કેટકેટલા અવાજ
ભીતર દૂર પાસ
અવાજ આમ
ન સંભળાય.

તડકાનો અવાજ
કેટલો ધીમો કેટલો ધીર
છાંયડાનો અવાજ
શીતળ, ઘડી-ઘડી થીર.

રાત
ધીરે-ધીરે કાનમાં ઊઘડતી જાય
આંખમાંથી તડકા-છાંયાની માયા ભુસાય
પડખેનું હતું આઘું, લગોલગ થાય
આઘેનું આવી પડખે અડોઅડ થાય
સંભળાય
જે ન કલ્પી શકાય,
ન ધારી શકાય
લાખ યત્નો છતાં ન પામી શકાય
એકની અનેક રીત પરખાય
અનેક, ન એકમેકમાં ભળી જાય.

સંભળાય
ઠકઠક ઠાકઠાક સટસટ સાટસાટ
ચચરાટ
રક્ત વહેતું
રક્તથી બારીક કશુંક બળતું
સાડલાના છેડાથી દાબેલો શ્વાસ
ડરી ગયેલા ડૂમાનો ભેંકાર
આંખથી ગાલ લગી સુકાયેલી ચીસની છાપ
સુકાઈને બરડ થઈ તૂટતી ભૂખનો ખખડાટ
થીગડામાં ગોદડિયા દોરાનો ભાર
ધૂળિયા રસ્તા પર પડતાં ઝાંખાં પગલાંમાં લથડાતો થાક
ટાઢાબોળ શરીરની ભીતર ઘૂસતો ખોતરાટ.

e.mail : umlomjs@gmail.com

ચાલ, આજે મુંબઈમાં મારીએ લટાર

મળશે માલીશવાળો ને માછણ, ફેરિયો વેચતો ચા કે ચૂરણ

જોઈએ મદારીનો ખેલ, ને માણસ જાણે ગાડાનો બેલ

ચાલ, આજે મુંબઈમાં મારીએ લટાર. શું કહ્યું? લોકડાઉન છે? ચિંતા નહિ. આપણે જવાનું છે ખુદ મુંબઈના પોલીસ કમિશનરની સાથે. અને તેઓ સાથે હોય પછી શેની ચિંતા? માનવામાં નથી આવતું ને? પોલીસ કમિશનરનું નામ કહું તો? નામ છે એસ.એમ. એડવર્ડઝ. અને તેમની સાથે છે પ્રખ્યાત ચિત્રકાર એમ.વી. (મહાદેવ વિશ્વનાથ) ધુરંધર. બંને નામ અજાણ્યાં લાગે છે ને? લાગે જ ને! કારણ આ પોલીસ કમિશનર આજના નથી. ૨૦મી સદીનાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં હતા તેઓ મુંબઈના પોલીસ કમિશનર. અને તેમણે એક પુસ્તક લખેલું : ‘બાઈ-વેઝ ઓફ બોમ્બે’. મુંબઈની ગલીકૂંચીઓ. અગાઉ ઉપનામથી આ લેખો ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા'માં પ્રગટ થયેલા. પોતે જે મુંબઈને જોયું, જાણ્યું, તેની વાત તેમણે અહીં કરી છે. પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિ ૧૯૧૨ના જૂનમાં પ્રગટ થયેલી. બધી નકલ એક જ મહિનામાં વેચાઈ ગઈ. એટલે એ જ વર્ષના નવેમ્બરમાં બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ થઈ. તેમાં એ જમાનાના પ્રખ્યાત ચિત્રકાર એમ.વી. ધુરંધરનાં ચિત્રો ઉમેરાયાં. (અહીં મૂકેલાં બધાં ચિત્રો એ પુસ્તકમાંથી લીધાં છે.) એ બંનેની આંગળી પકડીને મારીએ મુંબઈમાં લટાર.

તેઓ કહે છે, મુંબઈના રસ્તા પર માણસોની ભરતી ઓટ જોવા મળે છે તેવી દુનિયાનાં બીજાં બહુ ઓછાં શહેરોમાં જોવા મળે છે. અહીં વિવિધ રંગ છે, રૂપ છે, જાતજાતની ગતિ છે, વિધિ છે. અહીં લીલા, પીળા, ગુલાબી રંગના અને સોનેરી ભરતકામથી ઝગારા મારતા કુર્તા-ઇઝાર પહેરેલી મેમણ અને ખોજા સ્ત્રીઓ જોવા મળે, મલમલનાં કુર્તા ને ધોતી પહેરેલા મારવાડી શાહુકારો જોવા મળે, લાલ પાઘડી પહેરેલા કાઠિયાવાડીઓ જોવા મળે, કચ્છી સાગરખેડુઓ મળે, સફેદ ખમીસ-લેંઘામાં સુતરાઉ કાપડની મિલમાં વહેલી સવારે જતા મુંબઈ બહારથી આવેલા મજૂરો જોવા મળશે. હા, દિવસ દરમ્યાન રસ્તાઓ પર આ બધા લોકોની સંખ્યામાં વધઘટ થાય ખરી, પણ મુંબઈના રસ્તા માણસ વગરના ક્યારે ય નથી હોતા.

