લઈ લો … લઈ લો …
કરતો આવ્યો છે વેચણહારો વણઝારો!
કવિઓ તાબોટા પાડી પાડીને મંડી પડ્યા છે ગાવા
જીવો વણઝારા વ્હાલમ, જીવો વણઝારા ..
વેચણહારો વણઝારો પોઠ ભરીને લાવ્યો છે
સરકારી કંપનિયું, બસના અડ્ડા, રેલવેસ્ટેશનું,
થોડીક નદિયું,ચપટીક સમંદર, ચાંગળુક પર્વતો!
લાગે કે જાણે સરકાર રંડાણી!
પછી તો ભાઈ લેવા માંડ્યું હંધુય
કાં અદાણી, કાં અંબાણી, કાં કોઈ પણ રાણીએ મા આણી!
વેચાયા પછી બની જાય છે
બસનો અડ્ડો, ચકચકતો મોલ!
માતાજીનો ભૂવો માથાના વાળથી પગની પાની લગી
ફેરવે સાવરણી એમ
તમે પ્રવેશો કે કંઇક ફેરવે છે સુરક્ષાકર્મીઓ!
તમે ચ્યાંક આતંકવાદી તો નથી ને?
પણ આપણને તો મિનિટ બે મિનિટ હારું લાગે હોં!
જાણે આપણેય ન હોય મોટ્ટા વીઆઈપી!
વળી આપણે આ વીઆઈપીપણામાંથી ભાનમાં આવીએ
ન આવીએ, ત્યાં તો ફેંકાય ..
થૅન્ક્યૂ, હેવ અ ગુડ ડે સર …
આપણને થાય કયાં ગ્યાં
પેલાં શેરડીના રસના ગ્લાસ લઈને આવનારાં છોકરાંવ?
ખાટીમીઠી ને શીંગચણાવાળા?
દંતમંજન અને ખોટ્ટાં ઘરેણાંવાળા?
જે ઘરેણાં લઈ, જાણે સાચ્ચેસાચા લીધા હોય એમ મલકાતી
નવી વહુવારુ?
'જો, જો લ્યા, કોઈનું ખિસ્સું કપાય ન હોં? માદરબખત અહીં
રખડતા હોય છે’
કહી બૂમો પાડતા દાદાનું જ કપાતું ખિસ્સું!
એ ખડ ખડ હસી પડતા,  માળો મારા પર જ કળા કરી ગયો!
આપણે તો હાળું હસાયેય નંઈ ને રડાય નંઈ
કયાં ગ્યા એ દાદા?
કયાં ગ્યા હશે એ ખિસ્સાકાતરુ?
પણ ઊભા રો, ઊભા રો
આ વેચણહારા વણઝારાની મોં કળા
ઓલા ખિસ્સાકાતરુ હારે કાં મળતી આવે?
એનો પોતરો બોતરો જ લાગે છે!

E-mail : bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 05 

ભારતમાં રાજકીય પક્ષો રોજગારી સર્જવામાં નિષ્ફળ ગયા છે. એના વિકલ્પે સરકારમાં સર્જાતી રોજગારી વહેંચી આપવાની નીતિ એમણે અપનાવી છે. શરૂઆતમાં એસ.સી. અને એસ.ટી., એમ બે વર્ગો માટે અનામત હતી. એમાં સમય જતાં અન્ય પછાત વર્ગો (ઓ.બી.સી.) માટે અનામતની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. ૩૧ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૯ના રોજ ભારત સરકારે એક પરિપત્ર બહાર પાડીને સરકારમાં ૧૦ ટકા જગ્યાઓ, આર્થિક રીતે પછાત વર્ગો માટે અનામત જાહેર કરી. આ અનામત એસ.સી., એસ.ટી. અને ઓ.બી.સી. સિવાયના વર્ગોને લાગુ પડે છે. એમની વ્યાખ્યા આ રીતે કરવામાં આવી છેઃ કુટુંબની આવક બધાં ક્ષેત્રોમાંથી ૮ લાખથી વધારે ન હોવી જોઈએ. કુટુંબ પાસે કોઈ સંપત્તિ હોય, દા.ત. ૫ એકર જમીન ખેતી માટે હોય અથવા સો ચોરસ વારનો રેસિડેન્શિયલ પ્લૉટ હોય. (જાહેર કરવામાં આવેલી મ્યુનિસિપાલિટીઓના વિસ્તારમાં અથવા અન્ય મ્યુનિસિપાલિટીઓમાં ૨૦૦ ચોરસ વારનો પ્લૉટ હોય તો આવકની ગણતરી કર્યા વિના આર્થિક રીતે પછાત વર્ગોમાંથી તે કુટુંબને બાદ કરવામાં આવશે. કુટુંબમાં પતિ-પત્ની, મા-બાપ એમનાં ૧૮ વર્ષથી નીચેનાં સંતાનોનો સમાવેશ થાય છે.

