ભારત દસ્તાવેજીકરણ માટે જાણીતો દેશ નથી. મૌખિક પરંપરા અને ‘હું કરું, હું કરું, એ જ અજ્ઞાનતા’ના સંસ્કારથી માંડીને સૂઝ અને દૃષ્ટિના અભાવ જેવાં કારણસર થોડા દાયકા જૂની વાતો અને ચીજો સદીઓ જૂની હોય એવી દુર્લભ કે લુપ્ત બની જાય છે. આ ‘ભારતીય પરંપરા’માં સૌથી મોટો અપવાદ છે ગાંધીયુગ. ગાંધીજીના સમયગાળા દરમિયાન ઇતિહાસના દસ્તાવેજીકરણનું ઉત્તમ કાર્ય થયું. તેના પરિણામે ‘ગાંધીજીનો અક્ષરદેહ’થી માંડીને ‘ગાંધીજીની દિનવારી’ જેવાં અભૂતપૂર્વ અને પરંપરાની દૃષ્ટિએ લગભગ અ-ભારતીય લાગે, એવાં કામ થયાં. ‘ગાંધી ગયા : હવે માર્ગદર્શન કોણ આપશે’ એ સંપાદન કદમાં નાનું, પણ મહત્ત્વની રીતે મોટું અને દસ્તાવેજીકરણની ભવ્ય ગાંધીપરંપરાનો ખ્યાલ આપતું પુસ્તક છે. 

સમય ગાંધીહત્યા પછી તરતનો. ફેબ્રુઆરી ૨, ૧૯૪૮ના રોજ ગાંધીજી રચનાત્મક કાર્યકર્તાઓના સંમેલનમાં હાજરી આપવાના હતા. ૩૦ જાન્યુઆરીએ તેમણે વિદાય લીધી. એટલે સંમેલન કામચલાઉ મોકૂફી પછી ૧૧થી ૧૫ માર્ચ દરમિયાન સેવાગ્રામમાં યોજાયું. ત્યારે એ ‘રચનાત્મક કાર્યકર્તાઓ’નું નહીં, ગાંધીજીના અંતેવાસીઓ, અનુયાયીઓ અને ભારતના જાહેરજીવનના અગ્રણીઓનું મિલન બની રહ્યું. તેમાં એક જ માણસની ગેરહાજરી હતી, પણ એ ‘એક માણસ’નું ન હોવું એટલે શું, તેનો બરાબર ખ્યાલ આ સંમેલનની કાર્યવાહી વાંચતાં આવી શકે છે.

સંમેલનનો આશય એ હતો કે ગાંધીજીના ગયા પછી તેમનું કામ શી રીતે આગળ વધારવું અને મુશ્કેલી એ હતી કે ‘ગાંધીજીનું કામ’ એક ક્ષેત્ર પૂરતું સીમિત ન હતું. તેમની વિચારસ્પષ્ટતા અને પરિવર્તનશીલ મનનો વારસો કોઈ એક વ્યક્તિ ધારણ કરી શકે એવી ગુંજાશ ન હતી. કોમવાદની આગ ગાંધીજીનો ભોગ લીધા પછી પણ ભભૂકતી હતી. એ વખતે ગાંધી બિરાદરીનાં લગભગ તમામ મોટાં માથાં ૧૩થી ૧૫ માર્ચ, ૧૯૪૮ના રોજ મળ્યાં. એ યાદીની ઝલક અહોભાવ ઉપજાવે એવી છે : પંડિત નેહરુ, રાજેન્દ્ર પ્રસાદ, મૌલાના આઝાદ, આચાર્ય કૃપાલાની, કાકા કાલેલકર, પ્યારેલાલ, કિશોરલાલ મશરૂવાળા, વિનોબા ભાવે, જયપ્રકાશ નારાયણ, દાદા ધર્માધિકારી, ઠક્કરબાપા, જે.સી.કુમારપ્પા, શંકરરાવ દેવ, બાળાસાહેબ ખેર, ઝાકિર હુસૈન, ગુલઝારીલાલ નંદા, દેવદાસ ગાંધી, સરલાદેવી સારાભાઈ, મૃદુલા સારાભાઈ, બીબી અમતુસ્સલામ, સુચેતા કૃપાલાની … તબિયતનાં કારણોસર સરદાર પટેલ હાજર રહી શક્યા નહીં, તો રામમનોહર લોહિયા, આચાર્ય નરેન્દ્રદેવ, રાજગોપાલાચારી અને સરોજિની નાયડુ પણ ગેરહાજર હતાં.

