પ્રકરણ – ૧૦   

વિશ્વની ૧૦ સર્વથા ઉત્તમ નવલકથાઓમાં “વન હન્ડ્રેડ યર્સ ઑફ સૉલિટ્યુડ”-ને કદીપણ ભૂલી શકાશે નહીં.

એના જગવિખ્યાત લેખકનું નામ છે, ગૅબ્રિયલ ગાર્સિયા માર્ક્વેઝ, ૧૯૨૭-૨૦૧૪.

સ્પૅનિશમાં લખાયેલી આ નવલનું ૧૯૬૭-માં બુએનો ઍરિસથી પહેલવહેલું પ્રકાશન થયું ત્યારથી અને ૧૯૭૦-માં થયેલા અંગ્રેજી અનુવાદ પછી દુનિયાની ૪૯ ભાષાઓમાં એના અનુવાદ થયા છે, ૫૦ મિલિયન નકલો વેચાઈ છે. ૧૯૮૨-માં માર્ક્વેઝને નોબેલ અપાયું છે. એના મહિમાની વાતો અપાર છે, હાલ અટકું.

મને ગમતી થોડીક નવલોમાં આ નવલ અગ્ર સ્થાને છે. એ વિશે મેં એકથી વધારે વાર વ્યાખ્યાન કર્યાં છે. મને થયું કે ગુજરાતીમાં એનો અનુવાદ કરું, પણ પરમિશનના કેટલાક પ્રશ્નો અતિ કઠિન હોય છે. એટલે, મન મનાવ્યું કે કંઇ નહીં તો, ભાવાનુવાદની રીતેભાતે અને ક્યારેક કિંચિત્ ટિપ્પણી સાથે, સાર તો આપું.

દરેક પ્રકરણનો સાર આપીશ પણ એક એક કરીને. નથી કહી શકતો કે કેટલી નિયમિતતા જાળવી શકીશ, પણ પ્રયન્ત જરૂર કરીશ.

સૌ મિત્રોને જોડાવા નિમન્ત્રણ છે. આ નવલ વાંચવી માણવી અને એમ એની સાથે જોડાવું એ જીવનનો લ્હાવો છે…

== આ નવલનાં ૯ પ્રકરણનો સારસંક્ષેપ થોડાક મહિના પહેલાં રજૂ કરેલો. આ ૧૦–મું પ્રકરણ છે. ==

અનેક વર્ષો પછી, મૃત્યુશૈયા પર ઓરેલિયાનો સેગુન્દોને જૂનની એ ભીની બપોર યાદ આવી જ્યારે એ પોતાના પહેલા પુત્રને મળવા બેડરૂમમાં ગયેલો. છોકરો સુસ્ત અને રડમસ દેખાતો’તો, બ્વેન્દ્યા પરિવારની કોઈ મોખરાશ પણ હતી નહીં, તેમછતાં, એનું નામ પાડવા ખાસ વિચારવાની એને જરૂરત નહીં લાગેલી.

“આપણે એને જોસે આર્કાડિયો કહીશું,” તેણે કહ્યું.

જે સુંદર સ્ત્રી સાથે તેણે ગયા વર્ષે લગ્ન કરેલાં એ ફર્નાન્ડા દેલ કાર્પિઓને નામ ગમેલું,  

પણ ઉર્સુલા અસમંજસમાં પડી ગયેલી. પરિવારના દીર્ઘકાલીન ઇતિહાસમાં, આવાં ને આવાં નામોનું પુનરાવર્તન થયા કરેલું એથી ઉર્સુલા પાસે કેટલાંક ચૉક્કસ તારણો હતાં, એ કે – બધા ઓરેલિયાનો અન્તરમુખી હતા પણ મનના ચોખ્ખા હતા – બધા હોસે આર્કાદિયો આવેશી અને સાહિસિક હતા પણ દુ:ખદ નિશાની સાથે જનમેલા. ઉર્સુલા હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દો અને ઓરેલિયાનો સેગુન્દોને, એ બે નમૂનાઓને, કોઈ એક વર્ગમાં મૂકી શકેલી નહીં.

