સત્યકથા

તે બારમા ધોરણની પરીક્ષામાં નાપાસ થયો હતો. અગિયારમા ધોરણમાં પણ તે નાપાસ થયો હતો. વિજ્ઞાન પ્રવાહમાં આગળ વધી ઝળહળતું જીવન જીવવાના તેના બધાં સપનાં ચકનાચૂર થઈ ગયાં હતાં. આમે ય તેની ગણતરી તોફાની બારકસોમાં શ્રેષ્ઠ તરીકે થતી હતી! તે કંટાળીને રાત્રે જગદીશ આશ્રમ પાસેથી પસાર થતી, ભોગાવો નદીના કાંઠે ઊભો હતો. 

બીજા કોઈ આમ નાસીપાસ થયેલ જણને આત્મહત્યા કરવાના જ વિચાર આવે; પણ આ તિસમારખાં અલગ જ ખોપરીનો જીવ હતો. અચાનક તેની ખોપરીમાં એક તણખો થયો, 

‘ભલે બારમામાં નપાસ થયો, પણ પીએચ.ડી.ની પદવી ના મેળવું તો તો હું જગદીશ નહીં.’

એ રાત્રે પ્રગટેલો એ તણખો કદી ઓલવાયો નથી.  જીવનની પરીક્ષામાં એ જગદીશ કદી નાપાસ થયો નથી. 

કોણ છે એ જગદીશ? એ તણખાએ એને ક્યાં પહોંચાડ્યો?

જગદીશ ત્રિવેદી

જાણી લીધાને એમને? વિશ્વ વિખ્યાત હાસ્ય કલાકાર, લેખક, ફિલસૂફ અને જીવનભેર સેવાનો ભેખ ધારણ કરેલા ડો. જગદીશ ત્રિવેદી જ તો. તે જ્યાં જાય છે, ત્યાં હમ્મેશ હાસ્યની લ્હાણી તો કરે જ છે, પણ અચૂક તણખાનાં માહાત્મ્યનો પ્રચાર પણ કરે છે.

અલબત્ત પીએચ.ડી.ની પદવી ધારણ કરવાનું એનું સ્વપ્ન ત્રેવડાયું છે! આ જણે કદી એક દિવસ પણ નોકરી કરી નથી. માદરે વતન વઢવાણમાં એક રૂપિયાની ત્રણ ફોટો કોપી કરી આપતા એ જગા ઝેરોક્સવાળાએ ૧૪ પુસ્તકો પ્રસિદ્ધ કર્યાં છે. કલા ક્ષેત્રે નાટકોથી શરૂઆત કર્યા બાદ પોતાના ગુરુ માનતા માનનીય શાહબુદ્દીન રાઠોડની પ્રેરણાથી એણે ડાયરાઓમાં મનોરંજન પીરસીને આખા જગતમાં ઠેર ઠેર લોકોને પેટ પકડીને હસાવ્યા છે. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી કમાણીનો એક પણ રૂપિયો ગજવામાં ન નાંખવાની પ્રતિજ્ઞા લેનાર આ જણે પંદર કરોડ રૂપિયાનાં દાન સમાજના સાવ નીચલા સ્તરમાં સબડતાં બાળકો માટે કર્યાં છે; સતત કરતા રહે છે.

તેમને અનેક સન્માન અને બહુમાન મળ્યાં છે. એની ચરમસીમા રૂપે પદ્મશ્રીનો ઈલ્કાબ પણ ભારત સરકારે તેમને એનાયત કર્યો છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પણ તેમના ‘મન કી બાત’ પ્રવચનોના એક ભાગમાં એમના જીવન કાર્યને પ્રમાણિત કર્યું છે.

એમની વધારે તો શી વાત અહીં કરવી? આ વીડિયોમાં એમના સ્વમુખે જ એમની જીવનઝાંખી જાણી લો ને?

એમના ઢગલાબંધ વીડિયો તમે યુ-ટ્યુબ પર માણી ખિલખિલાટ હસી શકશો.