પહેલી નજરે ‘ગાંધીવાળા’ લાગે એવા આ મહાનુભાવો વચ્ચેની વિચારભિન્નતા, અભિગમ અને કાર્યશૈલીનો તફાવત આખા પુસ્તકમાંથી સ્પષ્ટપણે ઊભરીને આવે છે. ગાંધીનું કામ કરતી જુદી-જુદી સંસ્થાઓને એક છત્ર નીચે આણી દેવી કે તેમને અલગ કામ કરવા દઈને તેમની ઉપર એક સામાન્ય સમિતિ જેવું રચવું? દેશભરનાં ગાંધીજનોનું ઔપચારિક સંગઠન કરવું કે પછી તેમને પોતપોતાની જગ્યાએ કામ કરવા દઈને, વર્ષે એક વાર મેળાના સ્વરૂપે તેમનું ખુલ્લું સંમેલન કરવું? આ મૂંઝવણો હતી. સંભવિત સંગઠનનું નામ શું રાખવું, એ વિશે પણ ઘણી ચર્ચા થઈ.

વિનોબા સભ્યોનું રજિસ્ટર, દફતર, ભંડોળ અને ચુસ્ત માળખું ધરાવતા સંગઠનના પક્ષમાં ન હતા. તેમને વર્ષે એક વાર મેળાસ્વરૂપે, પોતપોતાના ખર્ચે સૌ આવે અને મળે એવું સ્વરૂપ યોગ્ય લાગતું હતું. પરંતુ બીજા ઘણાને ઔપચારિક સંગઠન આવશ્યક લાગતું હતું. ઘણી ચર્ચા પછી ‘સર્વોદય સમાજ’ની રચના પર સંમતિ સધાઈ. તેમાં સભ્યોની યાદી રાખવાની હતી, પરંતુ તેનું સ્વરૂપ એકદમ મુક્ત હતું. દરેક વર્ષે એક મેળો થવાનો હતો. (‘સંમેલન’ને બદલે ‘મેળો’ એટલા માટે કે કોઈએ તેનું આયોજન ન કરવું પડે અને ખર્ચના-ભંડોળના પ્રશ્નો ન આવે.)

ગાંધીજીના નામે સંપ્રદાય ન થાય કે તેમનો વિચારવારસો જડ ન થઈ જાય, એ માટે સૌ સચેત હતા. રાષ્ટ્રવાદી સંત તુકડોજી મહારાજે કહ્યું હતું, ‘તુકારામ મહારાજ પછી મહારાષ્ટ્રમાં ત્રણસો વર્ષમાં ત્રણસો સાઠ મઠ બન્યા છે. એટલે કોઈ મંડળ અને એના પ્રમુખ-મંત્રી જેવી કોઈ ચીજ ન બનાવાય, નહીં તો અનેક જગ્યાએ ગાંધીવાદના મહંતો ઊભા થઈ જશે.’ વિનોબાએ વધારે સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું હતું,‘ગાંધીજીનો કોઈ સિદ્ધાંત હોત, તો મૃત્યુ પછી એઓ પોતાની સાથે લઈ ગયા હોત, પણ એવું નથી. સિદ્ધાંત ગાંધીજીના નથી, પરંતુ ગાંધીજી દ્વારા પ્રગટ થયા છે. એને જ્યારે હું ગ્રહણ કરું છું ત્યારે તે મારા બની જાય છે. એમને લોકો સમક્ષ રાખતી વખતે ગાંધીજીના નામે રાખવાની જરૂર નથી.’

