નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ બ્યૂરોએ ભારતનાં દસ શહેરોને મહિલાઓની સલામતી માટે સૌથી જોખમી જાહેર કરેલાં છે. અપરાધના આંકડા ૨૦૧૬ના છે. આ દસ શહેરોમાં દિલ્હી, ભોપાલ, ઔરંગાબાદ, જબલપુર, રાયપુર, કોટા, દુર્ગ-ભિલાઈનગર, ફરિદાબાદ, ગ્વાલિયર અને જોધપુરનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્યોમાં મહિલાઓ પરના અપરાધમાં દિલ્હી સૌથી ઉપર એક નંબરે છે, જ્યારે નાગાલેન્ડમાં મહિલાઓ સામે સૌથી ઓછા અપરાધ થાય છે.

રૂટર સમાચાર સંસ્થાના સમાજસેવી સંગઠન થોમસન રૂટર ફઉન્ડેશનના ૨૦૧૮ના વૈશ્વિક સરવેમાં મહિલાઓની સલામતી માટે ભારતનો સમાવેશ સૌથી જોખમી દેશોમાં થયો હતો. આ રિપોર્ટનો બહુ વિવાદ થયો હતો, અને ઘણા લોકોએ તેને ‘હકીકત નહીં, પણ કલ્પના’ કહીને ખારીજ કર્યો હતો. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠનના એક રિપોર્ટ પ્રમાણે, વૈશ્વિક સ્તરે દર ત્રણ મહિલામાંથી એક મહિલા શારીરિક કે જાતીય હિંસાનો ભોગ બને છે. ૨૦૧૭માં સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે ‘સેફ સિટિઝ એન્ડ સેફ પબ્લિક પ્લેસીસ’માં પાંચ શહેરોને સલામત બનાવવા માટે સૂચન કર્યું હતું, તેમાં દિલ્હી પણ હતું, જે મહિલાઓ માટે જોખમી ગણાય છે.

પ્રચલિત માન્યતાથી વિપરીત, ભારતનાં શહેરોમાં પુરુષોનું પ્રભુત્વ છે, અને મહિલાઓ તેમાં પોતાને સલામત મહેસૂસ કરતી નથી. ભારતની વસતીમાં આમ પણ મહિલાઓ-પુરુષોનો રેશિયો અત્યંત ખરાબ છેઃ ૧,૦૦૦ પુરુષોએ ૯૪૦ મહિલાઓ. ‘વંશમાં છોકરો તો હોવો જ જોઇને’ની જે પ્રાથમિકતા છે, તેના કારણે છોકરીઓની સંખ્યા નીચી જ રહે છે. એમાં માત્ર ૨૭ ટકા મહિલાઓ જ શહેરોમાં કામ કરવા બહાર નીકળે છે, જ્યારે પુરુષોની ટકાવારી ૭૯ ટકા છે. આની સીધી અસર એ છે કે શહેરોમાં સાર્વજનિક સ્થાનો પર મહિલાઓ ઓછી, અને પુરુષો વધારે છે. દેખીતું છે કે એમાં મહિલાની સલામતી જોખમાય છે.

૨૦૧૧ની વસતીગણતરીના આંકડા મુજબ, શહેરી વિસ્તારોમાં ઘરેથી પ્રવાસ કરીને કામ કરવા જતી મહિલાઓની સંખ્યા ૧૭ ટકા જ છે, અને દિલ્હી, મુંબઈ, કોલકાત્તા અને ચેન્નાઈ જેવાં મહાનગરોમાં પણ એ સંખ્યા ૨૦ ટકાથી ઉપર નથી ગઈ. મતલબ કે કામ કરવા જતા લોકોમાં એક મહિલા હોય, તો સાથે પાંચ પુરુષ હોય છે.

બીજી અસમાનતા ડ્રાઈવિંગ લાઈસન્સમાં છે. ભારતમાં દર દસ પુરુષોએ એક મહિલા પાસે ડ્રાઈવિંગ લાઈસન્સ હોય છે. અમેરિકામાં બંનેની સંખ્યા સમાન છે, અથવા મહિલાઓની સંખ્યા થોડીક વધારે છે. સૌથી ઝડપી ગતિએ વિકસી રહેલી અર્થવ્યવસ્થા હોવા છતાં, ભારતમાં ૧,૦૦૦ લોકોમાં ૨૦ મહિલાઓ પાસે જ કાર છે, જ્યારે ઊંચી આવકવાળી અર્થવ્યવસ્થાઓમાં તે સંખ્યા ૪૦૦ની છે. મતલબ કે મહિલાઓ પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટમાં કામ કરવા જાય છે, જે તેમને અસલામત બનાવે છે.

દિલ્હીમાં નિર્ભયા સાથે પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટમાંથી જ જબરદસ્તી શરૂ થઇ હતી. હૈદરાબાદમાં પ્રિયંકા રેડ્ડીની સ્કૂટીમાં પંક્ચર થતાં તે નિરાધાર છે તે અપરાધીઓએ નોંધ્યું હતું, અને તેને સ્કૂટીના ટાયરનું પંક્ચર બનાવી આપવાના બહાને એકાંતમાં લઈ ગયા હતા. ત્યાં તેને નજીકની ઝાડીમાં લઇ જવાઈ હતી.

