કસ્તૂરબા મહાત્માથી આશરે છ મહિના મોટાં હતા ! ઇ.સ.૧૮૬૯માં જન્મેલાં અને ઇ.સ.૧૮૮૨માં તેર વર્ષની વયે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયેલાં, બા-બાપુનું દાંપત્ય-જીવન બાસઠ વર્ષનું હતું. જેલનિવાસી કસ્તૂરબાનું અવસાન આગાખાન મહેલ, પૂના મુકામે ૨૨-૦૨-૧૯૪૪ના રોજ સંધ્યા-સમયે ૭-૩૫ કલાકે થયું. તેઓ લગભગ પંચોતેર વર્ષની વયે, મહાશિવરાત્રીની પાવન તિથિએ, જેલમાંથી અને મહેલમાંથી મહાનિર્વાણ પામ્યાં! મનુબહેન ગાંધી દ્વારા લખાયેલા અને નવજીવન પ્રકાશન મંદિર દ્વારા ઇ.સ. ૧૯૫૨માં પ્રગટ થયેલા, ‘બા બાપુની શીળી છાયામાં’ નામના પુસ્તકમાં કસ્તૂરબાના ઓલવાતા જીવનદીપનું જીવંત વર્ણન છે. લેખિકા મનુબહેન એટલે ગાંધીજીના પિતરાઈ ભાઈના દીકરા જયસુખલાલનાં દીકરી.

જીવનના આખરી દિવસની સવારે કસ્તૂરબાનું પહેલું વાક્ય હતું : ‘મને બાપુજીના ઓરડામાં લઈ જાઓ.’ પોતાની તબિયતને ગમે તેટલું અસુખ હોય તો પણ, ગાંધીજીને દરરોજ ફરવા જવાની કસ્તૂરબા ક્યારે ય ના કહેતાં નહીં. પરંતુ આજે ગાંધીજીએ પોતે ફરવા જવાની વાત કરી કે તરત કસ્તૂરબાએ ના કહી. આથી ગાંધીજી ત્યાં બેઠા. રામધૂન ઇત્યાદિની વચ્ચે પણ કસ્તૂરબાએ ગાંધીજીના ખોળામાં થોડી વાર શાંતિ લીધી. છેવટે દસેક વાગ્યે ગાંધીજીને ફરવાની રજા મળી. ગાંધીજીએ કહ્યું કે, ‘સાવ નહીં ફરું તો માંદો પડીશ, એટલે થોડુંક ફરવું જરૂરી છે.’


મનુબહેનના જણાવ્યા અનુસાર, ફરતી વખતે બાપુએ કહ્યું : “‘બા હવે થોડા વખતની મહેમાન છે. માંડ ચોવીસ કલાક કાઢે તો. કોના ખોળામાં એની આખરી નિદ્રા થશે તે જોવાનું છે.’ દાક્તર ગિલ્ડર થોડી થોડી વારે આવીને કસ્તૂરબાને જોઈ-તપાસી જતા હતા. ગાંધીજી સાડા બાર વાગ્યે કસ્તૂરબા પાસે ગયા. દેવદાસ ગાંધી, જયસુખલાલ ગાંધી ઉપરાંત હરિલાલ ગાંધીની દીકરીઓનું પણ આગમન થયું. દોઢેક વાગ્યે કનુ ગાંધીએ કસ્તૂરબાની કેટલીક તસવીરો લીધી. દેવદાસ ગાંધીએ ગીતાપાઠ કર્યો. સાડા ત્રણે દેવદાસ ગાંધી ગંગાજળ અને તુળસીપત્ર લઈ આવ્યા. તેમણે અને ગાંધીજીએ કસ્તૂરબાને થોડું ગંગાજળ પાયું. લગભગ સાડા ચાર વાગ્યે, બાપુ તરફ જોઈને બા બોલ્યાં : ‘મારી પાછળ તો લાડવા ઉડાડવાના હોય. દુઃખ હોય? હે ઈશ્વર, મને માફ કરજે; તારી ભક્તિ આપજે.’ આવેલાં અન્ય સગાંઓને પણ કસ્તૂરબાએ કહ્યું : ‘કોઈ દુઃખ ન કરશો.’