આચાર્ય કૃપાલાનીએ તેમની વ્યંગાત્મક શૈલીમાં કહ્યું, ‘… ઘણા આશ્રમવાસીઓ ઠીક બાપુની જેમ એ જ જગ્યાએ ઘડિયાળ લગાવે છે, જ્યાં બાપુ લગાવતા હતા. મને ડર છે કે બાપુને નામે જે સંસ્થા બની રહી છે, એમાં ક્યાંક આવું ન થાય. બાપુના માર્ગે ચાલવાનો મતલબ એ નથી કે આપણે એમની નકલ કરીએ … આપણે ખબરદાર રહીએ. પોતાને ઊંચા અને પવિત્ર સમજનારાઓની એક જમાત ન બનાવી દઈએ.’

વડાપ્રધાન નેહરુ આવવાના હોવાથી સેવાગ્રામમાં કાંટાળી વાડો ને પોલીસ-બંદોબસ્ત રાખવામાં આવ્યો. તેનાથી અકળાયેલા જે.સી. કુમારપ્પા થોડો વખત બેઠકમાંથી ગેરહાજર રહ્યા. આચાર્ય કૃપાલાનીએ કહી દીધું, ‘આપણે અહિંસક કહેવડાવીએ છીએ. આપણને એ ચીજોની શું જરૂર છે? અને જો કોઈને માટે આવા બંદોબસ્તની જરૂર જ હોય, તો તે વિવેકપૂર્વક કરવો જોઈએ. આ રીત બિલકુલ અભદ્ર છે … તમે આપણા તરફથી કહી દેજો કે જેમને આવી રીતનું રક્ષણ જોઈએ એ મહેરબાની કરીને આવી પરિષદમાં ન આવે.’

નેહરુ વાત કરવા ઊભા થયા, ત્યારે અલગ-અલગ વક્તવ્યોમાં તેમણે કહ્યું, ‘જો મારે લીધે આટલો બધો બંદોબસ્ત કરવામાં આવ્યો હોય તો મને તેની શરમ આવે છે … હું સરકારમાં રહું છું. દિલ્હીમાં રહું છું. રાત-દિન પહેરામાં રહેવું પડે છે. મારે માટે અહમદનગર અને બીજાં કેદખાનાં કરતાં મોટું કેદખાનું આ છે …’

નેહરુ સહિત કેટલાકના મનમાં દેશના આંતરિક વિભાજન અને કોમી દ્વેષનો પ્રશ્ન સૌથી ઉપર હતો. તેમણે કહ્યું, ‘તમારી શક્તિ પાયાની વાતો પર લગાડો. ડાળ-પાંદડાંમાં ખોવાઈ ન જાવ.’ કૉંગ્રેસને વિખેરીને ‘લોક સેવક સંઘ’ બનાવવાના ગાંધીજીના સૂચન અંગે નેહરુએ સમજાવ્યું કે ‘કૉંગ્રેસ પોલિટિકલ મેદાનમાંથી હઠી જાત, તો કોઈ ને કોઈ પોલિટિકલ સંસ્થા બનત. ખાલી નામ બદલીને એ જ લોકો ઊભા થઈ જાત અને તેઓ બેકાબૂ થઈ જાત. એટલે એવો વિચાર કર્યો કે એનું પોલિટિકલપણું બિલકુલ ખતમ ન કરીએ. કૉંગ્રેસ જૂની છે, એનો જે કાબૂ સભ્યો પર છે, એ નવી સંસ્થાનો ન રહી શકે … જે પોલિટિકલ કામમાં રહેવા ઇચ્છે એમને માટે એક સંસ્થા જોઈએ. પોલિટિકલ લાઇફ તો બંધ નહીં થઈ શકે …’

