આબરૂ લૂંટશે રહેવા દે,
જીવતર બાળશે રહેવા દે.
તું કહે તેમ મોત ના આવે,
દૂત પડકારશે રહેવા દે.
ટેક લઈને સ્વમાન સાચવજે,
કટું વચન બોલશે રહેવા દે.
સભ્યતાની મહોર લાગી છે,
મુખ મચકોડશે રહેવા દે.
દાદ-ફરિયાદ કોણ સાંભળશે!
નિયમો થોપશે રહેવા દે.
પ્રકાશ ન. શાહ
સેંગોલ પ્રકરણમાં મુખડો જે રીતે બાંધ્યો અમિત શાહે અને નિર્મલા સીતારામને એમાં ચર્ચાની ગુંજાશ કમ અને ચકચારની સામગ્રી કે જામગરી ભારોભાર એવો ઘાટ હતો. માઉન્ટબેટન, જવાહરલાલ અને રાજગોપાલાચારીની કોઈ સત્તાંતર પ્રક્રિયાની મંત્રણા – અને એમાં સેંગોલનો સિંહ પ્રવેશ – એ કોઈ ઇતિહાસવસ્તુ હોય એનું સમર્થન એકે છેડેથી નથી મળતું, સિવાય કે જે તે અધિનમ(મઠ)નો પોતાનો દાવો. અન્નાદુરાઈએ તે દહાડે ઠીક જ કહ્યું હતું કે, અમે સત્તાંતરણ કરાવ્યું એવી છાપ ઊભી કરવાની કોશિશ મઠને પક્ષે આ સેંગોલ-ભેટની પૂંઠે છે.
ચકચારને ઓર વળી ને આમળો હાલનાં સત્તાવર્તુળોની એ મરોડમાસ્તરીથી મળ્યો કે આ સેંગોલ રાજદંડ / ધર્મદંડ / ન્યાયદંડ જવાહરલાલ નેહરુની વૉકિંગ સ્ટિક તરીકે અલાહાબાદ મ્યુઝિયમમાં કોચંડે પડ્યા જેવો હતો. ભાઈ, 1948-52નાં વરસોમાં ત્યાં ક્યુરેટર ને ડાઇરેક્ટર રહેલા અધિકારીએ એને ગોલ્ડન સ્ટિક (સુવર્ણ દંડ) એવી ઓળખ આપી હતી. સેંગોલની એથી વિશેષ ઓળખ સંશોધકના ક્ષેત્રમાં આવે છે, ક્યુરેટર-ડિરેક્ટરનું એ દાયિત્ય નથી. ગમે તેમ પણ એને વૉકિંગ સ્ટિક તો કહેવાઈ નહોતી. પણ આ રીતે મરોડમાસ્તરી ખેલાઈ એટલે તરત એમાંથી એ પણ નવનીત (આ કિસ્સામાં જો કે, વિપરીત વલોણે) આવી મળ્યું કે જવાહરલાલને ભારતીય સંસ્કૃતિ માટે કેવો દ્વેષ હતો, જુઓ.
ભારતે પોતે કેમ ચાહે છે, અને ઉત્તરોત્તર એ ખેંચાણ કેવું વધતું જાય છે તેમ જ જિજ્ઞાસા-અને-કૌતુક-વશ વિસ્મય જ વિસ્મય કેવો અનુભવાય છે એનું સ્વાધ્યાયયુત, સંવેદનસિક્ત ને સહૃદય અલબત્ત સમીક્ષા સજ્જ આલેખન જવાહરલાલની ભારતખોજ કિતાબમાં પાને પાને જોવા માટે છે. જેણે અશોક ચક્ર ને સારનાથના ત્રણ સિંહની પ્રતિષ્ઠા કરી એને સંસ્કૃતિની ખબર નહોતી ? કદર નહોતી ? અને ‘સત્યમેવ જયતે’ એ મુદ્રાલેખ તો મુંડકોપનિષદની દેણ છે. દેશભરમાં આ બાબતે ખોજ ચાલી હતી. પહેલા સ્પીકર ગ.વા. માવળંકરની રોજનીશીમાં પણ સાક્ષર અ.છો. પરીખ આદિ સાથે આ અંગેના પરામર્શની તપસીલ મળે છે.