લઇ લો ચાય ગરમ

પાનવાળો

ગિરગામ કે કાલબાદેવી રોડ જેવા મોટા રસ્તાઓ પર વહેલી સવારે સૌથી પહેલો કોનો અવાજ સંભળાય છે? ના, ઘરઘંટીની ઘરઘરનો નહિ. પણ સવારના પહોરમાં નીકળી પડેલી લાલ ટ્રામની ઘરઘરાટી સૂરજ ઊગે તે પહેલાં જ શરૂ થઈ જાય છે. પછી આવે માંસ-મચ્છી લઈ જતાં ગાડાંઓનો કિચૂડ કિચૂડ અવાજ. સવારના પહોરમાં શહેરના બધા ધોરી રસ્તા પાણીથી ધોવાય છે. એટલે પાણી ભરેલા ખટારા રસ્તાઓ પર પાણી છાંટે તેનો અવાજ, જાણે પહેલા વરસાદની ઝડીનો અવાજ. તો કોઈ ફકીર કે સાધુ અલ્લાહ કે ઈશ્વરનું નામ લેતો નીકળી પડે છે. બીજાં બધાં તો ઠીક, મુંબઈમાં ભીખ માગનારાં સ્ત્રી-પુરુષ પણ વહેલી સવારથી કામે લાગી જાય છે. મસ્જિદોમાંથી મુલ્લાની બાંગ સંભળાય છે, તો મંદિરોમાં થતી પહેલી આરતીનો ઘંટારવ. મારવાડી ફેરિયો માથે ટોપલો મૂકીને ‘બતાસા, બતાસા’ એવી બૂમો પાડતો પતાસાં વેચવા નીકળી પડે છે. ટૂંકી પોતડી અને ફાટેલી-તૂટેલી બંડી પહેરેલો ગામડેથી આવેલો ખેડૂત માથે ટોપલો મૂકીને બાજરી અને ચાવલ વેચવા નીકળી પડે છે. સામેથી આવતા ચા વેચતા ફેરિયાને રોકીને તેની પાસેથી ‘અડધી’ ચા પી લે છે. ગોબાવાળી અને મેશથી કાળી પડી ગયેલી કીટલીમાંથી ચાવાળો કાન વગરના કપમાં ઊંચેથી ચા રેડે છે. તમે કાન સરવા કરો તો કપમાં રેડાતી ચાનો અવાજ સાંભળી શકો. આ અડધો કપ ચા અને ઘરેથી આણેલો અડધો રોટલો એ જ પેલા ખેડૂતનો ‘બ્રેકફાસ્ટ.’ ચાવાળાનો આ પહેલો ઘરાક છે એટલે તેણે આપેલા ઢબુ(બે પૈસા)ને તે પહેલાં આંખે અડાડીને પછી ગજવામાં મૂકે છે – પહેલી બોણી છે ને, એટલે. તો પૈસાદાર ગુજરાતી વેપારીઓ ફાંદ પર હાથ ફેરવતા ફેરવતા નજીકની કંદોઈની દુકાનેથી જલેબી-ગાંઠિયા લેવા નીકળી પડ્યા છે.

માછણ

હવે રસ્તા પર ભીડ વધતી જાય છે. કાછડો વાળીને પહેરેલી સાડી, હાથ, પગ, કાન, નાક, ગળામાં ચમકતાં ઘરેણાં પહેરેલી માછણ, માથે મૂકેલા ટોપલામાંની તાજી માછલી મચ્છી બજારમાં લઈ જવા નીકળી છે. મંદિરમાં દર્શન કરીને ભક્તો ઘરે પાછા ફરી રહ્યા છે. તો બીજી બાજુ ઘરોમાંથી મિલમાં, બજારમાં, ઓફિસમાં, નિશાળમાં જનારાઓ નીકળી રહ્યા છે. પોતાનાં પિત્તળનાં વાસણોને ઘસી ઘસીને સાફ કરતાં કરતાં બનારસી પાનવાળો ભજન ગણગણી રહ્યો છે. રસ્તાઓ પર ઘોડા ગાડી, રેકલા, શિગરામ, વિક્ટોરિયાની અવરજવર વધી રહી છે. ઘરના મરદો કામે જાય પછી જૂનાં કપડાંના બદલામાં વાસણ વેચતી બાઈઓ માથે ટોપલામાં પિત્તળનાં ચળકતાં વાસણ લઈને નીકળી પડી છે. ‘મેરા ચૂરણ મઝેદાર, ઉસકો ખાતે હૈં સરદાર’ બોલતો ફેરિયો જાતજાતનાં ચૂરણ-ગોળી વેચવા નીકળી પડ્યો છે. મકાનોની બાલ્કનીમાં બેસીને સ્ત્રીઓ આ બધા ફેરિયાઓને જોઈ રહી છે. સાથે સાથે કોઈ શાક વીણે છે તો કોઈ ફાટેલાં કપડાં સાંધે છે.