વાતચીતમાં ગાંધીહત્યા સંદર્ભે હિંદુ મહાસભા-રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘનો બે-ત્રણ વાર ઉલ્લેખ આવ્યો. તેમાં મુખ્ય સૂર એવો હતો કે માત્ર એ લોકોનો વાંક કાઢીને બેસી રહેવાય નહીં. કુમારપ્પાએ તો એ હદે કહ્યું કે ‘ગુનો આપણો છે. આપણે એ નવયુવકોનો સદુપયોગ કર્યો નહીં.’ વિનોબાએ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની અસલિયત વિશે જરા વિગતે વાત કરી અને કહ્યું કે ‘એક ધાર્મિક વર્તમાનપત્રમાં એમના ગુરુજીનો એક લેખ કે ભાષણ વાંચ્યું. એમાં લખ્યું હતું કે હિન્દુધર્મનો ઉત્તમ આદર્શ અર્જુન છે. એને પોતાનાં ગુરુજનો પર આદર અને પ્રેમ હતો. એણે ગુરુજનોને પ્રણામ કર્યાં અને એમની હત્યા કરી. આ પ્રકારની હત્યા જે કરી શકે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ હોય. મતલબ એ કે આ દંગોફિસાદ કરનારી ઉપદ્રવકારીઓની જમાત નથી. આ ફિલોસૉફરોની જમાત છે. એમનું એક તત્ત્વજ્ઞાન છે અને એ પ્રમાણે નિશ્ચય સાથે તેઓ કામ કરે છે.’

ગાંધીબિરાદરીમાં પચીસ વર્ષથી હોવા છતાં પંડિત નેહરુ અને વિનોબા આ બેઠકમાં પહેલી વાર રૂબરૂ મળ્યા. (એવું વિનોબાએ નોંધ્યું છે.) ગાંધીબિરાદરીના લોકો માર્ગદર્શન માટે વિનોબા ભણી જોતા હતા. કેમ કે, ગાંધી પછી નવા માણસોને આકર્ષવાની સૌથી વધુ શક્તિ તેમનામાં હતી – અને નવા માણસો પૂરતા પ્રમાણમાં આકર્ષાતા નથી એ સમસ્યા હતી. પરંતુ વિનોબાએ પંડિત નેહરુને સરકારના પ્રતિનિધિ તરીકે જોવાનો ઈન્કાર કરીને તેમને કહ્યું, ‘આપની સાથે કામની એક વાત થઈ શકે છે. તે એ છે કે અમે તમારા છીએ અને તમે અમારા છો. તમારી મુશ્કેલી એ અમારી મુશ્કેલીઓ છે. અમારી પાસેથી આપ શું ઈચ્છો છો? આપ માર્ગદર્શન કરો અથવા તો આપ હુકમ કરો તો પણ અમે કામ કરીશું …’ પંડિત નેહરુએ આ માટે પોતાની અશક્તિ દર્શાવી અને એ મતલબનું કહ્યું કે ‘મારી પાસે માર્ગદર્શન ન માગશો. મને તમારામાંનો એક ગણજો.’

બુદ્ધ અને ઈસુના મૃત્યુ પછી તેમના શિષ્યોએ આવી બેઠકો કરી હતી, તેનો ઉલ્લેખ પણ આ લોકોની વાતચીતમાં મળે છે. પરંતુ એ બન્નેમાંથી કોઈ બેઠકનું બુદ્ધ કે ઈસુના જીવનદર્શનને છાજે એવું પરિણામ આવ્યું ન હતું. કંઈક એવી જ સ્થિતિ ગાંધીજીના સાથીદારોની બેઠકમાં અને ત્યાર પછી થઈ. તેનાં ઘણાં કારણમાંનું એક સંભવિત કારણ આચાર્ય કૃપાલાનીની વાતમાંથી મળે છે. કૃપાલાનીએ કહ્યું હતું, ‘આપણા દેશમાં એક-એક માણસ એકલો ઘણું સારું કામ કરે છે. આપણી બરોબરીવાળા સાથે કામ કરવાની કળા આપણામાં નથી … ગાંધીજીથી એક મોટી ભૂલ થઈ. એમણે આપણને કહ્યું કે તમારા દુશ્મન સાથે પ્રેમ કરો. અહીં તો ભાઈઓ સાથે પણ પ્રેમ નથી કરતા. મારામાં પણ એ ઊણપ છે. હું સાથીઓ સાથે પ્રેમ કરવાનું શીખ્યો નહીં.’