સાંજના પાંચેક વાગ્યા પછી બાએ મનુને બાપુ માટે ગોળ કરવા કહ્યું. કારણ કે ગાંધીજી માટે બાટલીમાં રાખેલો ગોળ થઈ રહ્યો છે એ બાબત કસ્તૂરબાની નજરમાંથી કેવી રીતે છટકી શકે! વળી, તેમણે મનુને બાપુના ભોજન સારુ દૂધ-ગોળ બરાબર આપવાનું અને મનુને પણ જમી લેવા કહ્યું. આ ઘટના અંગે મનુબહેન નોંધે છે : ‘આખી જિંદગી પૂજ્ય બાપુજીની બધી સેવામાં રહેવાનું અને મુખ્યત્વે એમના બંને વખતના ભોજનની બારીક તપાસ રાખવાનું એમણે કદી નહોતું છોડ્યું. આજે છેલ્લે દિવસે પણ દર્દની ને ભગવાનની સામે યુદ્ધ કરતાં કરતાં ય એમણે એકાએક મને ચેતાવી.’

ગાંધીજી, તેમનાં કુટુંબીજનો અને સહકાર્યકરો, દાક્તરો અને જેલ-અધિકારીઓ ખાસ વિમાન મારફતે આવેલું પેનિસિલિનનું ઇન્જેક્શન કસ્તૂરબાને આપવું કે નહીં એની ચર્ચા કરતાં હતાં. જેમને જમવાનું હતું તે લોકોએ લગભગ સાડા છ સુધીમાં ખીચડી, કઢી, રોટલી વગેરેનું વાળુ કર્યું તો શિવરાત્રીના ઉપવાસીઓએ ફરાળ કર્યું. જમતાં જમતાં પણ એ જ વાતો ચાલી કે પેનિસિલિનથી કદાચ ફાયદો થઈ જાય. અંતે આશરે સાતેક વાગ્યે દાક્તર સુશીલાબહેન નય્યરે મનુબહેન ગાંધીને ઇન્જેક્શનની સોયો ઉકાળવા આપી. મનુએ ઇલેક્ટ્રિક ચૂલા ઉપર વાસણમાં તે ગરમ કરવા મૂકી. જો કે, ઇન્જેક્શન દેવાની ગાંધીજીએ ના કહી એટલે સુશીલાબહેને ઇલેક્ટ્રિક ચૂલો ઠારી નાખ્યો. દરમ્યાનમાં મનુના કાને ગાંધીજીના આટલા જ શબ્દો પડ્યા કે, ‘હવે તારી મરતી માતાને શા માટે સોંય ભોંકવી?’ આ શબ્દો કાને સાંભળ્યા ન સાંભળ્યા અને મનુબહેન સંધ્યાટાણે તુળસીજી આગળ ધૂપ-દીવો કરવાની ઉતાવળમાં ત્યાંથી ચાલ્યાં ગયાં.