મુદ્દો એ છે કે શહેરોમાં સાર્વજનિક સ્થળો કે ટ્રાન્સપોર્ટેશનમાં મહિલાઓ સલામતી મહેસૂસ કરતી નથી. મુંબઈ સૌથી સલામત શહેર કહેવાય છે, પણ તે મહિલાઓ માટે કોઈ વિશેષ વ્યવસ્થાના કારણે નહીં, પરંતુ મુંબઈની સતત દોડધામવાળી વસતીના કારણે. બાકી મોટા ભાગનાં શહેરોની ડિઝાઇનમાં મહિલાઓની સલામતીનું બિલકુલ ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું નથી. નિર્ભયાનો કિસ્સો બન્યો, ત્યારે એ વાત પણ ધ્યાનમાં આવી હતી કે સ્ટ્રીટલાઈટની નબળી વ્યવસ્થા ન હોત, તો આ ઘટના નિવારી શકાઈ હોત.

નિર્ભયા સાથે ભયાનક દુષ્કર્મ પછી દેશભરમાં ફાટી નીકળેલા આક્રોશના પગલે, તત્કાલીન નાણામંત્રી પી. ચિદમ્બરમે રાજ્યોમાં મહિલાઓની સલામતી માટે ૧૦,૦૦૦ કરોડનું નિર્ભયા ફંડ ઊભું કર્યું હતું, પણ ભાગ્યે જ કોઈ મહિલા નિર્ભય થઇ હોવાનો દાવો કરી શકે તેમ છે. હૈદરાબાદની સામૂહિક બળાત્કારની ઘટના પછી સંસદમાં મહિલાઓની સલામતીને લઈને સવાલો પૂછવામાં આવ્યા, ત્યારે મહિલા અને બાળવિકાસ મંત્રી સ્મૃતિ ઈરાનીએ માહિતી આપી હતી કે સરકારે વિભિન્ન રાજ્યોને ૨,૦૦૦ કરોડ ફાળવ્યા છે, પણ એમાંથી ૨૦ ટકા ય ખર્ચાયા નથી. એમાં મહારાષ્ટ્ર, મણિપુર, મેઘાલય, સિક્કિમ, ત્રિપુરા અને દીવ-દમણે એક પણ રૂપિયો ખર્ચ્યો નથી. આને લાપરવાહી સિવાય બીજું શું કહેવાય?

જે તે વખતે મહિલાઓની સલામતી માટે સી.સી.ટી.વી. કેમેરા, પેનિક બટન અને જી.પી.એસ. ટ્રેકિંગ જેવી વિશેષ વ્યવસ્થાઓની વાતો કરવામાં આવી હતી. ભાગ્યે જ કોઈ મહિલાને આનાથી સલામતી મળ્યાનું આશ્વાસન લઇ શકાય તેમ છે. પશ્ચિમનાં શહેરોમાં સાર્વજનિક સ્થળોએ મહિલાઓ જે રીતે એકલી ફરી શકે છે, એવો કોઈ વિસ્તાર દિલ્હીમાં નથી.

કેન્દ્ર સરકારે ‘હિંમત’ નામની એક એપ્લિકેશન પણ શરૂ કરી હતી. કોઈ મહિલાને એવી ખાતરી નથી કે મુસીબતની ઘડીમાં આ એપ્લિકેશનનો ઘોડો દોડશે. મહિલા-બાળવિકાસ મંત્રાલયે દરેક સ્માર્ટફોનમાં પેનિક બટન મૂકવાની વાત કહી હતી. પેનિક બટન આવ્યું? દરેક સ્ત્રી પાસે સ્માર્ટફોન છે? તેની સામે, શહેરોમાં સલામતી અને અધિકારો માટે કામ કરતી સંશોધક કલ્પના વિશ્વનાથે ૨૦૧૩માં ‘સેફ્ટીપીન’ નામની ડેટા એપ્લિકેશન શરૂ કરી હતી, જેમાં એકલા દિલ્હીમાંથી ૫૧,૦૦૦ ડેટા પોઈન્ટ એકઠા થયા હતા. મતલબ કે મહિલાઓ જે તે વિસ્તારમાંથી તેમની સમસ્યા કે સલામતીના ફીડબેક આ એપમાં નાખે, અને અન્ય મહિલાઓ તેને જોઈ શકે. આમ, ‘સેફ્ટીપીન’ મહિલાઓને સલામત રોડ-રસ્તા-વિસ્તારનું માર્ગદર્શન આપતું રહે. એમાં ફોટોગ્રાફ્સ પણ હોય, અને એપની મદદથી વિશ્વાસુ વ્યક્તિ જે તે મહિલાની અવર-જવરનું ધ્યાન રાખી શકે.

અમેરિકામાં યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયાના બર્કેલે કેમ્પસમાં થોડાથોડા અંતરે ઇલેક્ટ્રોનિક થાંભલા છે, જેની પર ઈમરજન્સીનાં બોર્ડ મારેલાં છે. અચાનક જરૂર પડે તો પોલીસથી લઈને ડોક્ટર સુધીને સેવા માટે ફોન કરવાની તેમાં વિગતો છે. તમારે ખાલી સંબંધિત બટન જ દબાવાનું. થાંભલા એટલા આસપાસમાં છે કે પસાર થતી બીજી કોઈ વ્યક્તિ પણ ઈમરજન્સી જોઈને બટન દબાવીને મદદ બોલાવી શકે.

સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘમાં ૨૦૧૧થી શરૂ થયેલી મહિલા પાંખે મહિલાઓએ ધ્યાનમાં રાખીને ‘સેફ સિટી’(સલામત શહેર)નો ખયાલ પ્રચલિત બનાવ્યો છે. નવાં શહેરોનું આયોજન થાય અથવા મોજુદા શહેરોના ભાવિ વિકાસનું આયોજન થાય, ત્યારે એમાં મહિલાઓની સલામતીને ધ્યાનમાં રાખવાની આખી વાત નવી છે. આપણે ત્યાં હજુ આ વિચાર આવ્યો નથી. આપણે ત્યાં સ્માર્ટ સિટી બની રહ્યાં છે. કોઈએ પૂછવા જેવું છે કે મહિલાઓ માટે આ સેફ સિટી પણ હશે? સેફ સિટી કેવાં હોવાં જોઈએઃ

૧. જ્યાં એવી સાર્વજનિક જગ્યાઓ હોય, જ્યાં મહિલાઓ મુક્તપણે અને સલામત ફરી શકે

૨. જ્યાં મહિલાઓ પર ઘરમાં કે બહાર મુસીબત આવે, તો તત્કાળ મદદ મળે

૩. જ્યાં મહિલાઓ સામે આર્થિક, સામાજિક, રાજકીય કે સાંસ્કૃતિક ભેદભાવ ન થાય અને તે અધિકારોનું રક્ષણ થાય

૪. જ્યાં મહિલાઓ તેમના સમુદાયને અસર કરે તેવા નિર્ણયો લેવામાં બરાબરની ભાગીદાર હોય

૫. જ્યાં મહિલાઓના મૂળભૂત અધિકારોના રક્ષણની ખાતરી આપવામાં આવી હોય

૬. જ્યાં મહિલાઓ સામેની હિંસા રોકવા કે અપરાધીઓ સામે પગલાં ભરવા સ્થાનિક પ્રશાસન સક્રિય હોય

આપણી પાસે પાછલા અનેક દાયકાના અપરાધોનો જે ડેટા છે, તેના આધારે આપણે શહેરોની ભૌગોલિકતા અને સામાજિકતા નહીં વિકસાવીએ, ત્યાં સુધી હૈદરાબાદ જેવી ઘટનાઓ વારંવાર થતી રહેશે. જે સમાજના રિવાજો અને રાજકારણમાં સ્ત્રી-વિરોધી માનસિકતા હોય, ત્યાં પોલીસથી કે એન્કાઉન્ટરથી બળાત્કાર ક્યાંથી અટકે?

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 15 ડિસેમ્બર 2019

આ કટારલેખકના ટૂંકા વેકેશન દરમ્યાન આટલી ઘટનાઓ બની છે.

દેશનો વિકાસદર (જી.ડી.પી.) સરકારી આંકડા મુજબ સાડા ચાર ટકા સુધી નીચે આવી ગયો છે. આ તો બે વરસ પહેલાં સરકારે વિકાસદરના માપદંડો બદલીને પોતે જ પોતાના માટે બનાવેલા રિપોર્ટ કાર્ડ મુજબના માર્ક્સ છે. સાચો વિકાસદર તો અઢી ટકાની આસપાસનો હોવાનું અર્થશાસ્ત્રીઓ કહે છે.

દેશની આર્થિક સ્થિતિ વિષે નાણા પ્રધાન કહે છે કે અર્થતંત્રની ગતિ થોડી મંદ પડી છે પણ તેને મંદી ન કહેવાય. તેમણે તો એમ કહ્યું છે કે ભારતમાં મંદી ક્યારે ય આવવાની જ નથી. માત્ર વર્તમાન નહીં ભવિષ્યની બાબતમાં પણ તેઓ નિશ્ચિત છે, એટલે પ્રજાએ કેટલું નિશ્ચિત રહેવું એ પ્રજાએ નક્કી કરવાનું છે. નિર્મલાબહેનનું આ વચન જોઈને પ્રજાને ચિંતા થાય કે ન થાય, પણ નિર્મલાબહેનનો આત્મવિશ્વાસ જોઈને તેમના પતિ પરાકલા પ્રભાકર ચિંતિત થઈ ગયા. પ્રભાકર પોતે અર્થશાસ્ત્રી છે અને તેમણે ‘ધ હિંદુ’માં લેખ લખીને જાહેરમાં સલાહ આપી છે કે નાણા પ્રધાને ડૉ. મનમોહન સિંહને સાંભળવા જોઈએ, તેમની સલાહ લેવી જોઈએ અને એકંદરે પી.વી. નરસિંહરાવ – ડૉ. મનમોહન સિંહની જોડીએ ત્રણ દાયકા પહેલાં અખત્યાર કરેલો માર્ગ અખત્યાર કરવો જોઈએ. તેમણે દેશ આર્થિક સંકટમાં છે તેનો સ્વીકાર કરવાની પણ સલાહ આપી છે અને કહ્યું છે કે તેનો એક માત્ર ઈલાજ મનમોહન સિંહનો માર્ગ છે.