સવાર તો ધીમે ધીમે સરકી ગઈ અને હવે બપોર. અવાજો આછા અને ઓછા થતા જાય છે. એટલે જે અવાજ કાને પડે છે તે તરત ધ્યાન ખેંચે છે. ક્યાંક કોઈક મોડો ઊઠેલો શેઠિયો બંગલાની બહાર આવી ડ્રાઈવરને બૂમ પાડે છે. તો ક્યાંક રૂના પિંજારાનો ઢેં-ઢફ, ઢેં-ઢફ અવાજ કાને પડે છે. મદારી ઢોલ વગાડીને ખેલ જોવા માટે છોકરાઓને ભેગા કરવા કોશિશ કરે છે. કોક ગાડીવાળો રસ્તાની વચ્ચોવચ ચાલતા માણસને ગંદી ગાળ ચોપડાવે છે. પિત્તળનાં વાસણને કલાઈ કરનારો બસૂરા અવાજે સાદ પાડે છે. કોઈ ઘરને ઓટલે બેસીને ફળો વેચતી બાઈ ઘરાકની રાહ જુએ છે.

ફળો વેચતી બાઈ

પણ મુંબઈના રસ્તાઓ પર સૌથી વધુ ભીડ તો સાંજે જ જોવા મળે. મંદિરો અને મસ્જિદોમાંથી પાછા ફરતા ભાવિકો. કાખમાં માંદા છોકરાને તેડી બાધા-આખડી કરીને પાછી ફરી રહેલી સ્ત્રીઓ. આખો દિવસ મિલમાં મજૂરી કરીને ઘરે પાછા ફરતા મજૂરો. ઓફિસમાં કામ કરતા કારકૂનો, મારવાડી શેઠના ગુમાસ્તાઓ, ભીખારીઓ, ફેરિયાઓ, ફળો અને શાકભાજી વેચનારાઓ. તો વળી ક્યાંક પાનબીડાં વેચનાર ફેરિયાની આસપાસ બે-પાંચ જણા ઊભા છે, મોઢું લાલચટક કરવા માટે. કોઈ ફૂટપાથની ધારે બેઠેલો ફેરિયો નાની નાની પોથી વેચી રહ્યો છે : રામરક્ષાકવચ, હનુમાનચાલીસા, દેવીમાહાત્મ્ય. તેનાથી થોડે દૂર પાંજરામાં લીલો પોપટ લઈને એક નજૂમી બેઠો છે. પાઈ-પૈસો આપો, સવાલ પૂછો, પોપટ પાંજરામાંથી બહાર, એક કાર્ડ ઉપાડે. અને એમાંથી નજૂમી વાંચે તમારું ભવિષ્ય. તો બાજુની ગલીમાંથી ઢોલ-ત્રાંસાના અવાજ સાથે વરઘોડો નીકળે છે. જાનડીઓ ગાઈ રહી છે :

મળ્યા વરઘોડે જણ મોટા,
લીધા હાથ ગુલાબના ગોટા,
નથી હારતોરાના તોટા રે,
સજની સાજનની જો શોભા.

આ શહેરમાં અમીરી અને ગરીબી, હરખ અને શોક, આશા અને હતાશા, ધન અને ધરમ, જોડાજોડ જોવા મળે છે, અને એમાંનું કશું લાંબો વખત ટકતું નથી.

અફીણીઓનો અડ્ડો

હવે તો રાત પડી ગઈ. રસ્તા પરથી અવાજ સંભળાય છે : ‘માલીશ, તેલ-માલીશ.’ આખો દિવસ ગલ્લા પર બેસીને, રૂપિયા-આના-પાઈ ગણી ગણીને થાકી ગયેલો મારવાડી ચાર આના આપીને ચંપી કરાવે છે અને હળવો ફૂલ થઈ જાય છે. નાની, સાંકડી ખોલીઓ, ચાલીના ઘરમાં માણસ વધારે, વળી મચ્છરોનો ત્રાસ. એટલે ઘણા પુરુષો ચાલીની બહાર ખુલ્લી જગ્યામાં કે ફૂટપાથ પર ચટાઈ પાથરીને લંબાવે છે. દરેકે માથા સુધી ઓઢી લીધું છે એટલે મધરાત પછી નીકળો તો જાણે સેંકડો લાશ રસ્તા પર હારબંધ પડી હોય એવું લાગે. અને બધું સૂમસામ થઈ ગયું હોય ત્યારે કોઈ દારુડિયો લથડિયાં ખાતો, બબડતો, ગાતો, બૂમો પાડતો રસ્તા પરથી લડખડાતી ચાલે પસાર થઈ જાય. અહીં કેટલીક ‘ક્લબ’ આખી રાત ખુલ્લી રહે છે. બે-ચાર આના આપી હુક્કામાં કે વાંસની ભૂગળીમાં ચરસ-ગાંજો ભરી આખી દુનિયાને ભૂલી જઈ શકો. અહીં નાત-જાતના, ધરમ-ભરમના, ગરીબ-તવંગરના કોઈ ભેદ નથી. અહીં હિંદુ, મુસ્લિમ, સિખ્ખ, ઈસાઈ – અને ક્યારેક અંગ્રેજ પણ – સાથે બેસીને આ દુનિયાને ભૂલી જઈને બીજી દુનિયામાં વિહરે છે.