આખી ચર્ચામાં અનેક નાના-મોટા, ચોટદાર અને આજના સંદર્ભે ઉપયોગી, વિચારપ્રેરક મુદ્દા મળે છે. ગાંધીજીની ગેરહાજરી કેટકેટલા સક્ષમ લોકો સાથે મળીને પણ પૂરી શકતા નથી, એ અહેસાસ વધુ એક વાર આ વાંચીને તાજો થાય છે. આખી કાર્યવાહીની નોંધ કોણે તૈયાર કરી, એ જાણવા મળતું નથી. હિંદીમાં તૈયાર થયેલો એ આખો દસ્તાવેજ ‘સર્વસેવા સંઘ’ તરફથી ૨૦૦૬માં બંગાળના રાજ્યપાલ અને અભ્યાસી લેખક ગોપાલકૃષ્ણ ગાંધી સુધી પહોંચ્યો. તેમણે નોંધનો અંગ્રેજી અનુવાદ કર્યો અને ચર્ચામાં ભાગ લેનાર મહાનુભાવોના ટૂંકા ઉપયોગી પરિચય ઉમેર્યા. એ સામગ્રી ‘ગાંધી ઇઝ ગોન : હુ વિલ ગાઇડ અસ નાઉ?’ નામે પ્રકાશિત થઈ. (પરમેનન્ટ બ્લૅક, ૨૦૦૯). એ જ વર્ષે પુસ્તકનો ગુજરાતી અનુવાદ (અનુવાદ : રમણ મોદી, પ્રકાશક : ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ) પ્રકાશિત થયો. આટલો અગત્યનો દસ્તાવેજ, ભલે થોડા ખામીયુક્ત અને ખાંચાખૂંચીવાળા અનુવાદ સાથે પણ, ગુજરાતીમાં ઉપલબ્ધ બન્યો. તે આનંદની વાત છે. ગાંધીના કોઈ પણ પ્રેમી, અભ્યાસી કે ટીકાકારે અને જાહેર જીવનમાં રસ કે હિસ્સો ધરાવનારે આ પુસ્તક ચૂકવા જેવું નથી.

e.mail : uakothari@gmail.com

[સૌજન્ય : नवजीवनનો અક્ષરદેહ, જાન્યુઆરી – ફેબ્રુઆરી 2015]

“નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2015, પૃ. 04-06

Some anniversary images of Gandhi returning home a hundred years ago show a familiar old man clad in a knee-length khadi dhoti walking wearily with the aid of a lathi. That image is, of course, false.

The Gandhi who landed in Mumbai was yet to discover khadi or adopt the short dhoti. And he was a vigorous 45-year-old with a plan to transform India. This returning Gandhi was different in several ways from the elite English-speaking leaders in Mumbai, who greeted him with a mix of admiration (for his satyagrahas in South Africa) and amusement (at his keenness to identify with vernacular and “ordinary” Indians).

If, in the end, the last laugh belonged to Gandhi, there were several reasons.

First, unlike most recognised leaders of the day, Gandhi saw all of India as one piece, without partiality for one part of India or a section of Indians. Though he made Ahmedabad his base, starting his Satyagraha Ashram there, he also strove to regard all of India, and each place in it, as his home. Within two years of his return, his first major satyagraha in India was successfully conducted far from Ahmedabad, in Bihar’s Champaran district, on behalf of peasants growing indigo for European planters.