નિર્મલા સિતારામના પતિ ગભરાઈ ગયા એનું બીજું પણ એક કારણ છે. નિર્મલા સિતારામને લોકસભામાં કહ્યું કે તેઓ શાકાહારી છે એટલે તેઓ લસણ-ડુંગળી ખાતાં નથી એટલે આ બે ચીજો સાથે તેમને કોઈ નિસબત નથી. આને કારણે તેના આસમાને ગયેલા ભાવ વિષે તેઓ કાંઈ જાણતા નથી. પહેલી વાત તો એ કે ડુંગળી શાકાહારી છે, એ પ્રધાનસાહેબા જાણતાં નથી. શાકાહારીઓમાં કેટલાક લોકો ડુંગળી-લસણ ખાતા નથી એ જુદી વાત છે, પણ ૯૦ ટકા શાકાહારીઓ શાકાહારી હોવા છતાં ડુંગળી-લસણ ખાય છે. બીજું એ કે પ્રધાનસાહેબા છાપાઓ પણ વાંચતા હોય એવું લાગતું નથી. અર્ધાંગિનીનાં આવાં અમૃતવચનો જોઈને બાકીના અર્ધા અંગને લાગ્યું હોવું જોઈએ કે હવે જરા બોલવું જોઈએ.

આ બાજુ આપણા કાયદા પ્રધાન રવિશંકર પ્રસાદ સિનેમા ઘરોમાં દોડી ગયા અને કહ્યું કે તાજી રિલીઝ થયેલી ત્રણ ફિલ્મો સોલીડ વકરો કરે છે એટલે મંદી નથી. આના કરતાં વધારે મોટી સાબિતી જગતનો કયો અર્થશાસ્ત્રી લઈ આવવાનો હતો? આમ એકથી એક હીરામોતીથી સજ્જ આ સરકાર છે.

બીજી ઘટના કાશ્મીરની છે. કાશ્મીર વિશેનો ઐતિહાસિક નિર્ણય લેવાયો તેને આજ ૧૨૩ દિવસ વીતી ગયા છે, પણ ત્યાં મોકલવામાં આવેલા લશ્કરની એક પણ કુમક પાછી લેવામાં નથી આવી. કડકડતી ઠંડીમાં ૨૮,૦૦૦ સૈનિકો કાશ્મીરમાં ફરજ પર છે અને તેમને ઠંડીથી રક્ષણ આપવા પાછળ સરકાર કરોડો રૂપિયા ખર્ચતી હશે. આનો અર્થ શું થયો? આનો અર્થ એટલો જ કે કાશ્મીરની ખીણમાં શાંતિ નથી. ગોદી મીડિયા આ વાસ્તવિકતાથી તમારું ધ્યાન અન્યત્ર ખેંચવાનો પ્રયાસ કરતા રહે છે. વિદેશી મીડિયા અને બીજી એજન્સીઓ પણ કહે છે કે કાશ્મીરની ખીણમાં શાંતિ નથી. વધારે મોડું થાય અને મદમાં ને મદમાં કાશ્મીર ભારતનું બંગલાદેશ થાય એ પહેલાં કાશ્મીરીઓ સાથે વાતચીત કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.

ત્રીજી ઘટના ડોકલામની છે. તમે જાણો છો કે કેટલાક મહિનાઓથી ભૂતાન ભારતને બાજુએ રાખીને સીધું ચીન સાથે વાટાઘાટ કરી રહ્યું છે? નથી જાણતા ને? ગોદી મીડિયા તમને અંધારામાં રાખે છે. ભૂતાન અને ચીન વચ્ચે વાટાઘાટોના પચીસ રાઉન્ડ થઈ ચૂક્યા છે જેમાં ભારત પક્ષકાર નથી. ભૂતાન ભારતનો રક્ષિત દેશ છે. ભૂતાનના રક્ષણની જવાબદારી ભારતની છે. એટલે જ્યારે ભૂતાનના કબજાના ડોકલામ ઉપર ચીને કબજો જમાવ્યો ત્યારે ભારતે દરમ્યાનગીરી કરી હતી. ચીને ભૂતાનને ઓફર કરી છે કે જો ભૂતાન ડોકલામનો ૨૬૯ ચોરસ કિલોમીટરનો પ્રદેશ છોડે તો ચીન સામે ૪૯૫ ચોરસ કિલોમીટર પ્રદેશ આપવા તૈયાર છે. ઈ.સ. ૨૦૦૦ની સાલમાં અટલ બિહારી વાજપેયીની સરકાર હતી ત્યારે ચીનની ઓફર ઠુકરાવનાર ભૂતાન આજે નરેન્દ્ર મોદીની સરકાર વખતે ભારતને બાજુએ રાખીને ચીન સાથે સીધી વાતચીત કરી રહ્યું છે.

જો ભૂતાન અને ચીન વચ્ચે સાટાપાટાની સંધી થઈ જશે (અને હવે એમ લાગે છે કે ઘણું કરીને થશે) તો ચીન ઇશાન ભારત સાથે તળ ભારતને જોડનારી બગલાની ડોક જેવી કોરીડોર પર આવીને બેસી જશે. ચીન જો એ ડોક કાપી નાખે તો ઇશાન ભારત ભારતથી જુદું પડી જાય. ભારતનું અત્યાર સુધીનું ભરોસાપાત્ર પાડોશી મિત્ર ભૂતાન પણ હાથથી ગયું? આવી સ્થિતિ એટલા માટે બની કે ભારત ડોકલામની વાસ્તવિકતા છૂપાવે છે. હજુ થોડા દિવસ પહેલાં અરુણાચલ પ્રદેશના બી.જે.પી.ના જ સંસદસભ્યે ડોકલામ વિષે સંસદમાં પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો કે ડોકલામ અક્ષરસહ: ચીનના કબજામાં છે એ વાત સાચી છે? તેમને સંસદમાં સ્પષ્ટ જવાબ આપવામાં નહોતો આવ્યો.