તે રાત્રે ભોગાવો નદીને કાંઠે પ્રજ્વલિત થયેલા એ તણખાએ ઠેર ઠેર, અસંખ્ય માનવીઓના દિલો દિમાગમાં જીવનના ઉલ્લાસના દીવા, મીણબત્તી – અરે! મશાલો પ્રગટાવ્યાં છે અને સતત પ્રગટાવતા રહે છે.

પણ એમના આ વિચારને કદી ન ભૂલતા –

મરતાં મરતાં ન જીવો – જીવતાં જીવતાં મરો.

સંદર્ભ
https://drjagdishtrivedi.in/about-me/

https://en.wikipedia.org/wiki/Jagdish_Trivedi

https://www.youtube.com/@jagdishtrivediofficial

e.mail : surpad2017@gmail.com

મનમોહન ગાંધીજીને

ગાંધી તું હો સુકાની રે:
સાચો હિન્દવાન!
હિન્દની જિંદગી અમારી –
અફળાતી અસ્થિર ન્યારી –
તેને જોગવતો તું હો સુકાની રે : સાચો હિન્દવાન!
રાજ્ય પ્રજાના હિતનું –
મન્થન દેશે છલકાતું –
નવનીત ઉતારે તું હો સુકાની રે : સાચો હિન્દવાન!
જનતાના જગ મહારાજ્યે –
હિન્દીજન તણા સ્વરાજ્યે –
ગજવે હિન્દી હાક તું હો સુકાની રે : સાચો હિન્દવાન!
હિન્દી જાત જ જન્માવી;
જગમાં વિખ્યાત બનાવી –
ધપાવે સત્યાગ્રહે તું હો સુકાની રે : સાચો હિન્દવાન!
મનમોહન, ઉદાર ભાવે,
વીરતાના પ્રસંગ લાવે,
હિન્દહિત કસ્તૂરી મૃગ! તું હો સુકાની રે: સાચો હિન્દવાન!
સુદામાપુરના દીપક!
શ્રી કૃષ્ણનાં જગાવે સ્મારક :
ભારત નાવિક વીર તું હો સુકાની રે : સાચો હિન્દવાન!
ગાંધી! તુજ સુજોડ પગલે,
હિન્દ-સંતતિ સંચરિયે!
શાંતિ જાય પ્રભુ અર્પે! તું હો સુકાની રે: સાચો હિન્દવાન!

                                                                   — ‘લલિતજી’