મનુબહેને દીવો કર્યો. કસ્તૂરબાએ સહુને ‘જયશ્રીકૃષ્ણ’ કહ્યા. એવામાં કસ્તૂરબાના ભાઈ માધવદાસ આવ્યા. તેમને જોયા છતાં કસ્તૂરબા કંઈ બોલી ન શક્યાં. એકાએક તેમણે કહ્યું : ‘બાપુજી!’ એટલામાં ગાંધીજી હસતા હસતા આવ્યા. તેમણે કહ્યું : ‘તને એમ થાય છે ને આટલાં બધાં સગાંઓ આવ્યાં એટલે મેં તને છોડી દીધી?’ એમ કહીને ગાંધીજી ત્યાં બેઠા. જીવનની આખરી ક્ષણો વખતે કસ્તૂરબાનું ખોળિયું ગાંધીબાપુના ખોળામાં હતું. બાપુએ બાના માથે હાથ ફેરવ્યો ત્યારે બાએ બાપુને કહ્યું : ‘હવે હું જાઉં છું. આપણે ઘણાં સુખદુઃખ ભોગવ્યાં. મારી પાછળ કોઈ રડશો મા. હવે મને શાંતિ છે.’ આટલું બોલ્યાં ત્યાં તો બાનો શ્વાસ રૂંધાયો. કસ્તૂરબાની તસવીરો લઈ રહેલા કનુ ગાંધીને બાપુએ અટકાવ્યા અને રામધૂન ગાવા કહ્યું. સહુ લોકો ‘રાજા રામ રામ રામ, સીતા રામ રામ રામ’ ગાવા લાગ્યાં. મનુબહેન લખે છે : ‘એ રામનામના છેલ્લા સ્વરો સાંભળ્યા ન સાંભળ્યા ત્યાં તો બે મિનિટમાં બાપુજીના ખભા ઉપર મોટીબાએ માથું મૂકી કાયમની નિદ્રા લીધી!’ મનુએ વધુમાં નોધ્યું છે તે મુજબ, ગાંધીજીની આંખમાંથી આંસુનાં બે ટીપાં પડી ગયાં. તેમણે ચશ્માં કાઢી નાખ્યાં. તેઓ બે જ મિનિટમાં સ્વસ્થ થઈ ગયા, પરંતુ પુત્ર દેવદાસ સદ્દગત માતાના પગ પકડીને કરુણ આક્રંદ કરવા લાગ્યા.


મનુબહેનની રોજનીશીના આધારે રાષ્ટ્રમાતા કસ્તૂરબાના જીવનના અંતિમ દિવસનો ઘટનાક્રમ જોઈ શકાય છે. વળી, બદલાતાં દૃશ્યો સાથે કસ્તૂરબાના ગાંધીજી સાથેના સંવાદો સાંભળી શકાય છે. આ વિગતોથી તેમની વચ્ચેના સંબંધોની અનુભૂતિ થાય છે. પતિ મોહનદાસના ખભા ઉપર માથું મૂકીને કાયમ માટે સૂઈ જવાનું અહોભાગ્ય પત્ની કસ્તૂરને મળ્યું. કારણ કે ગાંધીજી સદ્દભાગી હતા કે, તેમને જીવનસાથી સ્વરૂપે કસ્તૂરબા મળ્યાં હતાં. કાં પતિ આદર્શ હોઈ શકે, કાં પત્ની આદર્શ હોઈ શકે. પતિ-પત્ની બન્ને આદર્શ હોઈ શકે અને તેમનું દાંપત્ય-જીવન પણ આદર્શ હોઈ શકે, એવું જોડું તો આપણાં સૌનાં બા-બાપુનું જ !


e.mail : ashwinkumar.phd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘રાષ્ટ્રમાતા કસ્તૂરબા : આખરી વિદાયવેળાએ‘; વિગત-વિશેષ; “દિવ્ય ભાસ્કર” દૈનિક, ૨૨-૦૨-૨૦૧૫, રવિવાર, 'સનડે' પૂર્તિ, પૃષ્ઠ : ૦૨

Blog-link : http://ashwinningstroke.blogspot.in

Why was Gandhi compared so frequently to Socrates? This is what Nehru said in 1953 : "I remember once I was reading Plato's Dialogues and someone was describing the effect that Socrates had on him. As I read this Dialogues, I was astonished because it was almost a description of the effect that Gandhiji had on me."

Scholars as different as Raghavan Iyer and Gilbert Murray also made the comparison between Gandhi and the ancient philosopher. Perhaps the comparison took hold because there were some similarities between the two men.