સાન્તા સોફિયા દે લા પિયેદાદ એ બન્નેને જુદા પાડી શકતી નહીં કેમ કે બન્ને જણા એકદમ સરખા દેખાતા’તા, તોફાની પણ એવા જ હતા. એમના બાપ્તિસ્માના દિવસે અમરન્તાએ એમને એમનાં હતાં એ નામોનાં બ્રેસલેટ પ્હૅરાવી દીધેલાં. 

પણ શાળાએ જવા લાગ્યા ત્યારે બન્ને જણાએ કપડાં અને બ્રેસલેટની એકબીજા સાથે અદલાબદલી કરી નાખેલી, એટલું જ નહીં, એકબીજાને વિરુદ્ધ નામોથી બોલાવવાનું નક્કી કરેલું. 

શિક્ષક, હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દોને લીલા ખમીસથી ઓળખતો’તો, પણ ગૂંચવઇ જતો’તો કેમ કે બીજાએ ઓરેલિયાનો સેગુન્દોની બ્રેસલેટ પ્હૅરી હોય, અને બીજો ક્હૅતો હોય કે પોતાનું નામ ઓરેલિયાનો સેગુન્દો છે, પોતે સફેદ શર્ટમાં છે, ભલે બ્રેસલેટ હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દોના નામની છે. પરન્તુ શિક્ષક ખાતરીથી કદી કહી શકેલો નહીં કે કોણ કોણ છે.

(ક્રમશ:)

(Feb 17, 24)

ઉર્સુલા અને બીજાં પાત્રો —

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

कुमार प्रशांत

कहावत पुरानी है कि भगवान जब देता है तो छप्पर फाड़ कर देता है !  तो समझिए कि वैसे ही काल से देश गुजर रहा है. कहा जा रहा है कि यहां हर कुछ, हर ओर से छप्पड़ फाड़ कर बरस रहा है ! हम भी देख रहे हैं कि छप्पर हो कि न हो, बारिश खूब हो रही है. जुमलों की बारिश, आंकड़ों की बारिश, घोषणाओं की बारिश ! आत्म-प्रशंसा की बारिश तो बहाल किए दे रही है. बेचारे कबीर ने ऐसा ही कुछ देखा होगा तो यह उलटबांसी लिखी होगा : बरसे कंबल, भींगे पानी !

तो इस बारिश में अब तक पांच ‘रत्न’ भी बरस चुके हैं. तब से रोज सुबह अखबार इसलिए ही खोलता हूं कि देखूं कि आज कौन-सा ‘रत्न’ बरसा ? आज ही नहीं, मैं पहले से भी हैरान रहता था कि यदि हमारे देश में इतने रत्न हैं तो हम इतने दरिद्र व फूहड़ क्यों हैं ? इस वर्ष के रत्नों को छोड़ दें तो 48 रत्नों की खोज हमने पहले ही कर ली थी. अब ( याकि अब तक !) हो गए हैं 53 यानी अर्द्ध-शतक पूरा हो चुका है. लेकिन बल्लेबाज क्रीज पर है और चुनाव-टाइम पूरा होने से पहले कई ओवर बाकी भी हैं, तो मतलब कि हे गुणग्राहको, अपनी पोथी बंद मत करना अन्यथा नये ‘रत्नों’ से वंचित रह जाओगे.