જે સંપાદનમાં આ ગીત જોવા મળ્યું તેમાં મથાળા પછી નોંધ છાપી છે : “મહાહિન્દભરમાં સૌથી પહેલું ગાંધીગીત તા. ૧૮-૧૨-૧૯૧૩ ગૂજરાત પાટણ.” (અવતરણ ચિહ્નોમાં બધે જોડણી મૂળ પ્રમાણે) એ સંપાદન વિશેની વાત પણ રસપ્રદ છે, પણ પહેલાં આ ગીત વિષે થોડી વાત. નોંધ પ્રમાણે, માત્ર ગુજરાતી ભાષામાં જ નહિ પણ દેશની બધી ભાષાઓમાં ગાંધીજી વિશેનું આ પહેલું કાવ્ય છે. આપણી ભાષામાં જો કોઈ એક વ્યક્તિ વિષે સૌથી વધુ કાવ્યો લખાયાં હોય તો તે ગાંધીજી વિષે. અને તેમને વિષે ગુજરાતીમાં લખાય તે પહેલાં બીજી કોઈ ભાષામાં ગીત લખાય એવો સંભવ નહિવત્. અને ભારતની કોઈ ભાષામાં લખાય તે પહેલાં દુનિયાની બીજી કોઈ ભાષામાં ગાંધીજી વિષે કાવ્ય લખાય એ તો લગભગ અશક્ય. એટલે, ગાંધીજી વિશેનું આ સૌથી પહેલું કાવ્ય છે. તેના રચયિતા છે ‘લલિતજી.’ આજે લગભગ ભૂલાઈ ગયા છે. ‘લલિત’ તેમનું ઉપનામ. આખું નામ જન્મશંકર મહાશંકર બૂચ. ૧૮૭૭ના જૂનની ૩૦મી તારીખે જૂનાગઢમાં જન્મ. ૧૯૪૭ના માર્ચની ૨૫મી તારીખે અવસાન. માતાપિતા પાસેથી અનુક્રમે સંગીત અને સાહિત્યનો વારસો મળ્યો. ૧૮૮૭માં પહેલાં લગ્ન લલિતા સાથે થયાં હતાં. ૧૮૯૪માં તેમના અવસાન પછી બીજાં લગ્ન ૧૮૯૬માં તારાબહેન સાથે. પ્રથમ પત્નીની યાદમાં ‘લલિત’ ઉપનામ ધારણ કર્યું હતું. તેઓ સાત વખત મેટ્રિકની પરીક્ષામાં બેઠા હતા પણ ગણિતની મુશ્કેલીને કારણે સાતે વખત નાપાસ થયા હતા! છેવટે એસ.ટી.સી.ની પરીક્ષામાં પાસ થયા. દસેક વર્ષ લાઠીમાં રાજવી કુટુંબના શિક્ષક. કવિ કલાપીના નિકટના પરિચયમાં આવ્યા હતા અને કલાપીએ તેમને ઉદ્દેશીને ૧૮૯૬માં ‘બાલક કવિ’ નામનું કાવ્ય લખ્યું હતું. ગોંડળ સ્ટેટમાં સંગ્રામજી હાઈસ્કૂલમાં ૧૯૦૩માં પહેલી નોકરી. તે દરમ્યાન તેમનું લખેલું ‘સીતા-વનવાસ’ નાટક ભજવાયું હતું તે જોવા કલાપી અને કવિ નાનાલાલ ગોંડળ ગયા હતા. એ નાટક પુસ્તક રૂપે પણ પ્રગટ થયું હતું. ૧૯૦૮થી ૧૯૧૦ રાજકોટના અંગ્રેજી દૈનિક કાઠિયાવાડ ટાઈમ્સના તંત્રી. સાથોસાથ અદાલતમાં ભાષાંતર કરી આપવાનું કામ પણ કરતા. ૧૮૯૫મા ‘ચંદ્ર’ માસિકમાં પહેલી કવિતા છપાઈ. તે પછી ધીમે ધીમે લગભગ બધાં સામયિક-અખબારમાં પ્રગટ થતી. ૧૯૧૩થી ૧૯૨૦ સુધી વડોદરા રાજ્યના લાઈબ્રેરી ખાતામાં ‘લોકોપદેશક’ તરીકે કામ કર્યું. ૧૯૨૧થી ૧૯૨૫ સુધી મુંબઈના રાષ્ટ્રીય મહાવિદ્યાલયમાં સાહિત્યના શિક્ષક હતા. ૧૯૩૮મા સેવા-નિવૃત્ત. નિવૃત્તિ પછી લાઠી જઈને રહ્યા. ત્યાં જ તેમનું અવસાન થયું. ‘લલિતનાં કાવ્યો’ (૧૯૧૨), ‘વડોદરાને વડલે’ (૧૯૧૪) અને ‘લલિતનાં બીજાં કાવ્યો (૧૯૩૪) એમના કાવ્યસંગ્રહો છે. તેમના અવસાન પછી ૧૯૫૧માં પ્રગટ થયેલ ‘લલિતનો લલકાર’માં તેમની સમગ્ર કવિતા ગ્રંથસ્થ થઇ છે. કવિ નાનાલાલે તેમને વિષે કહ્યું હતું : “લલિતજી એટલે લલિત જ. લગીર પણ સુંદર. મોટાં કાવ્યો નહિ, નાનાં ગીતો. મેઘ જેવાં મોટાં પગલાં નહિ, પણ કુમકુમની નાની પગલીઓ. રસઓઘ નહિ, રસનાં છાંટણાં. લલિતજી એટલે સારંગીયે નહીં ને વીણાયે નહિ, લલિતજી એટલે મંજીરાંનો રણકો ને કોયલનો ટહુકો.”