Second, again unlike most recognised leaders, Gandhi had realised by 1915 or earlier that the challenges of independence, Hindu-Muslim unity and caste equality were interconnected; that Indians would neither attain nor deserve independence if they continued with religious enmity and caste arrogance. So he insisted, from 1915, that his ashram comrades would solemnly pledge themselves against untouchability and for religious harmony.

Third, he knew that the Indian National Congress, created 30 years before Gandhi’s return, had fostered inter-provincial understanding at the elite level but a great chasm separated the elites from the masses.

Fourth, thanks to his years in Britain (where he was a student) and in South Africa (where his life was transformed), Gandhi saw the British ruling India as equals, not superiors, as fellow humans, not demons.

Fifth, he grasped the folly of violence. Realising that the empire had a ready answer for the politics of assassination, which, at the time, tempted high-caste Hindu radicals in Bengal, Maharashtra and elsewhere, Gandhi also saw that privileging the gun and the sword, which were accessible to a section of the Indian elites, would only push the vulnerable masses — women, the lower castes and “untouchables”, the blind, the lame and the impoverished — to the wall. And he warned that killing British men and women would be followed inexorably by Indians killing one another.

Sixth, Gandhi knew that, to reach his audacious goals, he had to have a large and gifted team. Luckily, he found a fabulous one: a “private” team (including Vinoba Bhave, Mahadev Desai, Kakasaheb Kalelkar, Kishorelal Mashruwala, Swami Anand, Anasuya Sarabhai and Pyarelal, to name only some) that brainstormed with him, plus a “public” team (including Vallabhbhai Patel, Jawaharlal Nehru, Rajendra Prasad, C. Rajagopalachari, Abul Kalam Azad, Muhammad Ali, Sarojini Naidu, J.B. Kripalani and others from every part of India). No thick wall separated the two teams. A few persons belonged to both. Together, the Gandhi-led teams conveyed the promise — to India’s masses and the world outside — that a self-governing India could shine in the world. Gandhi rejoiced in the achievements of his teammates, aware that when they excelled, he became stronger, not weaker.

Luck had favoured him in South Africa. There, Gandhi was able to bond with Indians of different religions, castes and linguistic backgrounds. Thus, Gandhi became a man for all Indians even before he returned to India, where he embarked on rail yatras to different corners of the land.

Seventh, Gandhi never ceased working on himself. He faced and admitted his mistakes. Personal disappointments only sharpened his prayers to his maker and deepened his bond with the people of India. His goals soared beyond himself and his family-by-blood. Much of India became his family-in-spirit. Empowering the people of India seemed to be his drive, not becoming prime minister or president of an independent India.

But Gandhi could not give a normal life to his family-by-blood. And this became true also for thousands who worked with him or were inspired by him or strove in other ways for freedom. In thousands of Indian families, prisons became a greater draw than colleges.

Within months of his return to India, Gandhi sent away his second son, Manilal, then 22, to distant southern India. His first son, Harilal, having run up a debt, Manilal had passed ashram funds to the older brother for clearing it. While Manilal was asked to weave, earn and return the sum he had removed from the ashram, Gandhi himself fasted in penance for the son’s impropriety. In thousands of Indian homes, domestic tears would water the plant of Indian liberty.

Chairing a Mumbai reception for the returnee in 1915 was a brilliant lawyer, six years younger than Gandhi, named Muhammad Ali Jinnah. In fact, Gandhi and Jinnah had met each other a few months earlier, in London, where Gandhi had stopped en route to India. Thus, Gandhi’s relationship with Jinnah had an earlier origin than his teamwork with colleagues like Patel, Nehru, C. R., Azad, the Ali brothers, Rajendra Prasad and Kripalani, which started in the years between 1915 and 1919. But the Gandhi-Jinnah alliance ended in 1920.