महात्मा गांधी ने 150 साल पहले जब ‘हिंद-स्वराज्य’ नाम की किताब लिखी थी तब ‘भारत-रत्न’ का जन्म भी नहीं हुआ था. उस किताब में बड़ी टेढ़ी-मेढ़ी बातें उन्होंने लिखीं. वह तो उनका भाग्य ही मानता हूं कि जैसे उस समय ‘भारत-रत्न’ का जन्म नहीं हुआ था वैसे ही उस समय ‘यूएपीए’ का जन्म भी नहीं हुआ था, नहीं तो महाशय धरे भी जाते और धकियाए भी जाते ! ‘हिंद-स्वराज्य’ में महात्माजी ने संसदीय लोकतंत्र की कटु समीक्षा करते हुए प्रधानमंत्री नाम के अनोखे प्राणी की आंतरिक विपन्नता पर ऊंगली उठा दी और लिख दिया कि वह अपनी सत्ता का सौदा कई तरह से, कई स्तरों पर करता है जिनमें एक तरीका सम्मान बांटने का भी है. गुलाम खरीदने की प्रथा बंद हो गई तो बड़े लोगों को गुलाम बनाने के नये रास्ते खोजने पड़े. महात्माजी ने यह भी लिख दिया कि प्रधानमंत्री नाम का यह प्राणी देशभक्त होता है, उन्हें इस पर भी शक है. जो बेचारा सारा देश अपनी तर्जनी पर उठाए फिरता है ( माफ कीजिए, देश नहीं, अब वह संसार उठाए फिरता है ! ) उसके बारे में ऐसी शंका !! मुझे पक्का विश्वास है कि महात्माजी को यह सब लिखने-कहने की छूट कांग्रेस व जवाहरलाल नेहरू ने दे रखी थी वरना रत्नों की ऐसी बेइज्जती सनातनी देश भला बर्दाश्त करता क्या ! यह अकारण नहीं है कि यह सरकार कांग्रेस-मुक्त देश बनाने में जुटी है और  सफलता के करीब है. कांग्रेस-मुक्त हो गया देश तो महात्माजी तो साथ ही निबट जाएंगे. इसलिए ‘वे’ उनके बारे में कम ही बोलते हैं. बुद्धिमान को इशारा काफी होता है तो कई हैं ‘उनके’ लोग जो उनका इशारा समझ चुके हैं और अपना काम बखूबी कर रहे हैं.

आपको यह भी देखना चाहिए कि रत्नों की इस खोज में सरकार ने पार्टी का भेद भी नहीं किया है. सबको एक नजर से, एक ही तराजू पर तोला गया है. टके सेर भाजी, टके सेर खाजा! मैं यह भी देख रहा हूं कि जिन्हें काल के कूड़ेघर में फेंक दिया गया था, उन्हें भी जब वहां से निकाल कर झाड़ा-पोंछा गया तो इस मीडिया नाम के जमूरे को उनमें नई ही रोशनी व चमक दिखाई देने लगी. अब कोई पिछले सालों की सारी खाक छान कर मुझे बताए कि कर्पूरी ठाकुर की किस विशेषता का जिक्र किसने, कब किया और इस मीडिया ने कब उनकी चमक कबूल की ? अब तो कई दावेदार पैदा हो गए हैं कि जो कह रहे हैं कि कर्पूरी ठाकुर जैसे रत्न को ‘भारत-रत्न’ न मिलने के कारण वे सालों से सोये नहीं हैं. अब जा कर उन्हें नींद आएगी ! मुझे भी अच्छा लगता है जब कोई चैन की नींद सोता है. लेकिन कर्पूरी ठाकुर का क्या ? जैसे-जैसे लोग उनकी जैसी-जैसी प्रशंसा कर रहे हैं उससे उनकी नींद हराम हो गई हो तो हैरानी नहीं. अंग्रेजी अखबारों ने उनकी प्रशंसा में अब क्या-क्या नहीं लिखा जबकि उनके रत्न बनने से पहले इन अखबारों ने कभी उनकी सुध भी नहीं ली और कभी ली भी तो उनको बेसुध करने के लिए ही ली.

सुध लेने की बात निकली ही है तो मैं सोच रहा हूं कि 2014 में ग्रह-परिवर्तन के बाद से किसने लालकृष्ण आडवाणी की सुध ली. वे भारतीय जनता पार्टी के सौरमंडल के किस कोने में रहे अबतक, इसका पता उनमें से किसे है जो आज उनकी अक्षय-कीर्ति के गान गा रहे हैं ? वे गा भी रहे हैं और कनखी से देख भी रहे हैं कि यह गान कहीं मर्यादा के बाहर तो नहीं जा रहा है ? जिस इशारे से लालकृष्ण आडवाणी को ‘भारत-रत्न’ बनाया गया है, सबको पता है कि उस इशारे के इशारे से आगे नहीं निकलना है.