ગાંધીજી વિશેનું લલિતજીનું આ કાવ્ય લખાયું છે ૧૯૧૩ના ડિસેમ્બરની ૧૮મી તારીખે. તો સ્વાભાવિક રીતે પ્રશ્ન થાય કે તે દિવસે એવું શું બન્યું હતું કે જેને લીધે લલિતજી આ કાવ્ય લખવા પ્રેરાયા હોય. અંગ્રેજીમાં કહેવું હોય તો What triggered this poem? એક કરતાં વધુ જાણકારોને હાથે ગાંધીજીના જીવનની વિગતવાર, તારીખો સહિતની, સાલવારી અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં પ્રગટ થઈ છે. તે જોતાં જણાય છે કે ‘ગ્રેટ માર્ચ’ને કારણે દક્ષિણ આફ્રિકામાં ૬ નવેમ્બર ૧૯૧૩ના રોજ ગાંધીજીની ધરપકડ થઈ હતી પણ તે જ દિવસે તેમને જામીન પર છોડવામાં આવ્યા હતા. પણ ૮ નવેમ્બરે ફરી ધરપકડ થઈ અને ફરી જામીન પર છૂટકારો. ૯ તારીખે ફરી ધરપકડ અને ૯ મહિના વત્તા ૩ મહિનાના કારાવાસની સજા. પણ ડિસેમ્બરની ૧૮મી તારીખે અણધારી રીતે જેલમાંથી બિનશરતી મુક્તિ મળી હતી. આ સજા થઈ તે પહેલાં જ પોતે હિન્દુસ્તાન પાછા ફરવાના છે એવી જાહેરાત ગાંધીજીએ કરી હતી. એટલે તેમનો જેલમાંથી થયેલો છુટકારો એ દેશવાસીઓ માટે આનંદના સમાચાર ગણાય.

પણ વેઇટ અ મિનિટ! ૧૯૧૩માં આપણા દેશમાં હજી રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગની શરૂઆત તો થઈ નહોતી. (તેની શરૂઆત ખાનગી ધોરણે થઈ ૧૯૨૩માં, અને સરકારી ધોરણે થઈ ૧૯૩૦માં.) એટલે એ વખતે દેશના તેમ જ પરદેશના સમાચારો મેળવવાનું એકમાત્ર સાધન અખબારો હતું. અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં ૧૮મી તારીખે જે કાંઈ બન્યું હોય તેના સમાચાર તો ૧૯મીના અખબારમાં જ આવે ને? એટલે ૧૮મી ડિસેમ્બરે ગાંધીજીને દક્ષિણ આફ્રિકામાં જેલમાંથી છોડવામાં આવ્યા અને તે જ દિવસે આ કાવ્ય લખાયું એ કેવળ એક સુખદ અકસ્માત જ હોઈ શકે. એ બંને વચ્ચે કારણ-કાર્યનો સંબંધ હોઈ શકે નહિ.

હવે જે પુસ્તકમાં નોંધ સાથે આ કાવ્ય છપાયું છે તે પુસ્તક વિષે.

પુસ્તકનું નામ : ‘ગાંધીકાવ્યસંગ્રહ.’ પ્રથમ આવૃત્તિ : ‘રેટીઆ બારસ ૧૯૯૩’ (એટલે કે ઈ.સ. ૧૯૩૭). ૧૨૭ પાનાં, મૂલ્ય ૧૨ આના (આજના ૭૫ પૈસા). પ્રકાશક: “વીલેપારલેની શ્રી ગોકળીબાઈ પૂનમચંદ પીતાંબર હાઈસ્કૂલની વિદ્યાર્થી-પંચાયત વતી શ્રી ઉમાશંકર જોષીએ પ્રસિદ્ધ કર્યું.” (પુસ્તકમાં બધે ‘જોષી’ જ છાપ્યું છે, ‘જોશી’ નહિ.) અને છેલ્લે, આ પુસ્તકના સંપાદકો હતા ઝીણાભાઈ દેસાઈ અને ઉમાશંકર જોષી. એ વખતે ઝીણાભાઈ દેસાઈ, સ્નેહરશ્મિ આ શાળાના આચાર્ય હતા અને ઉમાશંકર ગુજરાતીના શિક્ષક હતા. પુસ્તકમાં કુલ ૭૦ કાવ્યો સમાવ્યાં છે. તેમાં ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં ચાર, સ્નેહરશ્મિનાં પાંચ, લલિતજીનાં ચાર, રાયચુરા(નામ છાપ્યું નથી, માત્ર અટક છાપી છે)નાં બે, હરિહર ભટ્ટનાં બે, સુંદરજી બેટાઈનાં બે, અને ઉમાશંકર જોષીનાં પાંચ કાવ્યો જોવા મળે છે. બીજા કવિઓનું એક-એક કાવ્ય લીધું છે. છેવટે ‘બાદરાયણ’(ભાનુશંકર વ્યાસ)નાં બે સંસ્કૃત કાવ્યો મૂક્યાં છે. અલબત્ત, નિખાલસતાથી કહેવું જોઈએ કે બે પ્રતિષ્ઠિત કવિઓએ આ સંપાદન કર્યું હોવા છતાં કાવ્ય તરીકે આજે ય ટકી શકે એવી કૃતિઓ અહીં પ્રમાણમાં ઘણી ઓછી જોવા મળે છે.