આ વ્યાખ્યા અત્યંત મનસ્વી (arbitary) છે. રૂ. ૮ લાખની વાર્ષિક આવક ઘણી ઊંચી સપાટી ઉપર છે. એનો અર્થ એ થાય માસિક આવક રૂ. ૬૬,૬૬૬ થાય. આ આવક દેશમાં બહુ ઓછાં કુટુંબોને મળે છે. એ કુટુંબ આર્થિક રીતે પછાત ના જ ગણાય.

બે અર્થશાસ્ત્રીઓએ ભારત સરકાર દ્વારા ૨૦૧૮ જુલાઈથી ૨૦૧૯ના જૂન સુધી જે મોજણી કરવામાં આવી હતી તેના આંકડાનો ઉપયોગ કરીને આવકની કસોટીએ કેટલાં કુટુંબો આર્થિક રીતે પછાત વર્ગનાં આવી શકે એનો અંદાજ મૂક્યો હતો. ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ૯૯ ટકા કુટુંબો અને શહેરી વિસ્તારમાં ૯૫ ટકા કુટુંબોની આવક વાર્ષિક ધોરણે રૂ. ૮ લાખથી ઓછી હતી. બીજા ધોરણે એક સરેરાશ આવકનો ઉપયોગ કરીને તેમણે ગ્રામીણ વિસ્તારો અને શહેરી વિસ્તારોમાં કેટલાંક કુટુંબો આર્થિક રીતે પછાત વર્ગમાં આવી શકે તેની ગણતરી કરી હતી. ગ્રામીણ વિસ્તારમાં મધ્યસ્થ આવક દર મહિને રૂ. ૯ હજાર હતી અને શહેરી વિસ્તારોના એ આવક રૂ. ૧૫ હજાર હતી. આ કુટુંબોને બાદ કરવામાં આવે તો પણ ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ૯૯ ટકા કુટુંબો અને શહેરી વિસ્તારમાં ૯૪ ટકા કુટુંબોની આવક ૮ લાખથી ઓછી હતી. ટૂંકમાં, મોટા ભાગનાં કુટુંબો આવકની કસોટીએ આર્થિક રીતે પછાત વર્ગમાં આવી શકે.

બીજી કસોટીમાં સંપત્તિનું મૂલ્ય જોવામાં આવ્યું નથી. મ્યુનિસિપલ વિસ્તારોમાં ૧૦૦૦નો પ્લોટ કે ૨૦૦નો પ્લૉટ એના મૂલ્ય વગર ધ્યાનમાં રહીને કુટુંબને આર્થિક રીતે પછાત વર્ગમાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યું છે. આમાં, ગ્રામવિસ્તારોમાં ૫ એકર જમીન ધરાવતા કુટુંબને બાકાત રાખવામાં આવ્યું છે. દેશના બધા વિસ્તારોમાં ૫ એકરની જમીન ધરાવતો ખેડૂત ૮ લાખની આવક મેળવી શકતો નથી. વળી, જેની પાસે સંપત્તિનાં અન્ય સાધનો હોય જેમ કે સોનું તેને; આ વ્યાખ્યા નડતરરૂપ નહીં થાય. આનો કેસ સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ ચાલી રહ્યો છે. એનો ચુકાદો જે આવશે તે આ દૃષ્ટિએ રસપ્રદ હશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 05