‘નોચ ગર્લ’ ઈમ્તિઆઝાન

રાતે ગમે ત્યારે કેનેડી બ્રિજ પરથી પસાર થાવ. સારંગીના સૂર, ઘુંઘરૂનો રણકાર, અને ઈમ્તિઆઝાન જેવી ‘નોચ ગર્લ’નો મધુર કંઠ તમારે કાને પડ્યા વગર રહે નહિ. ઈમ્તિઆઝાન મૂળ તો લાહોરની. નાનકડી મીઠડી છોકરી હતી. બાળપણમાં અનાથ થઈ ગઈ. અબ્બા, અમ્મી, ઘરનાં બધાં કોલેરાનો ભોગ બન્યાં. થોડા દિવસ કાકીએ આશરો આપ્યો. એક દિવસ રડતી રડતી રસ્તા પર રખડતી હતી ત્યારે ગોહરજાનની નજર તેના પર પડી. ઘરે લઈ આવી. ખાસ ગવૈયા રોકી સંગીત શીખવાડ્યું. કથક નૃત્ય શીખવ્યુ. મુન્શીજી રોકી ઉર્દૂ અને ફારસી ભાષા શીખવી. કળી હવે ખીલીને ફૂલ બની હતી. એવામાં એક સિતાર વગાડતા સાજિંદા સાથે પરિચય થયો. સિતારના સ્વરોએ કામણ કર્યું. પ્રેમ પાંગર્યો. અને એક દિવસ બંને લાહોરથી ભાગીને આવ્યાં મુંબઈ. પણ પૈસાનાં ફાંફા. થોડો વખત તો જેમ તેમ ગુજાર્યો. પછી એક દિવસ પેલો તેને કેનેડી બ્રિજ પાસેના મોટા મકાનમાં મૂકીને ચાલતો થયો. અને ઈમ્તિઆઝાનનો  સિતારો અહીં ચમક્યો. પૈસાની રેલમછેલ થવા લાગી. કાકીની માઠી દશા બેઠી હતી એવા વાવડ મળ્યા હતા. એટલે દર મહિને ઇમ્તિઆઝાન કાકીને ‘મન્યાડર’ મોકલતી. મોટા મોટા શેઠિયાઓ લગ્નની દરખાસ્ત મૂકતા. પણ બધાને તે એક જ જવાબ આપતી : ‘ના, મારી કિસ્મતમાં લગ્ન છે જ નહિ.’

પણ એ વખતના મુંબઈની કિસ્મતમાં થોડે થોડે વરસે બે કોમના લોકો વચ્ચેનાં છમકલાં, રમખાણ, હુલ્લડ લખાયાં હતાં. વરસોથી પાસપાસે રહેતા પડોશીઓ એકમેકના દુશ્મન બની જતા. ક્યારેક સોડા વોટર બોટલથી એકબીજા પર હુમલા કરતા. ક્યારેક દુકાનો બાળતા. ક્યારેક ચાકુ હુલાવતા. રસ્તા પર બંબાવાળાના ઘંટ ધણધણતા. કાળી પોલીસ વાન ચીચિયારી પાડતી ધસી આવતી. પીળી પાઘડી પહેરેલા પોલીસો હાથમાં લાઠી લઈને ઉતરતા. પહેલાં ટોળાં સામે લાઠીઓ ઉગામતા. પછી જે બે-ચાર જણા – મોટે ભાગે નિર્દોષ – હાથમાં આવે તેને લાઠી ફટકારતા. ટોળું વીખરાવા લાગતું. પણ ક્યારેક પરિસ્થિતિ કાબૂ બહાર જતી ત્યારે રોયલ એનફિલ્ડ મોટર સાઈકલ ધસી આવતી. ધોળો કડકડતો યુનિફોર્મ પહેરેલો ગોરો સાર્જન્ટ ઉતરતો. તેના હાથમાં રિવોલ્વર ચમકતી. સાથે આવતી હથિયારબંધ પોલીસ. હાથમાં લાંબી રાઈફલ લઈને. સાર્જન્ટ પહેલાં ટોળાંને વિખરાઈ જવા અપીલ કરતો. ન માને તો પહેલાં લાઠી ચાર્જ. પછી ટિયર ગેસ. મોટે ભાગે એટલાથી મામલો શાંત થઈ જતો. પણ રખેને ન થાય તો? સાથે આવેલા ‘મેજિસ્ટ્રેટ’ની પરવાનગી લઈ ગોરો સાર્જન્ટ ‘ફાયર’ એવો હુકમ આપતો અને પોલીસોની રાઈફલમાંથી છૂટતી ગોળીઓના અવાજના પડઘા સૂના રસ્તાઓ પર સંભળાતા. થોડી વાર પછી ધોળી એમ્બ્યુલન્સ આવતી અને પહેલાં ઘવાયેલાને અને પછી મરેલાને લઈ જતી. કોઈ ઘરના રેડિયો પરથી અવાજ સંભળાતો: ‘હવે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોના મુંબઈ કેન્દ્ર પરથી સાંભળો ખાસ જાહેરાત. મુંબઈ શહેરમાં કરફયુ ઓર્ડર લાગુ કરવામાં આવ્યો છે. લોકોને ઘર બહાર ન નીકળવાની તાકીદ કરવામાં આવે છે.’   