Both were influential thinkers, both attracted political followers in their own lifetimes, and both met with violent ends.  But one of the many interesting features of the comparison is that Gandhi himself appears to have identified with Socrates and even translated a work of Plato into Gujarati.

Gandhi first began to identify with Socrates when he was living as a foreigner in South Africa and he wrote his Gujarati version of Plato's Apology in 1908. The translation began to appear in April of that year, a few months after he adopted the term "satyagraha" and had begun to agitate against the Transvaal Asiatic Registration Act. Gandhi's speeches and rallies on behalf of the Transvaal Asians had resulted in a trial, and, in January 1908, he was sentenced to jail for two months. It was while he was serving his prison sentence that he read the Apology in an English translation, and he prepared his own version while in jail or soon after his release. The Gujarati rendition of the Apology appeared in installments in Indian Opinion, the newspaper that he edited in South Africa.

The Apology is a text by Plato that purports to be the speech given by Socrates when he was put on trial in Athens in 399 BC.  Gandhi was drawn to Socrates' sense of duty, self-sacrifice, and moral conviction; he thought of the Athenian as a principled figure who was ready to defend (the word apologia means "defence" in classical Greek) his philosophy in all situations, and who did not back down even when faced with the death penalty.

This was a moment when Gandhi was fighting the government over the unequal treatment of Asians and was exhorting the members of his community to persevere in their efforts against the authorities.  As Gandhi wrote in 1908, "We have much to struggle for, not only in South Africa but in India as well.  Only when we succeed in these [tasks] can India be rid of its many afflictions.  We must learn to live and die like Socrates.  He was, moreover, a great satyagrahi."

Socrates affirmed to Gandhi the importance of self-sacrifice at a time when the latter was developing his ideas of satyagraha and Indian nationalism.

The title that Gandhi used in his serialization was Ek satyavirni katha, which can be translated as "Story of a true soldier" or "Story of a soldier of truth", the second being the form employed in the English edition of the Collected Works.  "True soldier" is arguably more martial than "soldier of truth", but in any case the association of Socrates with "soldier" in Gandhi's version suggests that he thought of Socrates as a figure who was ready to wage war for the truth.  Gandhi's Socrates was religious and pious, a man who said he believed in God, and a philosopher who had a soldier's toughness to withstand the hostility that he encountered in many quarters.

Rather than choose words or terms that might connect Socrates simply or uniquely to a philosophical, spiritual, or religious tradition, Gandhi referred to the Athenian as a satyavir and by that expression emphasized his willingness to fight unto death for his cause.

This dimension of Gandhi's homage to Socrates may surprise those of us who are accustomed to think of him as an advocate of non-violence.  But we might see Gandhi's reframing of the Apology as an attempt to reclaim the figure of the warrior from the sphere of violent conflict, and to redeploy the warrior in the service of ahimsa and satyagraha.  It is not only soldiers who are calm in the face of death, Gandhi appears to be saying, but also moral heroes and philosophers such as Socrates. The militarization of the title can be interpreted as a strategy on the part of Gandhi to show that moral philosophers are no less courageous than soldiers in the face of life-threatening danger.

This sentiment, incidentally, is not entirely alien to Plato's Apology where Socrates uses military language to describe his commitment to philosophy.  In his speech, Socrates likens himself to a soldier at his post and implies that he would not disobey God, just as a soldier would not disobey his commander.

Gandhi soon published his version of Socrates' speech as a pamphlet, and the pamphlet was sufficiently alarming to the British authorities in Bombay that they responded by banning it. According to a notice in The Bombay Government Gazette, the translation of the Apology was seized by officers since it deployed "words which are likely to bring into hatred and contempt the Government established by law in British India and to excite disaffection to the said Government." These expressions were formulaic and evoked the strictures of the Press Act of 1910.  Yet clearly it was not Socrates or Plato who troubled the British administration, and what was vexing to administrators was the knowledge that the author of the pamphlet was Gandhi.  