જો કે, જેની ચર્ચા વહેલી ને વખતોવખત હાલનાં સત્તાવર્તુળોમાં ને અન્યત્ર થવી જોઈતી હતી તેવો એક મુદ્દો આ ગાળામાં જરૂર સામે આવ્યો – અને તે ધર્મની ભૂમિકા. રામ માધવના શબ્દોમાં ધર્મોક્રસી. ધર્મના સંપ્રદાયમુક્ત અર્થ પર ભાર મૂકવા સાથે સંઘ-વિચારકો આ ચર્ચામાં એ મુદ્દો પણ સાથેસાથ લઈ આવે છે કે સેંગોલ જેવા પ્રતીકમાં સભ્યતાની, સંસ્કૃતિની સોડમ ને સાતત્ય છે. ધર્મગુરુ અને રાજા વચ્ચેના વહેવારને માનો કે લોકશાહી અર્થઘટન સાથે સંક્રાન્ત કરવાની કોશિશ કરીએ – જેમ કે ‘યજ્ઞાત્ પર્જેન્યઃ’ વાળો યજ્ઞ આપણે નેત્રયજ્ઞ, સેવાયજ્ઞ એમ છૂટથી સંક્રાન્ત કરતા થયા છીએ – તો પણ એક પાયાનો પ્રશ્ન રહે છે જે સંઘવિચારકો કદાચ સમજી શક્યા નથી.
વાત એમ છે કે, સભ્યતાના ખયાલને અગ્રતા આપવાને ધોરણે વિચારીએ છીએ ત્યારે તે ‘નેશન ફર્સ્ટ’ની સંઘસમજ સાથે ટકરાય છે. સાવરકર-હેડ્ગેવાર-ગોળવલકર આદિ રાષ્ટ્રની વ્યાખ્યાં એમની સઘળી પ્રાચીનતાના દાવા સાથે હમણેના સૈકાઓના યુરોપની છે. સાવરકરની વિચારછાયા, મુંજે-મુસોલિની મુલાકાત, ગોળવલકર ગુરુજીનું ‘વી ઓર અવર નેશનહુડ ડિફાઈન્ડ’ – ક્યાં ય, કશે ય બેઠકમાંડણી સિવિલાઇઝેશનલ નથી, છૂટપૂટ ઉદ્દગારો માફ, પણ એકંદર ચિત્ર તો આ અને આ જ.
અપવાદરૂપ સંભાવના ત્યારે કિંચિત ઊભી થઈ હતી જ્યારે દીનદયાલ ઉપાધ્યાયે એકાત્મ માનવવાદનો થીસિસ મૂક્યો હતો. વસ્તુતઃ ઘણી બાબતોમાં એ સ્થાપિત ને પ્રણાલિગત સંઘવિચારથી ઓછોવત્તો પણ તત્ત્વતઃ જુદો પડતો અભિગમ હતો. ઉપાધ્યાયે ચંદ્રગુપ્ત ને શંકરાચાર્ય વિશે લખ્યું તે ઘણુંખરું સંઘના નિંભાડાનું જ આગલા જમાનાઓનું ચિત્રણ હશે, પણ એકાત્મ માનવવાદ સાથે એ દેખીતું જોડાણ ચાલુ રાખવા છતાં જુદા પડતા હતા. કોઈકે એ ક્વાયત કરવા જેવી છે. (જે દીનદયાલ ઉપાધ્યાયે ઉંબરે આવી છોડી દીધી છે) કે એકાત્મ માનવવાદમાં વ્યક્ત થયેલ સમજને ધોરણે ગોળવલકરના પુસ્તકને તપાસીએ બને કે આખા વિમર્શને ભલે ને સેંગોલને મિષે પણ કંઈક વિધાયક અવકાશ મળી આવે. કોરાધાકોર સેક્યુલર અભિગમને સભ્યતાસભાન થવાની જરૂર હશે તો કથિત, રાષ્ટ્રવાદને તો તળેઉપર, તળિયા ઝાટક એવી જરૂર છે.