જો બાબરી મસ્જિદ હિંદુઓના કબજામાં હોય અને મુસલમાનોને તેનો ન્યાયી કબજો મળી શકે એમ જ ન હોય તો મુસલમાનોને ન્યાય આપવો કઈ રીતે એમ વિચારીને ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત જો ન્યાય કરવાની બાબતે પાણીમાં બેસી જાય, તો ભૂતાન વ્યવહારુ ભૂમિકા અપનાવે એમાં શું નવાઈ! ભૂતાન જાણે છે કે જે રીતે બાબરી મસ્જિદ પર હિંદુઓનો કબજો છે અને જેની પાસેથી ધર્મસ્થળ છીનવી લેવામાં આવ્યું છે એ તેને પાછું મળવાનું નથી એમ ડોકલામ પર ચીનનો કબજો છે અને જેની છોડાવવાની ફરજ છે એ છોડાવી શકે એમ નથી, ત્યારે વાટાઘાટ કરીને સોદો શા માટે ન કરવો? આવતા થોડા મહિનાઓમાં ભૂતાન-ચીન સમજૂતી થાય તો આશ્ચર્ય નહીં પામતા. જો એમ બનશે તો એ નરેન્દ્ર મોદીની સરકારની વાસ્તવિકતાઓને છૂપાવવાનું અને તેનાથી દૂર ભાગવાની નીતિનું પરિણામ હશે.

ચોથી ઘટના શ્રી લંકામાં બની છે. ગયા મહિને યોજાયેલી ચૂંટણીમાં શ્રીલંકામાં ગોટાયાબા રાજપકસાનો વિજય થયો છે. ગોટાયાબાએ બે મુદ્દત માટે પ્રમુખ રહી ચૂકેલા તેમના મોટા ભાઈ મહિંદા રાજપકસાને વડા પ્રધાન બનાવ્યા છે. નાનો ભાઈ પ્રમુખ અને મોટો ભાઈ વડો પ્રધાન. જ્યારે મોટો ભાઈ પ્રમુખ હતો ત્યારે તેણે નાના ભાઈ ગોટાયાબાને સંરક્ષણ પ્રધાન બનાવ્યો હતો. બંને ભાઈઓ ઝનૂની અને નિર્દયી સિંહાલા રાષ્ટ્રવાદીઓ છે, એટલે શ્રી લંકાની શું હાલત થશે એની કલ્પના કરી શકાય એમ છે. દાયકા પહેલાં બન્ને ભાઈઓએ મળીને તમિલોને નિર્દયતાથી કચડી નાખ્યા હતા. નાનો ભાઈ અને નવો પ્રમુખ ગોટાયાબા લશ્કરી પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવે છે. તેઓ લશ્કરમાંથી લેફ્ટનન્ટ કર્નલ તરીકે નિવૃત્ત થયા હતા.

શ્રી લંકા ભારતની ભ્રમણકક્ષામાંથી લગભગ બહાર નીકળી ગયું છે અને હવે સાવ નીકળી જશે. બન્ને ભાઈઓ ચીનતરફી, ભારતવિરોધી અને સ્વભાવે આક્રમક ખડૂસ છે. ૨૦૧૪માં ભારતમાં નરેન્દ્ર મોદીની સરકાર આવી ત્યારે મહિંદા રાજપકસા પ્રમુખ હતા અને ત્યાર પછી બે દેશો વચ્ચેના સંબંધો તળિયે ગયા હતા. ૨૦૧૫માં પ્રમુખપદ માટેની ચૂંટણી યોજાઈ ત્યારે મહિંદા રાજપકસાએ જાસૂસો દ્વારા ચૂંટણીને પ્રભાવિત કરવાનો ભારત પર આરોપ મૂક્યો હતો અને કોલંબો ખાતેની ભારતીય એલચી કચેરીના કેટલાક અધિકારીઓને ભારત પાછા મોકલ્યા હતા. ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદી આવ્યા અને મહિંદા રાજપકસાની વરસ પછી મુદ્દત પૂરી થઈ હતી, પણ આ વખતે એવું બન્યું છે કે નરેન્દ્ર મોદી બીજી મુદ્દત માટે અને રાજપકસા બંધુઓ એક સાથે અને અનેકગણી વધુ તાકાત સાથે સતામાં પાછા આવ્યા છે. આમ શ્રી લંકા ચીન માટે રેડ કાર્પેટ બીછાવવાનું છે એ વાતમાં કોઈ શંકા જ નથી.