આ સંપાદન જે રીતે તૈયાર થયું તે પણ ધ્યાન ખેંચે તેમ છે. ગાંધી જયંતીની ઉજવણી અંગે ગોકળીબાઈ હાઈસ્કૂલની વિદ્યાર્થી-પંચાયતે એક ઠરાવ કર્યો હતો. તેમાં છઠ્ઠી કલમ આ પ્રમાણે હતી : “પૂ. ગાંધીજીને લગતાં ગૂજરાતી કાવ્યોનો સંગ્રહ કરી શક્ય હોય તો તેને છપાવી બહાર પાડવાની યોજના.” આવું પુસ્તક તૈયાર થઈ શકે એવી શક્યતા ઓછી જ હતી. પહેલી મુશ્કેલી હતી ખર્ચ માટેના પૈસાની. પણ તે અણધારી રીતે દૂર થઈ. શનિવાર તા. ૧૮-૯-૧૯૩૭ ને દિવસે ‘એક બહેન’ શાળાની પ્રાર્થના સભામાં આવ્યાં અને પુસ્તકની બધી આર્થિક જવાબદારી પોતે ઉપાડી લેવા તૈયાર થયાં. બીજી મુશ્કેલી હતી સમયની. પણ તે જ દિવસે અખબારોમાં જાહેરાત છપાવી કવિઓને પોતાનાં કાવ્યો મોકલવાની વિનંતી કરી. જવાબમાં ૨૫૦-૩૦૦ કવિઓની રચના મળી. તેમાંથી ૭૦ રચનાઓ પસંદ કરી અને ૨૧-૯-૩૭ના દિવસે મુંબઈના આનંદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસને મેટર છાપવા આપ્યું. ૨૮-૯-૧૯૩૭ના દિવસે ચોપડી છપાઈને તૈયાર થઈ ગઈ. એક અઠવાડિયામાં ચોપડી છપાઈને તૈયાર થઈ જાય એ વાતની આજે કમ્પ્યુટર યુગમાં આપણને નવાઈ ન લાગે. પણ એ યાદ રાખવું ઘટે કે એ મુવેબલ ટાઈપનો જમાનો હતો. એક-એક અક્ષર હાથ વડે કમ્પોઝ કરવો પડતો. પછી પ્રૂફ જોઈ સુધારા કરવા પડતા. વળી તે વખતનાં મશીન પર એક સાથે વધુમાં વધુ ૧૬ પાનાં જ છાપી શકાતાં. આજે વપરાય છે તેવી તાબડતોબ સુકાઈ જાય તેવી શાહી તે વખતે નહોતી. એટલે આઠ પાનાં છાપ્યા પછી તેને સુકાવા દેવાં પડે અને પછી બીજી બાજુ બીજાં આઠ પાનાં છાપી શકાય. પણ આ છતાં એક જ અઠવાડિયામાં પુસ્તક તૈયાર થઈ ગયું.