આજે આટલે વર્ષે ફરી લાંબો વખત ઘરમાં ભરાઈ રહેવાના દિવસો આવ્યા છે. એટલે ગઈ કાલના મુંબઈના રસ્તાઓ પર રખડવાનું બંધ કરી ચાલો ઘરે જઈ આજનું ‘ગુજરાતી મિડ-ડે’ વાંચીએ.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 04 ઍપ્રિલ 2020

સમાજે, આ વ્યવસ્થાએ, વ્યક્તિ, કુટુંબ, સંસ્થા માટે ચોક્કસ માળખાં બનાવ્યાં છે અને તેની અપેક્ષા એવી રહે છે કે બધું તે પ્રમાણે જ ચાલતું રહે. આ વ્યવસ્થા એક વર્ગ – મોટા ભાગે પૈસાદાર અને ઉપલા મધ્યમવર્ગ માટે તો ઉપરથી ખૂબ સારી દેખાય છે. પરંતુ, આ વ્યવસ્થામાં ગરીબ તેમ જ મધ્યમ વર્ગને ભાગે અન્યાય તેમ જ સહન કરવાનું જ આવે છે. આ વિશ્વમાં, આપણા દેશ-સમાજમાં એવા લોકો મળી આવે છે જે પોતાનો નહીં, નીચામાં નીચાનો વિચાર કરે છે. ગાંધીના દેશમાં આમ તો આ વિચારનો પરિચય ન કરાવવાનો હોય, કારણ કે એમણે સમાજસેવા કરનારા, જેમને વિશેષ સગવડો પ્રાપ્ત છે તેવાઓને બીજાઓનો વિચાર કરવાની પ્રેરણા આપી અને સમાજસેવાની પરિપાટી આ દેશમાં ઊભી કરી.

એક આખી જમાત આ દેશમાં ઊભી થઈ, જેમણે પોતાના વ્યક્તિગત સ્વાર્થ, વ્યક્તિગત જીવનો બાજુ પર મૂકીને પોતાનું જીવન સંપૂર્ણપણે સમાજને સમર્પિત કરી દીધું. લખન મુસાફિર – પ્રેમથી જેમને આપણે લખનભાઈ તરીકે ઓળખીએ છીએ તે આ જ જમાતના એક વીરલા છે. કારણ કે તેમણે માળખાંને તોડ્યાં છે. આવા લોકોને દુનિયા પાગલ પણ ગણે છે. તેમને નથી પૈસા કમાવામાં રસ, નથી પોતાનું ‘કરિયર’ બનાવવામાં કે ન પોતાની ‘પ્રોફાઈલ’ વધારવામાં. તેમને રસ છે એક સારી વ્યક્તિ બનવામાં, સમાજ કેવી રીતે વધુ સ્વસ્થ અને ન્યાયી બને તેમાં.

મૂળ ભાવનગર જિલ્લાના વતની લખનભાઈના નવજીવનની શરૂઆત એંશીના દાયકાની શરૂઆતમાં થઈ. વિનોબાજીની પ્રેરણાથી શરૂ થયેલા ગૌવંશ બચાવવાના દેવનાર(મુંબઈ)ના આંદોલનમાં તેઓ જોડાયા. ગાય બચે તો ખેતી બચે અને ખેતી બચે તો ગામડાં બચે, એ હેતુથી શરૂ થયેલ આંદોલનમાં દેશભરના લોકોએ દેવનારના કતલખાના સામે વર્ષો સુધી સત્યાગ્રહ કર્યો હતો.