આની વચ્ચે પાંચમી ઘટના નાગરિક ધારામાં સુધારો કરવાની છે. કાશ્મીરમાં અશાંતિ છે. ભૂતાન ડોકલામ છોડવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. પાકિસ્તાન પછી શ્રી લંકા ચીનની પાંખમાં જતું રહ્યું છે. નેપાળના બંધારણની બાબતમાં ભારતે કારણ વગર દખલગીરી કરીને નેપાળ સાથેના સંબંધો બગાડ્યા છે. અત્યારે નેપાળ પણ ચીનની નજીક છે. આની વચ્ચે નાગરિક ધારામાં સુધારો કરીને ઇશાન ભારતમાં અશાંતિ પેદા કરવામાં આવી છે. ઇશાન ભારત ભડકે બળી રહ્યું છે. સરકારની ગણતરી એવી હતી કે નાગરિક ધારામાં મુસ્લિમ વિરોધી સુધારા કરવાથી ઇશાન ભારતની અને બંગાળની ગેર મુસ્લિમ પ્રજા રાજીની રેડ થઈ જશે અને ત્યાં બી.જે.પી.ને પ્રવેશવાનો મોકો મળશે. બની રહ્યું છે એનાથી ઊલટું.

જો ભારતના ઇતિહાસની, ભારતની વર્તમાન વાસ્તવિકતાઓની અને ભારતના સામાજિક સ્વરૂપની આજના શાસકોને જાણ હોત, તો એક સાથે આટલા બધા મોરચા ખોલવાની ભૂલ ન કરી હોત. આગલા શાસકો બેવકૂફ નહોતા. તેઓ ભારતને અને દક્ષિણ એશિયાને તેના સાચા સ્વરૂપમાં જાણતા હતા એટલે હળવે હલેસે કામ લેતા હતા.

આ લખનારે ભોગવેલા વેકેશન દરમ્યાન છઠ્ઠી ઘટના સર્વોચ્ચ અદાલતમાં બની છે. બળાત્કારની ઘટનાઓ સામે દેશભરમાં પ્રદર્શનો થઈ રહ્યા છે, અને લોકો, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ ત્વરિત ન્યાય માગી રહ્યાં છે ત્યારે દેશના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ બોબડેસાહેબે કહ્યું છે ન્યાયની એક પ્રક્રિયા હોય છે. ન્યાય આ રીતે ચપટી વગાડતા ત્વરિત ન મળી શકે. વાત તો સાચી, પણ મોડામાં મોડો ક્યારે મળવો જોઈએ એની પણ કોઈ સમયસીમા આપવી જોઈતી હતી. કોઈ પત્રકારે તેમને આ પ્રશ્ન પૂછ્યો નહોતો. આની વચ્ચે પોલીસ બળાત્કારીઓને બારોબાર મારી નાખે અને લોકો અભિનન્દન આપે એમાં શું આશ્ચર્ય!  

સર્વોચ્ચ અદાલતે અયોધ્યા ચૂકાદાની રિવ્યુ પિટીશન ફગાવી દીધી છે એ સર્વોચ્ચ અદાલતની આજની અવસ્થા જોતાં ઘટના હોવા છતાં ય ઘટના નથી.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 15 ડિસેમ્બર 2019

યોજનાઓ જાહેર કરવાથી ખેડૂતોનાં પ્રશ્નો નહીં ઉકેલાય પણ વૈચારિક માળખાકીય રોકાણ કરીને ખેતીનાં અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવી શકાશે

દેશ આખામાં ડુંગળીની કિંમતે માઝા મૂકી છે. ૯૦ રૂપિયે કિલોથી માંડીને ૨૦૦ રૂપિયે કિલોના ભાવે ડુંગળી વેચાઇ રહી છે. દૂરંદેશી યોજનાના અભાવને કારણે સપ્લાયમાં નિયમિતતા, કોલ્ડ સ્ટોરેજની અછત, ડુંગળી મેળવવા માટે બેફામ પ્રક્રિયાઓને અનુસરવી અને ડુંગળીનાં મર્યાદિત ઉત્પાદન જેવા પ્રશ્નો ખડા થયા અને આપણે આ સ્થિતિમાં મુકાયા છીએ. માત્ર ડુંગળીના ઉત્પાદનને ધ્યાનમાં લઇએ તો ભારત વર્ષે અંદાજે ૨૩૦ લાખ ટન ડુંગળીનું ઉત્પાદન કરે છે અને માંગ લગભગ ૨૦૦ લાખ ટન ડુંગળીની હોય છે. કેન્દ્ર સરકારની સબસીડીથી મળતી સ્ટોરેજ ક્ષમતામાં માંડ ૪.૩૦ લાખ ટન ડુંગળીનો જ સંગ્રહ થઇ શકે છે. ૨૦૧૭ની સાલમાં મધ્યપ્રદેશ સરકારે ડુંગળીનો પાક મેળવવામાં તથા તેનાં સસ્તા દરે થયેલા વેચાણને પગલે ૨૦૧૭ની સાલમાં ૭૮૫ કરોડની ખોટ વેઠવી પડી હતી. સ્ટોરેજ કૅપેસિટી વધારવામાં જો રોકાણ થાય તો દર વર્ષે વરસાદ પછી વેઠવી પડતી ખોટ ઘટાડી શકાય.