પાકિસ્તાનના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ઇમરાન ખાને જતાંજતાં એક નિવેદન કર્યું હતું કે ભારત સામે કોઈ દેશ દાદાગીરી કરી શકતા નથી અને પોતાની શરત લાદી શકતા નથી, જ્યારે પાકિસ્તાનને જગતના દેશો દબાવે છે. ઇમરાન ખાનના આ નિવેદનથી આપણે બહુ પોરસાવાની જરૂર નથી, કારણ કે તેમનું આ નિવેદન રાજકીય હતું. ઇમરાન ખાન પાકિસ્તાનની જનતાને એમ કહેવા માગતા હતા કે પાકિસ્તાન અમેરિકાનું ગુલામ છે અને અમેરિકાની દાદાગીરી સામે લાચારી ભોગવે છે. તેઓ પાકિસ્તાનને અમેરિકાની દાયકાઓ જૂની જોહુકમીથી બચાવવા માગતા હતા અને માટે અમેરિકાને ઇશારે તેમની સામે રાજકીય પક્ષોએ ભેગા મળીને કાવતરું કર્યું છે અને અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ લાવીને કાઢવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. સત્તાના રાજકારણમાં આ કોઈ નવી વાત નથી. સત્તાધીશો જ્યારે સુરક્ષિત હોય ત્યારે પોતે, આપણો દેશ અને આપણી પ્રજા મહાન અને પ્રતિકૂળતા પેદા થાય વિદેશી કાવતરાંની વાતો કરીને દયામણા બનવાની કોશીશ કરતા હોય છે. જરૂર પડે તો દુશ્મન દેશને પણ આપણા કરતાં મહાન ચિતરવામાં તેઓ છોછ અનુભવતા નથી. ઇમરાન ખાનનો ભારત માટેનો આદર આ પ્રકારનો છે. ભારતમાં ઇન્દિરા ગાંધી પણ કાવતરાંની થિયરીનો આશરો લેતાં હતાં.

મુદ્દો એ છે કે ભારત સામે કોઈ દેશ દાદાગીરી કરી શકતા નથી કે પોતાની શરત લાદી શકતા નથી એ વાત સાચી છે ખરી? ઇમરાન ખાનની આ વાત આંશિક પ્રમાણમાં સાચી છે અને આંશિક પ્રમાણમાં ખોટી પણ છે. આ જગતમાં એવો એક પણ દેશ નથી જે રાજકીય મજબૂરી ન ધરાવતો હોય. અમેરિકા પણ નહીં. દરેક દેશનો પોતાનો સ્વાર્થ હોય છે અને સ્વાર્થ સાધવા સમાધાનો કરતા હોય છે. અમેરિકાએ પાકિસ્તાનના સરમુખત્યારોની, લશ્કરી અધિકારીઓની, આઇ.એસ.આઇ.ના અમલદારોની, મૂળભૂતવાદી મુસ્લિમ નેતાઓની અને ત્રાસવાદીઓની સુદ્ધાં દાદાગીરી ચલાવી લીધી હતી; કારણ કે તેમાં અમેરિકાનો સ્વાર્થ હતો. અમેરિકાએ માત્ર પાકિસ્તાન નહીં, જગતના બીજા અનેક દેશોના ગામના ઉતાર જેવા શાસકોની દાદાગીરી સહન કરી હતી. આમ જગતમાં એવો એક પણ દેશ નથી જે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોમાં સમાધાન ન કરતો હોય. ભારતની વાત કરીએ તો ભારત રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધમાં મૂંઝવણનો સામનો કરી રહ્યું છે અને ઉઘાડેછોગ રશિયાની ટીકા કરી શકતું નથી. ભારતની મજબૂરી ચીન છે અને ભારત લાચારી અનુભવી રહ્યું છે. આ પહેલાં પણ ભારતે અનેક વેળાએ આવી મૂંઝવણનો સામનો કર્યો હતો. ભારતે પ્રમાણમાં અશક્ત પાડોશી દેશોના પણ લાડ ચલાવી લેવા પડ્યા છે.

આમ છતાં એક વાત સાચી છે કે ભારતે પોતાની ભૂમિનો બીજા દેશોના રાજકીય સ્વાર્થ માટે ઉપયોગ થવા દીધો નથી અને એ ભારતની સફળતા છે.

ભારતને આઝાદી મળી તેની પૂર્વસંધ્યાએ ભારતના નેતાઓએ એશિયન દેશોની પરિષદ દિલ્હીમાં બોલાવી હતી. દક્ષિણ, પૂર્વ અને અગ્નિ એશિયાના દેશો પ્રમાણમાં સાંસ્કૃતિક રીતે નજદીકી ધરાવે છે. બૌદ્ધ ધર્મ જોડનારું પરિબળ છે. આ ઉપરાંત આમાંના મોટા ભાગના દેશો યુરોપિયન દેશોના ગુલામી ભોગવતા હતા અને ભારત પાસેથી પ્રેરણા મેળવીને આઝાદી માટે લડતા હતા. શોષણનો ઇતિહાસ સમાન હતો અને આઝાદી પછી લોકતાંત્રિક સમાજરચનાનાં અરમાનો પણ સમાન હતાં. પહેલી પરિષદને તો ભવ્ય સફળતા મળી હતી, પરંતુ પછી ધીરેધીરે ધ્યાનમાં આવ્યું હતું કે દરેક દેશની પોતાની મજબૂરી હતી, પોતાના એજન્ડા હતા, પોતાના દુશ્મનો હતા અને બાહ્ય દબાણોનો સામનો કરવાની પોતપોતાની ક્ષમતા હતી. ભારતના વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ દબાવમુક્ત રહેવાની અને પોતાનો માર્ગ પોતે કંડારવાની સલાહ આપી હોવા છતાં એશિયાના મોટા ભાગના દેશોએ એ સમયે સોવિયેત રશિયા અથવા અમેરિકાની આંગળી પકડી લીધી હતી.