૧૯૮રની સાલમાં વિનોબાજીના પવનાર આશ્રમમાં સાદગી-સ્વાવલંબનના પાઠ શીખ્યા. ત્યારબાદ ૧૯૮૩થી ૧૯૮૬ સુધી જાણીતા સર્વોદય કાર્યકર ડૉ. દ્વારકાદાસ જોષી સાથે વડનગરમાં રહીને રચનાત્મક કાર્યોમાં જોતરાયા. અહીં તેમણે યુવાશિબિરો, સજીવ ખેતી તરફ ખેડૂતોને વાળવા તથા ગ્રામવિકાસનાં કામો કર્યાં. ત્યાર બાદ ત્રણેક વર્ષ સુધી રાજપીપળા વિસ્તારનાં ગામોમાં બાયોગૅસ તેમ જ પાયખાનાં અને બાથરૂમ બનાવવાનાં કામ કર્યાં તો સજીવખેતીની શરૂઆત પણ તેમણે અહીં કરી.

લખનભાઈ મૂળ મૌલિક વિચાર અને વિવિધ પ્રયોગોના માણસ. છેવાડાનો માણસ પોતાના પગ પર ઊભો રહે, શોષણવિહીન તેમ જ સ્વસ્થ સમાજની રચના થાય, વગેરે હેતુઓને લઈને તેમણે કામો કર્યાં. ચૈતન્યભાઈ ભટ્ટ અને મિત્રો સાથે મળીને ‘લોકમિત્રા’ ઢેઢુકી(જિ. રાજકોટ)માં બાલમંદિર, આંગણવાડી, શિક્ષણ, સજીવ ખેતીનો પ્રચાર-પ્રસાર જેવાં પાયાનાં કામો કર્યાં.

સજીવ ખેતીની વિવિધ પેદાશોની સાથે લખનભાઈનો બીજા એક મૌલિક અને સફળ પ્રયોગ એટલે સજીવ ગોળ. બજારમાં ‘ઊજળો’ ગોળ મળે છે તેમાં અનેક રસાયણો નંખાય છે. ધોવાનો સોડા અને કેટલાક કિસ્સામાં ડીટરજન્ટ પણ વપરાતો હોય છે. કાટીંદ્રા(જિ. ભરૂચ)ના નિવાસ દરમિયાન મિત્રો સાથે મળીને આવાં હાનિકારક રસાયણોને બદલે ખાટી ભીંડીની ભાજીનો રસ નાંખીને ગોળની અશુદ્ધિ સાફ કરવાનો પ્રયોગ કર્યો. આજે હવે છેલ્લા બે દાયકાથી લખનભાઈના મિત્રો દ્વારા આવો સજીવ ખેતીનો ગોળ બનાવાય છે અને ગુજરાતભરમાં લોકોએ તેને અપનાવ્યો છે. કાંટીદ્રા નિવાસ દરમિયાન તેમનો બીજો પ્રયોગ હતો ખેતી દ્વારા જીવનયાપન કરવાનો. સાથે સાથે પર્યાવરણ સુરક્ષા સમિતિના નેજા હેઠળ ભરૂચ જિલ્લામાં ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણને કારણે થતા નુકસાન અંગે લોકજાગૃતિનાં કામોમાં પણ તેમણે મહત્ત્વની ભૂમિકા નિભાવી.

છેલ્લાં પંદર વર્ષથી લખનભાઈ રાજપીપળા વિસ્તારમાં (નર્મદા જિલ્લો) આદિવાસી ખેડૂતો, યુવાનો, બહેનો અને બાળકો સાથે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં જોતરાયેલા છે. અંતરિયાળ માથાવાડી ગામમાં લોકો વચ્ચે રહે છે. આદિવાસીની ખેતી એટલે મહદંશે વરસાદ આધારિત સૂકી ખેતી – વર્ષભરનું અનાજ મેળવવાની મુશ્કેલી. આ ગામોમાં વૉટરશેડનાં કામો દ્વારા તેમ જ ખેતી સુધારણાનાં કામો, સજીવ ખેતી, બીજસંગ્રહ વગેરે કરીને લોકો સ્વાવલંબી બને તેવા પ્રયત્નો કર્યા. તો અગરબત્તી બનાવવાની, નાગલી, લાલ જુવારના પાપડ બનાવવા, સજીવ ખેતીનાં શાકભાજી વગેરે ઉચિત ભાવે વેચવા યુવાનોને-બહેનોને તાલીમ આપી. ઘરે ઘરે હળદર ઉગાડી શકાય તેવો પ્રયોગ પણ આ ગામોમાં તેમણે કર્યો. સાથે સાથે આદિવાસી બાળકોને સારું શિક્ષણ મળે તે હેતુથી નવોદય વિદ્યાલયમાં પ્રવેશ મળે તે માટે નિયમિતરૂપે તેમને ભણાવે ને વળી ગામના યુવાનોને પણ તેમાં ભેળવે.

લોકો સાથે જીવતો, તેમનાં સુખ-દુઃખનો સાથી આ માણસ જ્યારે જુએ છે કે એક તરફ આદિવાસીઓનાં જીવન વધુ સારાં થાય તે માટે આટઆટલા પ્રયત્નો કરવામાં આવે છે તો બીજી તરફ તેમની જમીન, તેમની રોજીરોટી, તેમનાં જીવનો અને સંસ્કૃતિ ખતમ થઈ જાય તેવા ફેરફારો ખૂબ વેગથી આવી રહ્યા છે, ત્યારે તે અંગે જાગૃતિ ફેલાવવામાં સ્થાનિક મિત્રોની સાથે આ કામમાં પણ તે મંડી પડે છે.