સંપાદકીયમાં સ્નેહરશ્મિ અને ઉમાશંકરે કહ્યું છે : “પ્રશસ્તિકાવ્યની ઉત્તમ કવિતા પ્રકારમાં ગણના થતી નથી. પણ આ સંગ્રહમાં ગાંધીજીની પ્રશસ્તિ ઉપરાંત એમના જીવનને લગતાં છતાં એમના જ નહિ પણ સારી પ્રજાના જીવનના ગણાઈ ચૂકેલા ઐતિહાસિક પ્રસંગોમાંથી પ્રેરાયેલી કૃતિઓ પણ સદ્ભાગ્યે સારા પ્રમાણમાં છે.” સંપાદકીયનું છેલ્લું વાક્ય આ પ્રમાણે છે: “ગાંધીજીનું ગૂજરાત આ ગાંધીકાવ્યસંગ્રહને અપનાવી લેશે એવી આશા છે.” પણ હકીકતમાં આ સંગ્રહ આજે તો સાવ ભુલાઈ ગયો છે. જેમ લલિતજીનું ‘મનમોહન ગાંધીજીને’ ગીત પણ ભુલાઈ ગયું છે તેમ.

xxx xxx xxx

02 ઑક્ટોબર 2025

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

પરિપ્રેક્ષ્ય

પ્રકાશ ન. શાહ

દશેરાના દિવસે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સદી નોંધાવતો હોય અને તાકડે એ જ દિવસે ગાંધી જયંતી (બીજી ઓક્ટોબર) પણ હોય, શું કહીશું એ જોગાનુજોગ વિશે – કેમ કે ગાંધીજી પરત્વે સંઘનો અભિગમ જ્યારે સમીક્ષાત્મક ન હોય, ત્યારે પણ સલામત અંતરનો તો રહ્યો જ છે. સંઘે એના પ્રાત:સ્મરણમાં ગાંધીજીનું નામ આમેજ કર્યાનું જાણ્યું છે, એમાં વિવેક જરૂર છે. કારોબરેટિવ એવિડન્સ(પુષ્ટિપ્રમાણ)ના અભાવે છતી સાહેદીએ ગાંધીહત્યામાં એની સંડોવણી બાબતે શંકાનો લાભ મળ્યો એ ઇતિહાસવસ્તુ છે. 

બને કે, જે સંડોવણી હોય તે સીધી સંસ્થાકીય ન હોય; પણ તે માંહેલા કે તેની સાથેનાં તત્ત્વોની જરૂર હોય. નેહરુ-સરદારના જે પત્રો સત્તાવાર સુલભ છે એણાં પ્રકાશન્તરે સરદાર તરફથી આવાં ઇંગિત છે. જો કે, સરદારે સીધી જવાબદારી હિંદુ મહાસભાની એક પાંખ પર નાખી છે. પણ આજની તારીખ અને તિથિને આપણે એ ચર્ચામાં ન સરવા દઈએ તે જ ઠીક રહેશે.

આ શતવર્ષી, સીધુ-સપાટ-સરળ બયાન કરવું હોય તો સંઘજાત, સંઘપોષિત, સંઘસમર્થિત પક્ષ દેશમાં શીર્ષ સત્તાસ્થાને હોઈ શકે તેની એક સિદ્ધિનો અવસર અને આનંદ ખસૂસ છે. જ્યાં સુધી વિચારધારાનો સવાલ છે, હિંદુત્વ અગર તો હિંદુ રાષ્ટ્ર એનો મૂળ વિચાર છે. વિચારવ્યૂહની રીતે એ ગાંધીને પણ હિંદુ ઢાંચામાં ઢળેલી છબી તરીકે આગળ કરવાની કોશિશમાં જણાય છે. સંઘપ્રેરિત ફાઉન્ડેશને એક દળદાર ગ્રંથ ગાંધી વિશે ‘હિંદુ પેટ્રિયટ’ જેવા સૂચક શીર્ષક સાથે રમતો પણ મૂક્યો છે. પણ ગાંધી એક એવા હિંદુ હતા જે હિંદુત્વ રાજનીતિને માફક આવી શકતા નહોતા!