એવું નહોતું કે ભારત સામે કોઈ પ્રશ્ન નહોતા. અનાજના અભાવમાં લોકોનું પેટ ભારવાની સમસ્યા એ સમયે ભારતની સૌથી મોટી મજબૂરી હતી. અમેરિકનોએ તો અનેકવાર ઈશારો કર્યો હતો કે અમારી આંગળી પકડી લો, કોઈને ભૂખ્યા મરવા નહીં દઈએ. આંગળી પકડવાનો અર્થ એ થતો હતો કે અમેરિકાનો જે કોઈ રાજકીય સ્વાર્થ હોય એમાં ભારતે સાથ આપવાનો. અમેરિકા જો સામ્યવાદી રશિયા અને સામ્યવાદી ચીન સામે ભારતની ભૂમિનો ઉપયોગ કરવા માગતું હોય તો કરવા દેવાની. ભારતે ઘસીને ના પાડી દીધી હતી. આ જગતમાં કોઈ કોઈને મફતમાં કશું આપતું નથી અને સંકટ વખતે કોઈની આંગળી પકડી લેવાનો આસાન માર્ગ સરવાળે મોંઘો પડતો હોય છે, એટલું સમજવા જેટલી સમજ જવાહરલાલ નેહરુમાં હતી. એ સમયના કાઁગ્રેસના જમણેરી નેતાઓમાંના કેટલાકનો આગ્રહ હતો કે ભારતે અમેરિકાની નજીક જવું જોઈએ તો કાઁગ્રેસના ડાબેરી નેતાઓનો આગ્રહ હતો કે ભારતે રશિયાની નજીક જવું જોઈએ.

આગળ કહ્યું એમ આનો અર્થ એવો નથી કે ભારતે ક્યારે ય સમાધાનો કર્યાં નથી. ભારતે અમેરિકા-રશિયા વચ્ચે અને બીજા અનેક દેશો વચ્ચે પક્ષપાત કર્યા છે. ક્યારેક ગોળગોળ ભૂમિકા લીધી છે અને ક્યારેક ચૂપ પણ રહ્યું છે. અત્યારે જેમ રશિયાએ યુક્રેન ઉપર હુમલો કર્યો છે અને ભારત ઊઘાડી રીતે રશિયાની ટીકા કરી શકતું નથી, એમ જ ભૂતકાળમાં રશિયાએ જ્યારે ચેકોસ્લોવેકિયા અને અફઘાનિસ્તાન ઉપર હુમલા કર્યા ત્યારે ભારતે રશિયાની ઊઘાડી ટીકા નહોતી કરી. ભારતની વિદેશનીતિ ક્યારે ય તેના દરેક અર્થમાં સ્વતંત્ર અને બિનપક્ષપાતી તટસ્થ નહોતી.

પણ હા, ભારતે એક વાતનું ધ્યાન રાખ્યું હતું કે મજબૂરી ગમે તેવડી મોટી હોય અને દુશ્મન દેશને સીધો કરવાની લાલચ ગમે તેવડી મોટી હોય, ક્યારે ય કોઈ દેશને પોતાની ભૂમિનો ઉપયોગ કરવા દેવો નહીં. આ લક્ષ્મણરેખા ભારતે ક્યારે ય ઓળંગી નથી અને એ ભારતની સિદ્ધિ છે. જો ભારત અમેરિકા કે રશિયાના ખોળામાં બેસી ગયું હોત તો શક્ય છે કે ભારત પાકિસ્તાનને કચડી શક્યું હોત પણ બીજી એનાથી મોટી શક્યતા એ હતી કે પાકિસ્તાન સામેના બીજા દેશના ખોળામાં બેસી ગયું હોત અને દક્ષિણ એશિયાની ભૂમિ મહાસત્તાઓની રણભૂમિ બની ગયું હોત.