The other partnerships lasted longer, yet it is worth recalling that when, in April 1947, in a final bid to avert India’s partition, Gandhi wanted the Congress to offer the prime ministership of a united India to Jinnah, the idea was firmly rejected by all of Gandhi’s Congress colleagues, barring Khan Abdul Ghaffar Khan, and was therefore never put to Jinnah. This final disappointment did not break Gandhi’s relationship with comrades of three decades. Accepting that he had been outvoted, he continued to counsel Nehru, Patel and company, and encouraged them to stay united.

Though the returnee who was killed in January 1948 did not fully achieve his goals, his successes were remarkable. The people and leaders of South Asia can only help themselves by reflecting on the reasons for those successes.

The writer is research professor at the Centre for South Asian and Middle Eastern Studies, University of Illinois at Urbana-Champaign, US


courtesy : "The Indian Express", Posted: January 12, 2015

It was during the first days of January 100 years ago that Mohandas Gandhi returned to India.

He had first left his native country when not even 19 to train to become a barrister. He did not stay a day beyond the call to the bar. The ‘English Barrister’, as he called himself, did not settle down back at home. The years he spent abroad in England and then in South Africa — 26 in all — made the callow youth who had left Porbandar into a Mahatma.

Mahatma Gandhi is that rare example in modern history of a truly global person. Even while coming back to stay permanently in India, he came via London where he recruited soldiers for the Ambulance Corps to fight the War that had just begun. He was 45 by then and biographers had been already writing about him.

Over the next 33 years of his life, he never lost sight of the fact that India’s struggle for independence was part of a global movement against imperialism. The Khilafat movement, which he launched with a coalition of Hindus and Muslims, was part of his way of confronting the severe consequences of bringing Khilafat to an end after 1,200 years.

The Khilafat movement failed. Many attempts to cope with the absence of the Khilafat are still with us as ISIS has shown. What Gandhi accomplished instead was the peaceful dismantling of the British Empire. If there is a Commonwealth today and a thriving Indian diaspora in the UK, Australia, New Zealand and Canada, it is thanks to the revolutionary non-violent way in which he secured the surrender of the most powerful empire of his times.

He did his best to reform his own people. He could be a hard taskmaster, especially to those nearest to him, as Harilal found out. He tried to inculcate a sense of cleanliness and of the dignity of labour, the virtues of a simple life and dedication to the welfare of the least fortunate. He tried to simplify his own religion making it free of ritual, with ecumenical prayers rather than visits to huge temples. He had absorbed the best of Christianity and Judaism from his many friends in England and South Africa.

He expanded his understanding of his own religion by taking the best of Jain philosophy on board. He built bridges to incorporate the spirit of Islam as he saw it.

He did not proselytise his brand of the Sanatana Dharma. He believed that his own life would be the message which would disseminate his faith.

He triumphed over the empire thanks to his unrelenting and yet non-antagonistic battle. He used to speak out to the British soldiers posted at his large public meetings that his quarrel was not with them but with the empire. He explained to the textile workers of Lancashire that his boycott of foreign cloth was not directed against them but the system which oppressed them as well as his own people.

And yet it was his own people he failed with. Untouchability did not disappear as he thought it would using his peaceful methods. The caste system did not weaken. Only a handful went along with his idea of a simple life. The party he led for 30 years paid lip service but never signed up to his philosophy of non-violence.

It ignored his plea that the Congress should cease to be a political party and become a social reform movement. Indeed when the British Raj ended, the Congress Raj smoothly moved into power. There was no change in the power system, only in the colour of the rulers.

Finally his devoted disciples abandoned him at the last hurdle and accepted Partition. Later they disowned all responsibility, blaming it on Jinnah and the perfidious Albion. But they kept him out of the loop till after they had signed up.

He then did what came best to him. He laid down his life trying to correct the injustice of the Partition. To this day, many of his own people have not forgiven him for fighting for Pakistan’s rights. This is why he was killed and why they worship his killer.

See more at: http://indianexpress.com/article/opinion/columns/out-of-my-mind-the-man-who-came-back/99/#sthash.2iWW0glD.dpuf

courtesy : "The Sunday Express", Out of my mind; Posted: January 4, 2015