In fact, three other works were banned at the same time by the government, namely, Hind Swaraj, Sarvodaya, and a copy of a speech delivered by Mustafa Kamal Pasha, and all happened to be published by Gandhi.  Of the items on this list, Hind Swaraj (which appeared in the year after Ek satyavirni katha) is the most celebrated, and it's worth pointing out that this text, too, resembles a Platonic work and takes the form of a dialogue.

There was a particular irony to the ban placed on Gandhi's translation of Plato. Plato had occupied a central place in the British educational system for many decades before Gandhi decided to try his hand at a version.  Benjamin Jowett used to liken his students in Oxford to the guardians of Plato's Republic and remarked that they ran the Empire if not the world.  It was in a Victorian English translation that Gandhi himself had first encountered the text of the Apology in South Africa.  In a very real sense, therefore, Gandhi's approach to Socrates in South Africa was made possible by the circulation of books in the British Empire, and by the admiration for Plato that flourished in nineteenth-century Britain.

The irony of the ban is compounded by the circumstance that, in Gandhi's lifetime, the British administrator Frank Lugard Brayne wrote Socrates in an Indian Village and a series of related titles as part of his programme of rural development in the Punjab.  In 1931, more strikingly, Sir John Gilbert Laithwaite, a British civil servant and later private secretary to the Viceroy, wrote a pseudo-Platonic dialogue between Socrates and Gandhi, for the entertainment of another civil servant, Sir (Samuel) Findlater Stewart, the Permanent Under-Secretary of State for India. The transcript of the "dialogue" can be found in the India Office Records at the British Library in London.

Gandhi was an eclectic and insatiable reader and was influenced by a variety of texts, Indian and non-Indian, so it is not altogether surprising that he discovered Socrates, Plato, and the Apology, or even that he invoked them against colonial forces.  Socrates, of course, has had a rich and complicated afterlife in many ethical and political movements: in the nineteenth century and earlier, he was compared to Jesus Christ, another figure with whom Gandhi also has been linked.  Yet, there is something revealing in seeing the level of praise that Gandhi heaps upon Socrates and the manner in which he turns him into a soldier of truth.  

Gandhi correctly observes in his preface that it was not just outsiders and foreigners to whom Socrates directed his teachings but also, and mainly, the inhabitants of his city.  Gandhi writes, "Socrates was a great satyagrahi."  And then adds: "He adopted satyagraha against his own people."  That is the struggle which made him, in Gandhi's words, "a great soul".

Phiroze Vasunia is Professor of Greek at University College London and the author, most recently, of  – The Classics and Colonial India (Oxford, 2013).

Story First Published: February 11, 2015 00:27 IST

courtesy : http://www.ndtv.com/opinion/how-gandhi-used-socrates-738600

મહાત્મા ગાંધીએ પોતાની આત્મકથા 'સત્યના પ્રયોગો'ના ચોથા ભાગના ૧૮માં પ્રકરણ 'એક પુસ્તકની જાદુઈ અસર'માં લખ્યું છે, "આ પુસ્તકને લીધા પછી હું છોડી જ ન શક્યો. તેણે મને પકડી લીધો. જોહાનિસબર્ગથી નાતાલ ચોવીસ કલાક જેટલો રસ્તો હતો. ટ્રેન સાંજે ડરબન પહોંચતી હતી. પહોંચ્યા પછી આખી રાત ઊંઘ ન આવી. પુસ્તકમાં સૂચવેલા વિચારો અમલમાં મૂકવાનો ઈરાદો કર્યો … આજ લગી પણ એમ જ કહેવાય કે મારું પુસ્તકોનું જ્ઞાન ઘણું જ થોડું છે … પણ જે થોડાં પુસ્તકો વાંચ્યાં છે, તેને હું ઠીક પચાવી શક્યો છું એમ કહી શકાય. એવાં પુસ્તકોમાં જેણે મારી જિંદગીમાં તત્કાળ મહત્ત્વનો રચનાત્મક ફેરફાર કરાવ્યો, એવું આ પુસ્તક જ કહેવાય." આ પુસ્તક એટલે જ્હોન રસ્કિનનું 'અન ટુ ધિસ લાસ્ટ'. મહાત્મા ગાંધી પર આ પુસ્તકની જાદુઈ અસર થઈ હતી. તેમણે આ પુસ્તકનો અનુવાદ કરીને દક્ષિણ આફ્રિકાથી પ્રકાશિત થતા 'ઇન્ડિયન ઓપિનિયન'માં તેનો સાર આપ્યો હતો, જેની 'સર્વોદય' નામે પુસ્તિકા પણ તૈયાર થઈ હતી. ગાંધીજીએ આ પુસ્તકનો માત્ર અનુવાદ જ નહોતો કર્યો પરંતુ તેનું તાત્કાલિક ધોરણે અનુકરણ શરૂ કરી દીધું હતું અને ફિનિક્સ આશ્રમમાં મજૂર-ખેડૂત જેવું જીવન જીવવાનું શરૂ કરેલું.