કેવડિયા વિસ્તાર એટલે ગુજરાત અને દેશમાં નર્મદાબંધથી જાણીતો વિસ્તાર. એક જમાનામાં ગુજરાતની જીવાદોરી ગણાનારો નર્મદા બંધ આજે સ્ટેચ્યુ ઑફ યુનિટીની ઝાકઝમાળમાં વિસારે પડી ગયો છે. આજે હવે આ વિસ્તારને પ્રવાસન ક્ષેત્ર તરીકે વિકસાવવામાં આવી રહ્યો છે. સફારી પાર્ક, રીવર રાફ્ટિંગ, ક્રૂઝ, ખરીદી માટેના મોલ્સ અને ફાઈવસ્ટાર હોટેલો વિકસાવવામાં આવી રહ્યાં છે.

આદિવાસી વિસ્તારમાં બંધારણના અનુચ્છેદ-પ પ્રમાણે PESA [Panchayat (Extension to Scheduled Areas) Act, 1996] કાયદો લાગુ પડવો જાઈએ, જે આદિવાસીઓને નિર્ણયની સ્વતંત્રતા આપે છે. એટલે કે ગ્રામસભાની પરવાનગી વિના આ વિસ્તારમાં કોઈ પ્રોજેક્ટનું આયોજન થઈ શકે નહીં. તેને બદલે આજે આખો વિસ્તાર સહેલાણીઓ માટેના આનંદ-પ્રમોદનું કેન્દ્ર બનાવી દેવાયો છે. એટલે કે સ્થાનિક રહેવાસીઓ(આદિવાસીઓ)ને ભાગે બાકી રહે પ્રવાસીઓના ફેંકેલા ટુકડા પર જીવવાનું!

ર૦૧ર-૧૩માં ગુજરાત સરકાર દ્વારા કેવડિયા એરિયા ડેવલપમેન્ટ ઑથોરિટીની રચના કરવામાં આવી. લોકોએ તેનો વિરોધ કર્યો અને સરકારે આ યોજના પડતી મૂકવી પડી. પરંતુ, સરકારે ફેરવી તોળ્યું અને સરદાર પટેલનું પૂતળું તેમ જ પ્રવાસનના ૩૦ પ્રોજેક્ટ લોકોના માથે થોપી દેવાયાં. આટલું ઓછું હોય તેમ લોકોના વિરોધને ક્રૂરતાપૂર્વક ડામી દેવા સરકારે ડિસેમ્બર મહિનામાં ‘સ્ટેચ્યુ ઑફ યુનિટી એરિયા ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ ટુરિઝમ ગવર્નન્સ ઍક્ટ’ પસાર કર્યો. આ કાયદાથી આદિવાસી વિસ્તારને અનુચ્છેદ-પમાં મળતા વિશેષ અધિકારો છીનવી લેવામાં આવ્યા છે. આવા કિસ્સાઓમાં અનુભવ એવો છે કે મોટા પ્રમાણમાં લોકોને વિસ્થાપિત કરી દેવાય, વળતર મળે જ નહીં, મળે તો પણ નજીવું.

લોકો આ અન્યાય સામે લડી રહ્યા છે અને પોતાના અધિકારની માંગણી કરી રહ્યા છે. લખનભાઈ જે વર્ષોથી આ વિસ્તારમાં લોકો સાથે એક થઈને રહ્યા છે તે પણ આ લડતમાં ખભેખભા મિલાવીને લડી રહ્યા છે. પોતાનું સર્વસ્વ આપીને લોકોની મુશ્કેલીઓને વાચા આપવા તેઓ બધા પ્રયત્નો કરી રહ્યા છે.

સત્તાને ક્યારે ય તેનો કોઈ વિરોધ ગમે ખરો? કહેવાય છે કે સ્ટેચ્યુ ઑફ યુનિટીનો આખો પ્રોજેક્ટ સરકારનો અને દેશના ઉચ્ચ પદે બેઠેલા નેતાનો ચહીતો પ્રોજેક્ટ છે. તેઓ કોઈ પણ ભોગે અહીં સ્વપ્નાની સૃષ્ટિ રચવા માંગે છે. હા, કોઈ પણ ભોગે! એટલે જ્યારે પણ કોઈ મંત્રી, મુખ્યમંત્રી કે વડાપ્રધાન આ વિસ્તારમાં આવવાના હોય ત્યારે લખનભાઈ તેમ જ ગામોના અન્ય લોકોને જેલમાં પૂરી દેવાય છે, કે નજરકેદ કરી દેવાય છે. તેમના ઉપર ખોટા વાહિયાત કેસ દાખલ કરાય છે. સાવ અકારણ જ વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા બે-ત્રણ વાર તો તેમને જેલમાં ઠોકી જ બેસાડાય છે. પરંતુ, આ વખતે સરકારના ગભરાટે માઝા મૂકી.