भारतीय राजनीति के शिखरपुरुषों में शायद ही कोई दूसरा होगा जिसे लालकृष्ण आडवाणी जैसी हतइज्जती झेलनी पड़ी होगी. असामान्य बेशर्मी से उन्हें सरेआम अपमानित करने का कोई अवसर चूका नहीं गया. आज वे और उनका परिवार कृतकृत्य हो कर उस अपमान का सौदा ‘भारत-रत्न’ से करने में जुटा है. यह ज्यादा दुखद इसलिए है कि आडवाणी-परिवार व जयंत सिंह परिवार के संस्कारों में अब कोई फर्क बचा ही नहीं है.

कर्पूरी ठाकुर हों कि लालकृष्ण आडवाणी कि चौधरी चरण सिंह कि नरसिम्हा राव कि स्वामीनाथन, कौन कहेगा कि ये सब विशिष्ट जन नहीं हैं ? लेकिन कोई नहीं कहेगा कि इनमें विशिष्टता थी तो क्या थी ? हमारी परंपरा में मृतकों के लिए सच बोलने का चलन नहीं है. यह भी सही है कि याद ही रखना हो तो शुभ को याद रखना चाहिए. फिर भी एक सवाल तो बचा रह जाता है कि कैसे फैसला करेंगे कि कौन किस श्रेणी का हकदार है ?

सरकार के पास नागरिक सम्मान की चार श्रेणियां है न ! क्या ये श्रेणियां व्यक्ति का कद नापने के इरादे से बनाई गई हैं ? नहीं, ‘पद्मश्री’ से ‘पद्मविभूषण’ तक की सारी श्रेणियों को आंकने का आधार इतना ही हो सकता है कि किसने, किस क्षेत्र में ऐसा काम किया कि जिसका उनके क्षेत्र पर गहरा असर पड़ा ? एक बड़ा डॉक्टर या इंजीनियर या प्रोफेसर पूरे समाज पर नहीं, अपनी विशेषज्ञता के किसी पहलू पर ही असर डालता है, तो वह ‘पद्मश्री’ से नवाजा जा सकता है. कोई इससे बड़े दायरे को प्रभावित करता है तो ‘पद्मभूषण’ और जो कई दायरों को प्रभावित करता है तो वह ‘पद्मविभूषण’ से नवाजा जा सकता है. अगर राज्य द्वारा सम्मान कोई राजनीतिक क्षुद्रता की चालबाजी नहीं है तो ऐसे तमाम सम्मान व्यक्ति के छोटे या बड़े होने का फैसला नहीं करते, भारतीय समाज पर उस व्यक्ति के असर का आकलन भर करते हैं. खिलाड़ी, अभिनेता, वैज्ञानिक जैसी हस्तियां अपने-अपने क्षेत्र में आला हो सकती हैं लेकिन संपूर्ण भारतीय समाज व उसकी मनीषा पर उनका ऐसा कोई असर नहीं हो सकता कि जो व्यापक रूप से हमारी सोच-समझ को प्रभावित करता हो. यह सब भूल कर जब राज्य किसी को इस्तेमाल करने की छुद्रता करता है तब सम्मान अपमान में बदल जाता है. गांधी जिस अर्थ में इन सम्मानों को सत्ता की चालबाजी कहते हैं, उसे गहराई से समझने की जरूरत है.

हमने राजनीतिक चालबाजी के लिए इन नागरिक सम्मानों को व्यक्ति की हैसियत से जोड़ दिया है. जहां यह हैसियत से जुड़ जाता है, वहाँ ऐसे सारे सम्मान खरीदे व बेचे ही जाते हैं क्योंकि ऐसे सौदों की हैसियत खास लोगों की ही होती है.