૮ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૧૯ના રોજ જન્મેલા જ્હોન રસ્કિનનો આજે જન્મ દિવસ છે. હાલમાં સમગ્ર દેશમાં ગાંધીજીની વતન-વાપસીની શતાબ્દીનું વર્ષ ઊજવાઈ રહ્યું છે, કારણ કે વિદેશ ગયેલા મોહનદાસ મહાત્મા બનીને દેશમાં પાછા ફર્યા હતા અને અહિંસક આંદોલન થકી દેશને આઝાદી અપાવી હતી. મોહનદાસને વિદેશની ધરતી પર મહાત્મા બનાવનારાં અનેક પરિબળોમાં સૌથી મોટો ફાળો જ્હોન રસ્કિનના 'અન ટુ ધિસ લાસ્ટ' પુસ્તકનો પણ ગણવો જ રહ્યો. ગાંધીજીએ રસ્કિનને પોતાના ગુરુ ગણાવ્યા હતા. રસ્કિનની જન્મ જયંતી નિમિત્તે તેમના 'જાદુઈ' વિચારો જાણીએ …

ચિત્રકાર અને કલાકાર એવા જ્હોન રસ્કિન કોઈ અર્થશાસ્ત્રી નહોતા, પણ તેઓ એક વિચારક હતા, દાર્શનિક હતા. લાગણી, માનવજીવનનાં મૂલ્યો, ધાર્મિક સદ્ગુણો વગેરેને ચાતરીને ચાલતું અર્થશાસ્ત્ર તેમને મંજૂર નહોતું. પશ્ચિમનું અર્થશાસ્ત્ર જ્યારે વધુ લોકોના હિતની વાતો કરીને સમાજના કેટલાક વર્ગનાં હિતોની અવગણનાને યોગ્ય ઠેરવતું હતું ત્યારે રસ્કિને પોતાના પ્રખર વિચારો દ્વારા ભલભલા અર્થશાસ્ત્રીઓની બોલતી બંધ કરી દીધી હતી. રસ્કિને તે વખતે આર્થિક અસમાનતામાં સબડતા સમાજને જોઈને ચિત્કાર કરેલો, "જોનારને લાગે કે આ તો સંપત્તિ એકઠી થઈ રહી છે, પણ હોય છે એ તો લાંબા ગાળા સુધી પથરાયેલા વિનાશની કેવળ પારાશીશી. એનો ચળકાટ નકલી છે. મુઠ્ઠીભર સિક્કા માટે તે કપટ કરાવે છે. ખરેખર તો એ છેતરામણી દોજખ જેવી ખતરનાક ખાડી છે. ત્યાં સંપત્તિથી ભર્યું વહાણ ભાંગીને ભુક્કો થઈ જાય છે. મરણ પામતા સૈનિકોનાં કપડાં ખેંચી લેવા જેવી સંપત્તિ એ છે. એ તો માનવ અને માનવતા બન્નેને દફનાવતી ખાઈ છે." તેમના મુજબ તો "આજના અર્થશાસ્ત્રીની રીતે તમારી જાતને ધનવાન બનાવવાની જે કલા છે તે તમારા પાડોશીને ગરીબ રાખવાની કલા પણ છે."

મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થામાં મૂડી જ કેન્દ્રસ્થાને હોય છે ત્યારે મૂડીપતિઓના હિતનું પોષણ અને મજૂરોનું શોષણ કરવામાં આવતું હોય છે. આ અંગે રસ્કિને લખ્યું છે, "માણસની લાચારી અને ગરજનો લાભ ઉઠાવીને તેની મજૂરી, તેનો શ્રમ, તેનાં માલમિલકત ઓછા ભાવે લેવાં તેનું નામ વેપાર ગણાય છે. સામાન્ય ચોર, ડાકુ કરતાં ઊલટી લૂંટ થઈ. એ કંગાળ છે અને તેથી શાહુકાર-શેઠને લૂંટે છે. જ્યારે અહીં તો આ શાહુકાર-શેઠ પોતે ધનિક છે તેથી લૂંટે છે."

આજે શહેરોમાં લૂંટફાટ સહિતના ક્રાઇમ વધ્યા છે તો બીજી તરફ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં નકસલવાદે નાકે દમ લાવી દીધો છે. સમગ્ર વિશ્વ આતંકવાદ અને મંદી સામે ઝઝૂમી રહ્યું છે અને શાંતિની ઝંખના કરી રહ્યું છે ત્યારે રસ્કિનના આ શબ્દો ભીંત પણ કોતરી રાખવા જેવા છે ઃ "શાંતિ અને ન્યાય એકબીજાનાં સહોદર છે. શાંતિ માટેની ઝંખના સેવનારને હાથે જ ન્યાયની વ્યવસ્થાનાં બીજ રોપાય છે. એવી શાંતિ સ્થાપનાનું આ કામ તો શાંતિનો બંદોબસ્ત રાખનારાને આધારે થઈ શકશે નહીં. તે તો જાતે પોતાની અંદર પામવાની શાંતિ છે … કોઈ ધંધાદારી નિયમો વડે એ પામી શકાતી."

આતંકવાદ અને અંધાધૂંધી પાછળ સામાજિક-રાજકીય-આર્થિક વ્યવસ્થાને કારણે સર્જાતો અન્યાય જવાબદાર છે. રસ્કિને દોઢસો વર્ષ પહેલાં ન્યાયની બાબતે કંઈક આવી ફરિયાદ કરેલી, "ભલભલા પેઢી દર પેઢી સતત એક ભૂલ કરતા જ રહે છે. ગરીબને ભીખ વડે રાહતની મદદ કરવાની, તેને આશ્વાસન વડે આશા અને ધીરજ ધરવાની ઠાવકી શીખ આપવાની ભૂલ તે કરતા જ રહે છે. અન્ય તમામ ચીજ તે આપતા જાય છે, પણ ઈશ્વરે તેમને માટે આદેશપૂર્વક નિર્ધારિત કરેલી એક જ ચીજ એ તેમને આપતા નથી, અને એ ચીજ તે છે, ન્યાય." રસ્કિને ન્યાયના સંદર્ભે પ્રેમની સુંદર વ્યાખ્યા આપેલી છે, "પ્રેમ એટલે ખાલી લાગણીવશતાની વાત નથી. એ તો તમામ વ્યવહારમાં ન્યાય સચવાય તેમાં રહેલો છે, ન્યાયને જ પસંદ કરવામાં અને તેને જ મોખરે રાખવામાં એ સમાયેલો છે."

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સમય-સંકેત’ નામે લેખકની કટાર, “સંદેશ”, 08 ફેબ્રુઆરી 2015

http://sandesh.com/article.aspx?newsid=3040144