રશિયા અને અમેરિકાએ ભારતને ખોળે બેસાડવાનો પહેલી તક આપી હતી. ભારતે જ્યારે ખોળે બેસવાની ના પાડી ત્યારે અમેરિકા માટે બીજી પસંદગી પાકિસ્તાન હતી. પાકિસ્તાન અમેરિકાનો ખોળે બેસી ગયું, પણ ભારતે રશિયાનો ખોળો સેવ્યો નહોતો. એમાં કોઈ શંકા નથી કે પાકિસ્તાન અમેરિકાને ખોળે બેસી ગયું તેને પરિણામે ભારતે રશિયાની બાબતે કુણું વલણ અપનાવવું પડ્યું હતું, પણ રશિયાને ખોળે બેસવાની ભારતે ના પાડી દીધી હતી. ખોળે બેસવાનો અર્થ ભારતની ભૂમિનો રશિયા ઉપયોગ કરે. ગુસ્સો તો ઘણો હતો પાકિસ્તાન સામે, પણ તેને કાબૂમાં રાખીને વિવેક જાળવવામાં આવ્યો હતો. ભારતની કોઈ સિદ્ધિ હોય તો એ આ છે અને તેનો શ્રેય જવાહરલાલ નેહરુને જાય છે. લડતા આખલાઓની લડાઈમાં પ્રત્યક્ષ ભાગીદાર બનવાનું ન હોય.

૧૯૪૭માં જેમ ભારત સામે મજબૂરી હતી એમ પાકિસ્તાન સામે પણ હતી. આગળ કહ્યું એમ તાજા સ્વતંત્ર થયેલા કે થઈ રહેલા બીજા બધા જ દેશો સામે પોતપોતાની મજબૂરીઓ હતી. પણ જે તે મહાસત્તાને ખોળે બેસવા પાછળનું સૌથી મોટું પરિબળ તો ઈર્ષા અને દ્વેષ હતાં. હું મરું પણ તને રાંડ કરું એ ન્યાયે ભારત સામે વેર વાળવા પાકિસ્તાને અમેરિકાનો ખોળો સેવ્યો હતો. પાકિસ્તાનની આજે જે હાલત છે એ ભારત પ્રત્યેની ઈર્ષા અને દ્વેષ છે. અમેરિકાને ખોળે બેસવાનો ટૂંકો રસ્તો અપનાવ્યો અને બરબાદ થઈ ગયું. આ બાજુ ભારતે પાકિસ્તાન અમેરિકાને ખોળે બેસી ગયું એ પછી પણ રશિયાની આંગળી નહોતી પકડી, ખોળે બેસવું તો બહુ દૂરની વાત છે. જવાહરલાલ નેહરુએ જગતના બીજા કેટલાક દેશોના નેતાઓ સાથે મળીને અમેરિકા અને રશિયાથી સમાન અંતર રાખનારા કે રાખવું જોઈએ એવું માનનારા દેશોનો એક બ્લોક રચ્યો હતો. અંતર તો સમાન નહોતું અને એ શક્ય પણ નહોતું, પણ આ દેશોએ રશિયા અને અમેરિકાને પોતાની ભૂમિ ઉપયોગ કરવા નહોતી આપી. આમાં ભારત અગ્રેસર હતું અને માટે ભારત જગતમાં પ્રતિષ્ઠા ધરાવે છે.

હવે ઇમરાન ખાનની વાત. ઇમરાન ખાન પાકિસ્તાનને અમેરિકાના ખોળાથી મુક્ત કરવા નથી માગતા, ખોળો બદલવા માગે છે. તેમને એમ લાગે છે કે અત્યારે ચીન અને રશિયા(મુખ્યત્વે ચીન)ના ખોળામાં બેસવામાં વધારે લાભ છે. પહેલાની માફક જ નિશાન તો ભારત જ છે. જો ચીનના ખોળામાં બેસી જઈએ તો ચીન દ્વારા ૧૯૭૧નું બંગલાદેશનું વેર વાળી શકાય. એ જ માનસિકતા જે ૧૯૪૭ પછીનાં વર્ષોમાં હતી.

તો આમાંથી ધડો શું લીધો? એટલો જ કે જો પોતાના પગ ઉપર ઊભા રહેવું હોય અને પ્રતિષ્ઠા રળવી હોય તો ઈર્ષા અને દ્વેષથી પ્રેરાઈને ટૂંકા રસ્તા અપનાવવાનું ટાળવું જોઈએ અને તેને માટે જરૂરી છે સંયમ, વિવેક અને ધૈર્ય.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 14 ઍપ્રિલ 2022