તારીખ ૮મી માર્ચ રવિવારના દિવસે લખનભાઈને રસ્તા વચ્ચે રિક્સામાં બેઠા હતા ત્યારે નર્મદા, ભરૂચ, વડોદરા, છોડાઉદેપુર તેમ જ તાપી જિલ્લાઓમાંથી તડીપાર કરવાની અરજી નર્મદા પોલીસે બજાવી છે. આ કંઈ નોટિસ બજાવવાની રીત હોઈ શકે!?

લખનભાઈ વિશે પોલીસ કહે છે કે તે પ્રામાણિક રીતે કોઈ કામધંધો કરતા નથી – પોલીસની સમજણ આ બાબતમાં મર્યાદિત હોય તે સમજી શકાય છે. દુનિયામાં કેટલાક લોકો એવા હોય છે જેમને સમાજ હોંશે હોંશે પોતાના ગણી લે છે – તેમની જરૂરિયાતો પૂરી કરવી એ સમાજને લહાવો લાગે છે. લખનભાઈ એ જમાતના છે. આ માણસ પોતાના માટે નહીં, સમાજ માટે જીવે છે. અને તેથી જ તેના યોગક્ષેમની ચિંતા સમાજ કરે છે, આ વાત ભ્રષ્ટાચાર અને જીહજૂરીથી ટેવાયેલા સરકારી તંત્રને ન સમજાય તે સ્વાભાવિક જ છે.

લખનભાઈ પર કરવામાં આવેલા આક્ષેપો તદ્દન બેબુનિયાદ, વાહિયાત અને નિંદનીય છે.

૧. તે મારક હથિયાર લઈને ફરે છે અને તેના વડે તેઓ હુમલો કરે છે.

૨. તે કોમી માનસ ધરાવે છે.

૩. લોકોને ડરાવે છે, તેથી તેમની સામે જુબાની આપવા કોઈ તૈયાર નથી.

૪. અસરગ્રસ્ત અને અસામાજિક તત્ત્વો સાથે મળીને સરકારી યોજનાનો વિરોધ કરે છે, નારા લગાવે છે વગેરે.

૫. સરકારી કર્મચારીઓ સાથે ઝઘડો કરે છે.

અન્ય આક્ષેપો, જેમાં પોલીસ કહે છે કે ‘સ્થાનિક અને બહારના લોકો સાથે મળીને સરકારી પ્રોજેક્ટનો વિરોધ કરે છે.’ આ તો દરેક નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે, આમ કરવું તે કંઈ ગુનો નથી. દેશમાં આજે જે એકહથ્થુ શાસન અને દમનનું વાતાવરણ છે તેને લીધે લોકશાહીના ત્રણે સ્થંભો એટલે કે સમાચાર માધ્યમો, સરકારી અધિકારીઓ (બ્યુરોક્રસી) તેમ જ ન્યાયતંત્ર પોતાની ભૂમિકા ન્યાયી રીતે નથી બજાવતા. લખનભાઈને મળેલી તડીપાર થવાની આ નોટિસ એ ઉપર દર્શાવેલા માહોલની નીચેના સ્તર પર થનારી અસર છે.

રાજપીપળા વિસ્તાર નસીબદાર છે કે ત્યાં લખનભાઈ જ નહીં, તેમના જેવા બીજા મિત્રો પણ આ વિસ્તારને પોતાનો માની ધૂણી ધખાવીને બેઠા છે. સમાજસેવામાં ખૂંપી ગયા છે. સાચી વાત તો એ છે કે સમાજે (જેમાં સરકાર પણ આવી જાય) તેમણે આવા લોકોના કામમાં મદદરૂપ થવાનું હોય, તેમની કદર કરવાની હોય. લખનભાઈ જેવી સંપૂર્ણ સમર્પિત વ્યક્તિને પોલીસતંત્રએ બજાવેલી તડીપારની અરજી અત્યંત બેહૂદી, શરમજનક અને અર્થ વિનાની છે. સમસ્ત આદિવાસી સમાજ, કર્મશીલો તેમ જ સંવેદનશીલ નાગરિકો તેનો વિરોધ કરે છે. ૧રમી માર્ચે જ્યારે લખનભાઈને રાજપીપળાની સબડિવિઝનલ કોર્ટમાં હાજર થવાનું હતું ત્યારે રાજ્યના ભૂતપૂર્વ મંત્રી સુરેશભાઈ મહેતા સહિત રાજ્યભરમાંથી કર્મશીલો અને ગામેગામથી મોટી સંખ્યામાં આદિવાસી ભાઈ-બહેનો ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં. આ હકીકત લખનભાઈની સારપ અને લોકપ્રિયતાની સાક્ષી પૂરે છે.

હુજરતપાગા, વડોદરા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2020; પૃ. 08-09