્જક વ્યક્તિ બન્ને હોનારત પુરવાર થવાં જોઈએ. પણ એટલે શું? એટલે એમ કે બસ, ક્રાન્તિકારી પુરવાર થવું.

ક્રાન્તિકારી વ્યક્તિ એક હોનારત પુરવાર થાય છે કેમ કે એની પાસે બધું ઊથલપાથલ કરી નાખે એવી પ્રચણ્ડ શક્તિશાળી વિચારધારા હોય છે. નિત્શેએ પુરાણા સિદ્ધાન્તોના અને શાસ્ત્રોના પાયા ઉખાડી મૂકેલા. મનોમૂર્તિભંજક હતા. પ્રારમ્ભે શાપનહાવર અને વૅગ્નર એમની મનોમૂર્તિઓ હતી, પણ પાછળથી એઓ એ બન્નેના આકારા સમીક્ષક રહ્યા હતા.

એવી વિચારધારાઓ જીવનની વાસ્તવિકતામાંથી જન્મી હોય છે. બુદ્ધે ‘દુ:ખ’-ને પરમ વાસ્તવિકતા ગણી હતી અને એ સમેતનાં ચાર આર્યસત્યો ઉચ્ચાર્યાં હતાં. જિસસે ‘પ્રેમ’ને જ સર્વેસર્વા ગણ્યો હતો. કિર્કેગાર્ડે ‘આત્મ-તા’-ને જ સત્ય લેખ્યું હતું. ગાંધીજીએ ‘સત્ય’ અને ‘અહિંસા’-ને કેન્દ્રમાં રાખીને સદાગ્રહી વર્તનના વિચારને વિકસાવ્યો હતો. આપણા કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ ‘સમૂળી ક્રાન્તિ’ નામે એક પુસ્તિકા લખી છે. એ સંકેતાર્થમાં નિત્શેને સમૂળી ક્રાન્તિના કરનાર કહી શકાય. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રીએ કવિને ક્રાન્તદૃષ્ટા કહ્યો છે. ભૂત-વર્તમાન અને દેશ-વિદેશની સીમાઓ ઓળંગીને ભવિષ્યને જોનારો. એ અર્થસંકેતમાં નિત્શે ક્રાન્તદૃષ્ટા હતા. જુઓ, બુદ્ધ જિસસ કિર્કેગાર્ડ કે ગાંધીજી ક્રાન્તદૃષ્ટા હતા, ભલે ને એમણે નિત્શેએ કહ્યું એવું ખુલ્લંખુલ્લાં ન્હૉતું કહ્યું કે પોતે હોનારત છે …

હોનારત નીવડનારા એ વિચાર-દર્શનની આગવી સત્તાએ કરીને નવ-પરિવર્તન પ્રગટે છે. એવી ક્રાન્તિ, હોનારત છે. નિત્શે એવી હોનારત પુરવાર થયા છે બલકે નિત્શે પોતાને ખુદને જ હોનારત ગણતા હતા – એમ કે હું માણસજાતને એક ચિન્તક તરીકે ભારે પડવાનો છું.

નિત્શે એક વાર એમની બહેન ઇલિસાબેથ ફોર્સ્ટરને પત્ર લખવા માગતા હતા. એમણે પત્ર માટે નૉધ તૈયાર કરેલી. એમાં લખેલું કે : મારે જે કરવાનું છે એ ભયકારી છે, terrible છે – 'ટૅરિબલ' શબ્દના એકોએક અર્થસંકેતમાં ભયકારી છે. હું ભારોભારનો આરોપ મૂકીને વ્યક્તિને નહીં પણ સમગ્ર મનુષ્યજાતિને પડકારું છું. નિર્ણય ભલે ને મારા પક્ષમાં આવે કે મારી વિરુદ્ધમાં આવે. મારા નામ સાથે ભલે ને ગમે એટલી મોટી હોનારત કેમ નથી જોડાતી…

નિત્શેને આ પત્ર મોકલવાનું મુનાસિબ નહીં લાગ્યું હોય. તેમછતાં, એમની એક મિત્ર મેલ્વિડાને પણ એમણે આ જ સૂરમાં જણાવી દીધેલું કે : મારા આત્મા પર જે વસ્તુઓ છે એ હજારગણી ભારે છે, મનુષ્યથી ન ઉંચકાય એવી. એટલે, શક્ય છે કે સમગ્ર મનુષ્યજાતિ માટે હું એક હોનારત નીવડવાનો છું. પરિણામે એ ઘણું શક્ય છે કે એક દિવસ હું માનવતાને વિશેના મારા પ્રેમને ખાતર મૂંગો થઈ જઈશ …

સાહિત્યકાર કાફ્કા માથામાં કુહાડીના પ્રહાર જેવા પ્રભાવક પુસ્તકની વાત કરે છે, તો નિત્શે પોતાને જ એક હોનારત કહે છે.

એમ કહેવાય છે કે નિત્શેના શૅટરિન્ગથી ૧૯૧૨ આસપાસના લગભગ બધા જ જર્મન કવિઓ પ્રભાવિત થયેલા. ગુજરાત અને ભારતસમગ્ર પાસે કવિઓ તો ઘણા છે પણ પોતાના શૅટરિન્ગથી એમને પ્રભાવિત કરી દે એવો નિત્શે નથી …

= = =

May 4, 2020 : Ahmedabad