લાંબા ગાળાના પડકારો સામે લડત આપવા માટે નિકાસની કિંમતો લઘુતમ રાખવી, નિકાસ પર પ્રતિબંધ મૂકવો, પુરવઠાની મર્યાદા નિયત કરવી જેવા રસ્તાઓ કામ ન કરી શકે. આ વર્ષે વરસાદની અનિયમિતતા અને અણધાર્યા વરસાદને કારણે સંઘરેલા રવિ પાક અને ખેતરમાં ઊભેલા ખરીફ પાકને પણ નુકસાન થયું છે. એમ કહેવામાં વાંધો નથી કે કુદરતી સંજોગોને કારણે ભાવ વધારો થાય તો સરકારનો વાંક ન કાઢી શકાય પણ કુદરતી સંજોગો માટે પૂર્વ તૈયારીઓ કરવામાં સરકાર પાછી પડી છે એ તો સ્વીકારવું જ રહ્યું. ગ્રાહક અને ખેડૂતની વાત આવે ત્યારે ગ્રાહક જો કશું પણ ખરીદવા માટે વધારે ભાવ ચૂકવતો હોય તો તેનો તસુભાર લાભ પણ ખેડૂતો સુધી તો પહોંચતો જ નથી. વચેટિયાઓ અને વેપારીઓનાં ગજવા ચોક્કસ ભરાઇ જાય છે. ડુંગળીનાં ભાવ અધધધ વધ્યાં હોય તેવી પરિસ્થિતિ દર ત્રણ-ચાર વર્ષે ખડી થાય છે, છતાં ય તે માટેની કોઇ પૂર્વતૈયારીઓ માટે કવાયત થતી હોય તેવું સાંભળવા નથી મળ્યું.

આ તો થઇ ડુંગળીની વાત પણ, આપણા ખેતી પ્રધાન દેશમાં ખેડૂતોની હાલત દિવસે દિવસે કફોડી થતી જાય છે. ખેતી અને ખેડૂતોની જે પણ સ્થિતિ છે તેમાં ખેતી સાથે સંકળાયેલા રાજકારણ અને અર્થતંત્રનો સહિયારો ફાળો છે. ૨૦૧૯માં કરેલી જાહેરાત અનુસાર સરકાર મિનિમમ સપોર્ટ પ્રાઇઝ – એમ.એસ.પી. દ્વારા અમુક ચોક્કસ પાક માટે તેના ઉત્પાદન ખર્ચ કરતાં દોઢ ગણી કિંમત આપશે જેમાં બિયારણ, ખાતર અને મજૂરીની કિંમત પણ ગણાશે. એમ.એસ.પી. મારફતે ખેડૂતોના કલ્યાણ માટે ૧.૩૮ લાખ ખર્ચ્યા હોવા છતાં ય ખેડૂતોની આત્મહત્યાનો આંકડો નથી ઘટ્યો. એમ.એસ.પી. જેવી વ્યવસ્થા દ્વારા સરકાર ખેત ઉત્પાદનોની કિંમતને વધારી રહી છે અને તે ખેડૂતો માટે તો નહીં જ પણ એગ્રીટેકની ઇકોસિસ્ટમ માટે પણ ગેરફાયદો જ કરે છે. આપણી સરકાર ખેત ઉત્પાદનોની કિંમતોનાં મિકેનિઝમનો ઉપયોગ ખેડૂતોના કલ્યાણ માટે કરવા માંગે છે.

મિનિમમ સપોર્ટ પ્રાઇઝ વધારીને બીજી ચીજોને સબ્સિડાઇઝ કરી દેવાય ત્યારે કૃત્રિમ રીતે જ ઉત્પાદનનો ભાવ વધે છે પણ નિવિષ્ટની કિંમતો ઘટે છે. આ સંજોગોમાં નિવિષ્ટ વધે છે અને અતિ-ઉત્પાદન થાય છે જે અંતે ભાવ વધુ પડતા જ ઉપર જાય છે. સરકારે જાહેર કરેલી નીતિઓ, યોજનાઓથી ચકાચોંધ થયેલા ખેડૂતોને બજારનાં સંકેત સમજવાનો મોકો નથી મળતો. સરકારી યોજનાઓ ખેડૂતો સુધી ચોક્કસ પહોંચે છે પણ તેનો ફાયદો ખેડૂતોને નથી મળતો કારણ કે સરકાર કિંમત અને બજારનો વહેવાર પોતાના જ હાથમાં રાખે છે. આપણે ત્યાં ખેત ઉત્પાદનમાં વધારો થતો હોય પણ ખેતીની આવક ઘટતી હોય તેવી સ્થિતિ કેટલાંક વર્ષોથી યથાવત્ છે. ખાધ્ય પદાર્થોમાં થયેલા ફુગાવો, બિન-ખાદ્ય ફુગાવામાં વધારો થવાને કારણે બિન-અસરકારક સાબિત થયો છે.  એમ.એસ.પી. પ્રોક્યોરમેન્ટ નીતિ નિષ્ફળ રહી છે તે તો છે જ પણ રવિ પાક આગલા વર્ષનાં એપ્રિલ મહિના પહેલાં મળવા મુશ્કેલ છે અને તે ભાવ વધારામાં કોઇ ફાળો આપશે તેવું લાગતું નથી. આમ થવાનું એક મહત્ત્વનું કારણ એ પણ છે ખેત ઉત્પાદનોની કિંમતોનાં ઘટાડા પાછળ ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં માંગનો ઘટાડો કામ કરે છે, નહીં કે ખેત-ઉત્પાદનોનો વધુ પડતો પુરવઠો. ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં ખેત-ઉત્પાદનો કે ખાદ્ય ઉત્પાદનોની માંગ ઘટવા પાછળ મેન્યુફેક્ચરિંગ, કન્સ્ટ્રક્શન અને સર્વિસિઝી જેવાં ક્ષેત્રોનું પતન કારણભૂત છે. આવા બિન-ખેતી ક્ષેત્રોમાં રોજગારીની ઘટતી તકો ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં પરિવર્તન લાવે છે કારણ કે બેરોજગારીને પગલે ખેત-ઉત્પાદનોની માંગ આપમેળે ઘટતી જાય છે. આ રીતે ગરીબીનો પ્રશ્ન પણ વધુ ઘુંટાય છે.

નોટબંધી અને જી.એસ.ટી.નું ઉતાવળિયું અમલીકરણ આ કટોકટીનાં પાયામાં ચોક્કસ છે પણ ખેતીમાં અનિવાર્ય રોકાણને મામલે જે બેદરકારી રાખવામાં આવી છે તેને કારણે પણ ખેડૂતો અને ખેતી બજારમાં સંજોગો તંગ બન્યા છે. મોસમનાં બદલાવ અણધાર્યા હોવા છતાં, વરસાદની અનિયમિતતા છતાં પણ ખેત ઉત્પાદનોમાં કોઇ ઘટાડો નથી થયો. ધાર્યા કરતાં વધુ ઉત્પાદનની જાળવણી, નિકાસ, વેચાણ વગેરેને મામલે યોગ્ય પ્લાનિંગ કરવામાં સરકાર પાછી પડી છે જેને કારણે ખેતીમાંથી પૂરતી આવક નથી થઇ શકી. સરકારે ખેડૂતોનાં ભલા માટે અઢળક યોજનાઓ ચોક્કસ જાહેર કરી છે પણ તેનાં અમલીકરણની સાથે બજાર ભાવ અને ફુગાવા પરનાં નિયંત્રણમાં સંતુલન ન રહી શક્યું હોવાને કારણે ખેડૂતો હાથ ઘસતા રહી ગયા છે.

ભારતમાં ૫૮ ટકા વસ્તી ખેતીમાંથી આવક મેળવે છે. આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ, ઇન્ટરનેટ ઑફ થિંગ્ઝ, બ્લોક ચેઇન અને રોબોટિક્સ જેવી ટેક્નોલોજી આખા તંત્ર પર અસર કરે છે. ભારતમાં ખેતી લક્ષી ટેક્નોલોજીકલ (એગ્રીટેક) સ્ટાર્ટઅપ્સ પણ શરૂ થયા છે જે ખેતીનાં અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવવા માગે છે પરંતુ આ માટે તેમણે છેવાડાનાં ખેડૂત સુધી પહોંચવું રહ્યું. અત્યારે તેઓ માત્ર મધ્યમ અને મોટા કદના ખેડૂતો સુધી પહોંચી શકે છે અને નાના ખેડૂતો ટેક્નોલોજીનો ફાયદો ઉપાડી નથી શકતા. જે હાંસિયામાં ધકેલાઇ રહ્યા છે તેને પણ ગણતરીમાં લેવાય તેવી તકેદારી સરકારે રાખવી રહી. એગ્રીટેકને કારણે ખેડૂતો સુધી માહિતી મોટા પ્રમાણમાં અને ઝડપથી પહોંચે છે તે ખરું પણ ઘટી રહેલાં પાણીનાં સ્રોત, ખેતીલાયક જમીનનું ઘટતું પ્રમાણ, ભૂગર્ભ જળનાં તળિયા વધારે ઊંડા જેવા જેવી સમસ્યાઓનો ઉકેલ પણ હજી શોધવાનો છે. માત્ર યોજનાઓનાં અમલીકરણથી સમસ્યાનો સર્વાંગી ઉકેલ નથી મળી શકતો, પરંતુ ટેક્નોલોજી, પરંપરા, બજારભાવ, ખેડૂતોની ક્ષમતા અને માંગ તથા પુરવઠા જેવી સમાન બાબતોને ગણતરીમાં લઇને પછી ઘડાતી નીતિઓને પગલે જ ખેતીનું રાજકારણ તેનાં અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવનારું સાબિત થઇ શકશે.

બાય ધી વેઃ

સરકારને મોટાં પરિવર્તનો કરવામાં બહુ રસ છે, એ કેબ હોય કે પછી ૩૭૦ કે કંઇક બીજું. મોટાં પરિવર્તનોનાં ઘોંઘાટમાં જે સાચી સમસ્યાઓ છે તે દબાઇ જાય છે. ખેતી પ્રધાન દેશમાં કૃષિનું અર્થતંત્ર સંભાળવામાં સારા લાગતા રાજકારણને પગલે પાંગળું બની રહ્યું છે. ખેતરોમાં પાક લહેરાતો જોઇને ય ખેડૂતોનાં ખિસ્સા ખાલી રહે છે. સરકારે માળખાકીય રોકાણ કરીને એવી સવલત ઊભી કરવી જોઇએ જ્યાં ખેડૂતો લણેલા પાકનો સંગ્રહ કરીને તેને બજારમાં ફરી મૂકી શકે. વધારાની ડુંગળી બગડે છે તો ઘઉં ઊગાડવા માટે ભૂગર્ભજળ ઘટી ગયું છે. દરેક પ્રદેશ, દરેક પાકની જરૂરિયાતો જુદી છે એ સમજીને એ પ્રમાણે નીતિઓ ઘડાશે તો ખેડૂતની પણ આવક થશે અને તેને બળબળતા તાપમાં લાંબી રેલીઓ નહીં કાઢવી પડે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 15 ડિસેમ્બર 2019