સંઘે જનસંઘને આપેલા અને ત્યાંથી ભા.જ.પ.વરિષ્ઠ બનેલા અડવાણીએ અયોધ્યા આંદોલન વખતે ગાંધીજી ધર્મને કેવું મહત્ત્વ આપતા હતા તે આગળ કરી સમર્થન ઉપજાવવાની કે બચાવછત્રીની કોશિશ કરી હતી. પણ મુશ્કેલી એ છે કે, જે સંઘબાગ્ય પ્રતિભાઓને તે કો-ઓપ્ટ કરવા કોશિશ કરે છે, પછી તે ગાંધી હોય, સુભાષ હોય કે સરદાર અગર આંબેડકર કે ભગત સિંહ, કોઈને ય હિંદુરાષ્ટ્રનો ખયાલ સ્વીકાર્ય નથી. 

સરદાર માટે સંઘ બાબતે કૂણા હોવાની છાપછતાં વાસ્તવિકતા એ છે કે, એમને પણ હિંદુ રાષ્ટ્ર ‘એક પાગલ ખયાલ’ લાગતો હતો. સાવરકરનું ‘આઈકોન’ હોવું સરવાળે બેસતું આવતું હોય તો પણ એમાંયે એક સલામત અંતરનો મુદ્દો છે તે છે.

મુદ્દે, જે હિંદુત્વ રાજનીતિને આદ્ય સરસંઘચાલક હેડગોવારને અભિમત હશે, એની પૂંઠે જે કથિત ‘ધર્મ’ ચાલના છે તે તો 1925ની સંઘસ્થાપના પૂર્વે પણ પાછી પડતી રહી છે. 1920માં તિલકના અવસાન સાથે અને ગાંધી છવાઈ રહ્યાની પ્રતીતિ સાથે મુંજે અને હેડગેવાર અરવિંદને મળવા પોંડિચેરી ગયા હતા કે પાછા ફરો અને કૉંગ્રેસનું નેતૃત્વ કરો. અરવિંદે ઇન્કાર કર્યો હતો એની પૂંઠે એમને અભિન્ન યોગસાધનાની અગ્રતા તેમ ધર્મની સાંકડી વ્યાખ્યામાં નહીં સમાતી ભૂમિકા પણ હતી.

1965માં દીનદયાલ ઉપાધ્યાય થકી જનસંઘની ફિલસૂફીની રીતે એકાત્મ માનવ દર્શનની કોશિશ થઈ- એમાં રાષ્ટ્રની ચિતિ તરીકે ‘ધર્મ’નો નિર્દેશ છે. પણ તે હિંદુ, ઇસ્લામ, ખ્રિસ્તમતની રીતે, ‘રિલિજિયન’ની રીતે નથી. વ્યાપક અર્થમાં છે. ધર્મને નામે સાવરકર-ગોળવલકરે રાષ્ટ્રની જે લગભગ સેમેટિક વ્યાખ્યા કરી એનાથી આ જુદી ભૂમિકા છે. જનસંઘે જનતા અવતાર પછી ભા.જ.પ. રૂપે પણ એકાત્મ માનવવાદને બંધારણમાં સ્થાન આપ્યું છે. વસ્તુત: દીનદયાલ થકી શરૂ થયેલી અને એમના એકાલમૃત્યુથી અવરુદ્ધ આ પ્રક્રિયા, બને કે, હિંદુત્વ વિચારધારાને બિલકુલ ઉલટાવી પણ નાખે. 

પંચોતેરે પદત્યાગ કરાવી શકાયો કે નહીં એવાં કૌતુકમાં ન પડતાં શતવર્ષીની સિદ્ધિઓ પરત્વ સમાદરપૂર્વક પાયાગત પુનર્વિચારનો આ અવસરપડકાર ખરું જોતાં તો છે. એનાં સેવાકાર્યો કે વિવેકાનંદ સ્મારક પ્રકારની પ્રવૃત્તિ પરત્વે સમાદરપૂર્વ પણ એટલું તો અવશ્ય કહેવું રહે છે. કાશ, સાવરકર, ગોળવલકર, દીનદયાલના વિચારપુંજને સાથે અને સામે મૂકી અંતરખોજપૂર્વકની કોઈ સંગીતિ કે વિમર્શ શક્ય બને!

Editor: nireekshak@gmail.com