‘भारत-रत्न’ का सीधा मतलब है कि आप ऐसे किसी व्यक्ति की बात कर रहे हैं जिसने भूत-भविष्य व वर्तमान तीनों स्तरों पर भारतीय मनीषा पर अपनी अमिट छाप छोड़ी है. यह वक्ती उपलब्धि की बात नहीं है, जिस हद तक इस नश्वर संसार में किसी की अविनाशी कीर्ति हो सकती है, उसकी बात है. अगर इस कसौटी को मान लें हम तो हमारे 53 भारत-रत्नों में से 3 भी इस पर खरे नहीं उतरेंगे. कोई क्रिकेट खेलता हो कि कोई गाना गाता हो वह हमारे वक्त का प्रतिनिधि हो सकता है,  ‘भारत-रत्न’ नहीं हो सकता है. प्रधानमंत्री या राष्ट्रपति बन जाना ‘भारत-रत्न’ का अधिकारी हो जाना हर्गिज नहीं हो सकता है. लेकिन यही तो हो रहा है.

रत्नों का यह बंटवारा दरअसल किसी दूसरे को नहीं, दूसरे के बहाने खुद को महिमामंडित करने की चालाकी है. हमने अपने गणतंत्र को इसी नकल पर संयोजित किया तो राज्य-पुरस्कारों का चलन भी शुरू किया.   हम भीतर से जितने दरिद्र होते हैं, बाहरी अलंकरणों से उसे उतना ही छिपाने की कोशिश करते हैं. आज वही तमाशा चल रहा है. ‘भारत-रत्न’ इतना खोखला कभी नहीं हुआ था.

(16.02.2024)

मेरे ताजा लेखों के लिए मेरा ब्लॉग पढ़ें

https://kumarprashantg.blogspot.com

રાજ ગોસ્વામી

તાજેતરમાં, ભારત સરકારે બે શખ્સિયતને દેશનું સર્વોચ્ચ સન્માન, ભારત રત્ન, આપ્યું. 3 ફેબ્રુઆરીએ, કેન્દ્રએ ભારતીય જનતા પાર્ટીના વરિષ્ઠ નેતા અને અયોધ્યામાં રામ મંદિર ચળવળ માટે દેશ વ્યાપી રથયાત્રાના આયોજક લાલકૃષ્ણ અડવાણીને ભારત રત્નથી નવાજ્યા. તે પહેલાં, 25 જાન્યુઆરીએ, બિહારના બે વાર મુખ્ય પ્રધાન રહી ચુકેલા સ્વતંત્ર સેનાની અને શિક્ષક કર્પૂરી ઠાકુરને દેશનું સર્વોચ્ચ સન્માન એનાયત કર્યું હતું.

દેશની વર્તમાન પેઢીને કદાચ કર્પૂરી ઠાકુરનું નામ બિલકુલ ખબર ના હોય તે શક્ય છે. કર્પૂરી ઠાકુરને બિહારના રાજકારણમાં સામાજિક ન્યાયના નેતા માનવામાં આવે છે. કર્પૂરી ઠાકુરનો જન્મ એક સાધારણ વાળંદ પરિવારમાં થયો હતો. તેમણે જીવનભર કાઁગ્રેસ વિરોધી રાજકારણ કર્યું અને પોતાનું રાજકીય સ્થાન બનાવ્યું હતું. કટોકટી દરમિયાન પણ તમામ પ્રયાસો છતાં ઇન્દિરા ગાંધી તેમની ધરપકડ કરાવી શક્યાં ન હતાં. ભારત રત્ન માટે તેમની કેમ પસંદગી કરવામાં આવી, તેનાં અનેક કારણો પૈકી, તેમની આ રાજનીતિ પણ કારણભૂત છે.

બિહારના રાજકારણમાં, કર્પૂરી ઠાકુરની અવગણના ન કરી શકાય. કર્પૂરી ઠાકુરનું 1988માં અવસાન થયું હતું, પરંતુ આટલાં વર્ષો પછી પણ તેઓ બિહારના પછાત અને અત્યંત પછાત મતદારોમાં ખૂબ જ લોકપ્રિય છે. બિહારની લગભગ 52 ટકા વસ્તી પછાત અને અત્યંત પછાત છે. એમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી કે દરેક રાજકીય પક્ષ કર્પૂરી ઠાકુરનું નામ એ રીતે લે છે જાણે ભગવાનનું નામ લેતા હોય.