રમેશ ઓઝા
મહમ્મદ અલી નામનો એક અમેરિકન બોક્સર હતો. નામ તો તમે સાંભળ્યું હશે. બોક્સિંગમાં તેનું નામ દંતકથારૂપ બની ગયું હતું એટલે તેના ચાહકો તેને ‘ધ ગ્રેટેસ્ટ’ તરીકે ઓળખાવતા. ૧૯૪૨માં તેનો જન્મ થયો હતો અને ૨૦૧૬માં તેનું અવસાન થયું હતું. તેનું જ્યારે અવસાન થયું ત્યારે લખાયેલા હજારો અંજલિ લેખોમાં એક વાત અવશ્ય કહેવાતી કે એ માણસનો અંતરાત્મા સાબૂત હતો. તેને લાગતા સત્યની અને માનવતાની વાત આવે ત્યારે તેણે ક્યારે ય સફળતાની, પ્રતિષ્ઠાની, પૈસાની, માનઅકરામની ચિંતા કરી નહોતી અને માનવતાના પક્ષે ઊભો રહેતો.
મહમ્મદ અલીનું જન્મનું નામ કેસિઅસ માર્કેલસ ક્લે જુનિયર હતું. થોડો મોટો થયો અને સમજણો થયો ત્યારે તેણે ખ્રિસ્તી ધર્મ અને નામ બન્ને ત્યજી દીધાં અને ઇસ્લામ ધર્મ અંગીકાર કરીને મહમ્મદ અલી નામ રાખ્યું. તેણે કહ્યું હતું કે ગોરા ખ્રિસ્તીઓ દ્વારા અમને (કાળાઓને) ઘેટાંબકરાંની જેમ એકથી બીજી જગ્યાએ જ્યાં ખપ હતો ત્યાં લઈ જવાયા હતા અને ઈસાઈ ધર્મ પકડાવવામાં આવ્યો હતો. એમાં અમારી મરજી પૂછવાનો તો કોઈ સવાલ જ નહોતો. ભલે સેંકડો વરસ પછી, પણ હું ઈસાઈ ધર્મ તેમ જ ખ્રિસ્તી નામ છોડીને એક નવો ધર્મ તેમ જ નવું નામ અપનાવીને મારા અંતરાત્માની હાજરીની સાક્ષી પૂરાવવા માગું છું. હું છું મારા સાબૂત અંતરાત્મા સાથે.
૧૯૬૭માં અમેરિકા અને વિએતનામ વચ્ચેનું યુદ્ધ તેની ચરમસીમાએ હતું ત્યારે ૨૫ વરસના મહમ્મદ અલીની બોક્સિંગમાં કેરીઅર પણ ચરમસીમા આંબી રહી હતી. આકાશ આંબવાના મનોરથ હતા અને ઝડપભેર રસ્તો બનતો જતો હતો. પણ એની વચ્ચે એક વિઘ્ન આવ્યું. અમેરિકામાં યુદ્ધભરતીનો કાયદો છે. અમેરિકાની સરકારને જો એમ લાગે કે આ યુદ્ધ માટે નાગરિકોની લશ્કરમાં ભરતી કરવી જરૂરી છે તો તે મિલીટરી કૉન્સ્ક્રીપશન એક્ટ હેઠળ કોઈની પણ (ખાસ કરીને યુવાનોની) ભરતી કરી શકે છે. વિએતનામ યુદ્ધમાં લડવા માટે અમેરિકન સરકારે મહમ્મદ અલીની પસંદગી કરી. મહમ્મદ અલીએ સૈન્યમાં ભરતી થવાની ના પાડી દીધી. મારો અંતરાત્મા યુદ્ધને કબૂલ નથી કરતો. તેના પર ખૂબ દબાણ આવ્યું, જેલમાં ધકેલવાની ધમકી આપવામાં આવી અને અને બોક્સિંગમાં કારકિર્દીનો અંત આવી શકે એમ હતો. પણ મહમ્મદ અલી ટસનો મસ ન થયો. હું વરખ ચડાવેલા અને નશીલા રાષ્ટ્રવાદને નામે કોઈની હત્યા નહીં કરું.
મહમ્મદ અલીની બોક્સિંગની ઉજવળ કારકિર્દી એક તરફ અને પ્રતિકારની આ એક ઘટના એક તરફ. તે જ્યારે ગુજરી ગયો ત્યારે તેને અંજલિ આપનારાઓએ આ ઘટના વિષે વધુ વાત કરી હતી. ચેમ્પિયનો તો આવતા જ રહેશે. મહમ્મદ અલીના રેકર્ડ તોડનારા પણ આવશે, પણ અંતરાત્માનો પોકાર અદકેરો છે. એ એવો માણસ હતો જેણે ભરજુવાનીમાં ભરકારકિર્દીને હોડમાં મૂકી દીધી હતી. તેને ખબર હતી કે નુકસાન કેવડું મોટું હશે! મૂર્ખ નહોતો.
આ ઘટના મેં અત્યારે શા માટે યાદ કરી એ તો સુજ્ઞ વાચકને સમજાઈ જ ગયું હશે. આપણી પહેલવાની કરતી દીકરીઓ સાથે ધોળે દિવસે, લોકોની વચ્ચે અને કેમેરાની સામે પોલીસ અત્યાચાર કરતી હતી. છોકરીઓ રડતી હતી અને એક લંપટ અત્યાચારી માણસનાં અત્યાચારો સામે ન્યાય માગતી હતી. પણ તેન્દુલકરો અને કોહલીઓના અંતરાત્માને કોઈ અસર નહીં થઈ. આ લોકો આપણી વચ્ચે જીવતા સ્વર્ગવાસીઓ છે. મોઢે તાળાં વાસેલા નમાલા લોકોને પદ્મશ્રી, પદ્મભૂષણ જેવાં સરકારી માનઅકરામ લેવામાં શરમ નથી આવતી. તેઓ રાજ્ય સભામાં નિયુક્ત થવામાં ગર્વ અનુભવે છે. હું પણ ગર્વ અનુભવું છું કે સચિન તેંડુલકર જેવો મારા દેશનો મહાન ક્રિકેટર રાજ્યસભામાં સ્થાન પામે છે, પણ એ સાથે હું તેની નિર્માલ્યતા માટે શરમ પણ અનુભવું છું. એક શબ્દ નહીં? આમ પણ રાજ્યસભામાં તેણે કાંઈ ઉકાળ્યું નથી. પ્રજાહિતમાં મોઢું ખોલ્યું હોય એવું જોવા મળ્યું નથી. માટે કહું છું કે નમાલા પ્રતિષ્ઠિતો જીવતા સ્વર્ગવાસી છે. એ આપણી વચ્ચે જીવે છે એ આપણી શરમ છે.
એ તો ભલું થજો ઇન્ટરનેશનલ ઓલિમ્પિક કમિટીનું અને રમતગમતની બીજી એવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓનું કે તેણે પહેલવાન દીકરીઓના પક્ષે અવાજ ઊઠાવ્યો. ભારત સરકારની ઊઘાડી ટીકા કરી. સરકાર કૂણી પડી છે અને તેમને સાંભળવાની તૈયારી બતાવી છે એ આનું પરિણામ છે. પણ ન્યાય તો ત્યારે જ મળશે જ્યારે પેલા વૃજ ભૂષણ શરણ સિંહ નામના લંપટને સજા થશે અને લખી રાખજો એવું બનવાનું નથી. દેશની મા બહેનની એટલી ઔકાદ કે અમારા રાક્ષસની ટીકા કરે? કુરકુરેની એડવર્ટાઈઝમેન્ટ જોઈ હશે; ‘ટેડા હૈ લેકિન મેરા હૈ.’
અને હા, ૨૦૧૧માં પેલી નિર્ભયા માટે જે લોકો રસ્તા ઉપર ઉતર્યા હતા એ ક્યાં છે?