કર્પૂરી ઠાકુરના પુત્ર રામનાથ ઠાકુરે કહ્યું હતું,”કર્પૂરીજી બિહારમાં સામાજિક આંદોલનના પ્રતીક રહ્યા છે, તેથી તમામ પ્રકારના લોકો, વિવિધ રાજકીય પક્ષો તેમના જન્મદિવસ પર સામાજિક ન્યાયનાં સપનાંને પૂર્ણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઈ રહ્યા છે.”

બિહારમાં જે વાળંદ સમુદાયની વસ્તી માત્ર બે ટકા જ છે, તેના નેતા કર્પૂરી ઠાકુર આટલા મોટા નેતા બન્યા તેનું કારણ એ છે કે ઠાકુરની ઓળખ અત્યંત પછાત વર્ગ(ઈ.બી.સી.)ના એક મોટા નેતા તરીકે કરવામાં આવી છે. નાની-નાની વસ્તીઓ ધરાવતા વૈવિધ્યસભર વંશીય જૂથ ઇ.બી.સી.માં 100થી વધુ જાતિઓનો સમાવેશ થાય છે. તેમણે એક વખત એક કવિતામાં કહ્યું હતું, “હમ સોયે વતન કો જગાને ચલે હૈં, હમ મુર્દા દિલોં કો જિલાને ચલે હૈં … ગરીબોં કો રોટી ન દેતી હુકૂમત, જાલિમોં સે લોહા બજાને ચલે હૈં.”

તેમની પ્રામાણિકતાની ઘણી વાર્તાઓ આજે બિહારમાં દંતકથાઓ બની ગઈ છે. રાજકારણમાં આટલી લાંબી સફર કર્યા પછી, જ્યારે તેઓ મૃત્યુ પામ્યા, ત્યારે તેમના નામે તેમના પરિવારના વારસાને ઘર પણ નહોતું. ન તો પટણામાં, કે ન તો તેમના પૂર્વજોના ઘરમાં, તેઓ એક ઇંચ જમીન ઉમેરી શક્યા. આજે જ્યારે કરોડો રૂપિયાના કૌભાંડમાં નેતાઓના નામ ઉછાળવામાં આવી રહ્યા છે, ત્યારે કર્પૂરી જેવા નેતાઓ પણ આપણી વચ્ચે હતા, તેના પર વિશ્વાસ કરવો શક્ય નથી. 

રામનાથ તેમના પિતાની સરળતાનો એક કિસ્સો વર્ણવે છે. તેઓ 1952માં ધારાસભ્ય બન્યા હતા. તેમને એક પ્રતિનિધિમંડળ સાથે ઑસ્ટ્રિયા જવાનું હતું. તેમની પાસે કોટ નહોતો એટલે કે મિત્ર પાસેથી ઉછીનો માંગ્યો. ત્યાંથી તેઓ યુગોસ્લાવિયા ગયા અને ત્યાં માર્શલ ટીટોએ જોયું કે તેમનો કોટ ફાટી ગયો છે અને તેમને એક નવો કોટ ભેટ આપ્યો હતો.”

એકવાર હઝારીબાગમાં પાર્ટીની બેઠક યોજાઈ હતી. ત્યાં મુખ્ય મંત્રીની એક મોટા ઉદ્યોગપતિના ઘરે બ્રેકફાસ્ટ મિટિંગ ગોઠવવામાં આવી હતી. તેમને પાર્ટીમાં જોડાવાની વાત પણ થવાની હતી. જ્યારે કર્પૂરી ઠાકુર નાસ્તો કરીને ત્યાંથી પરત ફર્યા ત્યારે તેમણે પાર્ટી માટે તેમની પાસેથી માત્ર 500 રૂપિયા માંગ્યા હતા. પરત ફર્યા બાદ નેતાએ તેમને કહ્યું કે તેઓ 5 લાખ રૂપિયા આપવાના હતા. આજે કયો નેતા આવું કરે?

પૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી યશવંત સિન્હાએ તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી કર્પૂરી ઠાકુરના અગ્ર સચિવ તરીકે પણ સેવા આપી હતી. તેઓ કહે છે કે, “તેમની પત્ની ગામમાં રહેતી હતી. એકવાર હું એક સરકારી કાર્યક્રમ માટે સમસ્તિપુર ગયો અને ત્યાંથી તેમના ગામમાં ગયો, મેં જોયું કે ઝૂંપડું તૂટી ગયું હતું. ત્યાં એક તૂટેલી સ્ટૂલ હતી. તેમણે મને બેસવા માટે આપી હતી. તેમણે મારા માટે માટીના ચૂલા પર ચા બનાવી. કર્પૂરજી તે સમયે બિહારના મુખ્ય મંત્રી હતા.”

કર્પૂરી ઠાકુર સાથે સંકળાયેલા કેટલાક લોકોનું કહેવું છે કે જ્યારે તેઓ રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી હતા, ત્યારે તેમના સાળા તેમની પાસે નોકરી માટે ગયા હતા અને તેમને ક્યાંક ભલામણ કરીને નોકરી મેળવવાનું કહ્યું હતું. તેમની વાત સાંભળીને કર્પૂરી ઠાકુર ગંભીર થઇ ગયા હતા અને પછી તેમના ખિસ્સામાંથી 50 રૂપિયા બહાર કાઢ્યા અને તેમને આપ્યા અને કહ્યું, ‘જાઓ, અસ્તરો વગેરે ખરીદો અને તમારા પૂર્વજોનો વ્યવસાય શરૂ કરો.”

ઉત્તર પ્રદેશના મહાન નેતા હેમવતી નંદન બહુગુણાએ તેમના સંસ્મરણોમાં કર્પૂરી ઠાકુરની સરળતાનું વર્ણન કર્યું છે. બહુગુણા લખે છે, “કર્પૂરી ઠાકુરની આર્થિક કટોકટીને ધ્યાનમાં રાખીને હરિયાણાના મુખ્ય મંત્રી દેવીલાલે પટણામાં એક હરિયાણવી મિત્રને કહ્યું હતું – જો કર્પૂરીજી ક્યારે ય તમારી પાસે પાંચથી દસ હજાર રૂપિયા માંગે, તો તમારે આપી દેવાના, મારા પર દેવું ગણજો. બાદમાં, દેવીલાલે તેના મિત્રને ઘણી વખત પૂછ્યું – ભાઈ કર્પૂરીજીએ કંઈક માંગ્યું. દરેક વખતે મિત્રનો જવાબ હતો – ના સાહેબ, તેઓ કંઈ માંગતા નથી.”

70ના દાયકામાં સરકાર પટણામાં ધારાસભ્યો અને પૂર્વ ધારાસભ્યોના ખાનગી રહેઠાણો માટે પરવડે તેવા દરે જમીન આપી રહી હતી. કર્પૂરી ઠાકુરની પોતાની પાર્ટીના કેટલાક ધારાસભ્યોએ તેમને તેમના નિવાસ માટે જમીન લેવાનું કહ્યું હતું. તેમણે સ્પષ્ટ ના પાડી. તે સમયના એક ધારાસભ્યએ પણ તેમને કહ્યું હતું, “તમે જીવતા નહિ હો ત્યારે તમારાં બાળકો ક્યાં રહેશે?” કર્પૂરી ઠાકુરે કહ્યું કે તે પોતાના ગામમાં જ રહેશે. 

જ્યારે કર્પૂરી ઠાકુર પ્રથમ વખત નાયબ મુખ્ય પ્રધાન અને પછી મુખ્ય પ્રધાન બન્યા ત્યારે તે પુત્ર રામનાથને પત્ર લખવાનું ભૂલ્યા નહોતા. પુત્ર રામનાથ કહે છે, “પત્રમાં માત્ર ત્રણ જ વાત લખેલી હતી – તું (મારા પદથી) પ્રભાવિત ના થઈશ, કોઈ લાલચ આપે તો લોભ ના કરતો, મારી બદનામી થશે.”

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ; “સંદેશ”; 13 ફેબ્રુઆરી 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર