યાદ છે? પહેલા લૉક ડાઉનની જાહેરાત પછી ઘરે પહોંચવા આતુર પરપ્રાંતિય કામદારોનાં ટોળાં દિલ્હીની સડકો પર ઊતર્યાં, ત્યારે તરત થિયરી આવી ગઈ કે આ તો દિલ્હીના મુખ્ય મંત્રીએ વડાપ્રધાનને બદનામ કરવા માટે અફવા ફેલાવડાવીને ટોળાં ભેગાં કર્યાં.

ગઈ કાલે મુંબઈમાં, ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના અહેવાલ પ્રમાણે, બાંદ્રા રેલવે સ્ટેશન-બસ સ્ટેશન પાસે સેંકડો લોકો જમા થયા ત્યારે પણ તરત બે થિયરી આવી પડીઃ

૧) આ તો વડા પ્રધાનને બદનામ કરવા માટે મુખ્ય મંત્રીએ કાવતરું કરીને લોકોને ભેગા કર્યા.

૨) સરકારના ખોળે બેઠેલા અને કોમવાદી ઝેર ફેલાવવામાં અવ્વલ ચેનલબહાદુરોએ કહી દીધું કે સ્ટેશન-બેશન કાંઈ નહીં, આ તો બધા મસ્જિદ આગળ ભેગા થયેલા. આમાં તો ગંભીર કાવતરું લાગે છે.

તેમને કેમ કહેવું કે દેશહિતના નામે ધરાર કોમવાદ અને જૂઠાણાં ફેલાવવાનો તમારો ધંધો બેરોકટોક જ નહીં, શીળી છાયામાં ચાલે છે, એ જ મોટું કાવતરું નથી? મુખ્ય મંત્રીના મંત્રીપુત્ર આદિત્ય ઠાકરેએ પણ રાજકીય દંગલમાં ઝંપલાવીને, કેન્દ્ર સરકારના પ્રચારકોને વધારે ઝેરી બનાવ્યા. સાયબર સેલના આસુરી સૈન્યની મદદથી સરકારી નિર્ણયોને લોકમતની વૈતરણી પાર કરાવવાનું સામાન્ય હોય, ત્યાં ‘ફિલ્મી પી.આર. એજન્સીના પ્રતાપે ઉદ્ધવ ઠાકરેનાં વખાણ થાય છે’—એવો આરોપ બેશરમીનો વધુ એક નમૂનો હતો.

બંને લૉક ડાઉન વખતે, ભાજપાશાસિત ગુજરાત સહિત ઠેકઠેકાણે ઘરે જવા માગતા પરપ્રાંતિય મજૂરોને રસ્તા પર ઊતરીને ધાંધલ મચાવવાની ફરજ પડી. તેમની વાત એટલી જ છેઃ ‘અમે શહેરોમાં રોજગારી અને ઘરનાં ઠેકાણાં વિના અમાનવીય સ્થિતિમાં જીવીએ છીએ. અમને ઘરે જવા દો.’ પણ સરકારોના બહેરા કાન સુધી તેમનો સંદેશો પહોંચતો નથી. તે પોતાની જવાબદારીમાંથી છટકવા માટે, (પોતે સર્જેલી) આ આપત્તિને કેમ કરીને રાજકીય મૂડી ભેગી કરવાના અવસરમાં પલટી શકાય તેના કારસા કરે છે.

મજબૂરીગ્રસ્ત ગરીબ કામદારોની પોતાનાં દીવાનખાનાંમાં બેસીને ટીકા કરવાનું કેટલું સહેલું છે, નહીં?

(કાર્ટૂન સૌજન્ય : હેમંત મોરપરિયા, ‘મુંબઈ મિરર’)

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” – ડિજિટલ આવૃત્તિ; 15 ઍપ્રિલ 2020

એ મૅન કૅન બી ડિસ્ટ્રોઇડ બટ નૉટ ડીફીટેડ – માણસનો નાશ કરી શકાય છે પણ એને હરાવી શકાતો નથી.

આ મહામારી કશા વિરાટ અને અવિરત દુ:સ્વપ્ન સમી છે. એ ક્યારે શમશે, નથી ખબર. એવા આ મુશ્કેલ સમયમાં આપણાથી સહજપણે કરી શકાય એવું જે છે તે આ બધું છે : પરસ્પર વ્હાલ સ્નેહ અને પ્રેમ. આશા રાખવી કે ફિર સુબહ હોગી. સૌ સારાં વાનાં થઈને રહેશે એમ સૌને કહેવું. પળેપળ પ્રેમ અને આશા ઉપરાન્ત સચ્ચાઈભર્યું ખરું ખુદ્દારીભર્યું ઑથેન્ટિક જીવન તો આપણે સૌ જીવી જ શકીએ છીએ.

જો કે આ મહામારી મનુષ્યની મોટામાં મોટી કસોટી છે. શાસકોની બુદ્ધિમત્તાની અને વ્યવસ્થાશક્તિની અઘરી પરીક્ષા છે. પ્રજાની સહકારવૃત્તિની શિસ્તપાલનની અને તેના ધૈર્યની પણ આકરી કસોટી છે. મરવું કોઈને નથી જીવવું હર કોઈને છે. સમગ્ર માનવપુરુષાર્થની આ મહા તવાઈ છે. ત્યારે એમાં આશા રાખવી કે એક દિવસ બધું બરાબર થઈ જશે તે કેટલુંક સયુક્તિક છે? અને, ઉમાશંકરની કાવ્યપંક્તિ પ્રયોજીને પૂછું કે, ‘એ તે ક્યારે? બળીને સહુ ભસમ થઈ જાય પછીથી?’

રોજે રોજ મનુષ્યજીવન અવશપણે મરણશરણ થઈ રહ્યું છે, ત્યારે આશા કે એક દિવસ બધું બરાબર થઈ જશે?! રોજે રોજ કેસિસ અને મૃત્યુના આંકડા વધતા જ જાય છે. એપ્રિલ ૧૪ના આંકડા પ્રમાણે સમગ્ર વિશ્વમાં કોવિડ-૧૯ગ્રસ્તોના ૧૯,૨૦,૯૧૮ કન્ફર્મ્ડ કેસ છે, ૪,૫૩,૨૮૯ રીકવર્ડ છે અને ૧,૧૯,૬૮૬ મૃત્યુ છે. કેટલાયે લોકો માનસિક સંતુલન પણ ગુમાવી રહ્યા છે. આ મહામારી માનસિક બીમારીઓ પણ સરજી રહી છે. વ્યક્તિજીવન અને સમાજજીવનનાં બન્ને સ્તરે પોતાનો દુષ્પ્રભાવ પાથરી રહી છે. પૅનિક અને સ્ટ્રેસ ઉપરાન્ત ઍન્ગ્ઝાઇટી-રીલેટેડ, એટલે કે, ચિન્તા અને અમૂંઝણ-સંલગ્ન વર્તનો પણ પ્રગટવા લાગ્યાં છે – વ્યક્તિ એની જાણ બહાર ચીડિયલ થઇ ગઈ હોય – નાના કારણે મોટો ગુસ્સો કરતી હોય – એની ઊંઘ વેરવિખેર રહેતી હોય – ભોજનના સ્વાદ વિરમી ગયા હોય, વગેરે. ત્યારે આશા ..? વિચારીએ. ત્યારે ખુદ્દારીભર્યો પુરુષાર્થ …? વિચારીએ …

આ મુશ્કેલ સમયમાં, આવા સવાલો પરત્વે મને હૅમિન્ગ્વે અને એમની નવલકથા ‘ધી ઓલ્ડ મૅન ઍન્ડ ધ સી’ અને એ નવલકથાનો ખુદ્દાર બૂઢો જન – ઓલ્ડ મૅન – સાન્તિયાગો ને એણે ખેલેલો સાગર સાથેનો ખૂંખાર જંગ બહુ યાદ આવે છે. અને એ સમગ્રના સંદર્ભે લખાયેલું આ જગપ્રસિદ્ધ વાક્ય યાદ આવે છે : એ મૅન કૅન બી ડિસ્ટ્રોઇડ બટ નૉટ ડીફીટેડ – માણસનો નાશ કરી શકાય છે પણ એને હરાવી શકાતો નથી.

સાન્તિયાગો ગરીબ માછીમાર છે. મદદમાં એની એક છોકરો છે, ને તે ય પારકાંનો. સાન્તિયાગો સાગર ખેડતે ખેડતે ઘરડો થઈ ગયો – એવી સપાટ છે એની કારકિર્દી. કિનારા પાસેની એક ઝૂંપડા-જેવી ઘોલકીમાં રહે છે, છાપાં પર સૂએ છે. સાગરમાં મચ્છ પકડવાને નીસર્યો છે. પણ દિવસો પર દિવસો જે વીત્યા તે કોરી નિષ્ફળતાના! જો કે ૮૪-૮૪ દિવસના અન્તે, નસીબ ગણો કે મહેનત, સાન્તિયાગોને બહુ જ મોટો મચ્છ લાધે છે. પણ એના કરમની કઠનાઈ તો જુઓ કે એ મચ્છ એની નાવમાં ન સમાય એટલો બધો મોટો હતો ! નાકથી પૂંછડી લગીનું એનું માપ ૧૮ ફીટ આપ્યું છે. સાન્તિયાગો મચ્છને હણીને નાવની બહાર બાંધી દે છે. બહાર બાંધવામાં આવેલો મચ્છ અન્ય માછલાંઓથી ખવાઈને ખતમ થઈ જાય છે અને, કિનારે પ્હૉંચેલા સાન્તિયાગો માટે મચ્છનું હાડપિંજર જ બચ્યું હોય છે ! એથી ભાંગી પડેલો એ કિનારે પ્હૉંચે છે ત્યારે ટૅરેસના દીવા બૂઝાયેલા હોય છે ને એને મદદ કરનારું કોઈ હોતું નથી. સદાની સાથી પથારીનું શરણું લઈ સાન્તિયાગો ઊંધે માથે ઊંઘી જાય છે, બાજુમાં છોકરો એનું ધ્યાન રાખતો બેઠો છે, અને કથક કહે છે ‘ધી ઓલ્ડ મૅન વૉઝ ડ્રીમિન્ગ અબાઉટ ધ લાયન્સ’. આમે ય એને સિંહોનાં સપનાં બહુ આવતાં …

એક તરફ છે પ્રકૃતિની વિરાટ જંગાલિયત, ભયાનક ક્રૂર વિનાશક શક્તિમત્તા – જે આ મહામારીરૂપે પણ છે – ને બીજી તરફ છે મનુષ્યનું ઋજુ પણ ભંગુર જીવન અને તેની ખોખલી સભ્યતા. છતાંયે મનુષ્ય એવી પ્રકૃતિની સામે પડ્યો છે અથવા કહો કે તેમ કરવાની એને ફરજ પડી છે. સામે અપાર શક્તિ-સમૃદ્ધિથી સભર સાગર છે, આ તરફ અદનો વૃદ્ધ માછીમાર – નિર્ધન ને વળી ભાંગ્યાં-તૂટ્યાં સાધન-ઓજારવાળો, અભાવગ્રસ્ત. છતાં એ હતાશે ય નથી કે નથી એ કર્તવ્યમૂઢ. હકીકતે એ કર્મશીલ છે.

સાન્તિયાગોના સમગ્ર સંઘર્ષનું વિસ્તારી પણ સૂચક વિગતો સહિતનું આલેખન આ નવલકથાનો વિશેષ છે. અફાટ સાગર, બલિષ્ઠ પણ વૃદ્ધ જો કે સંવેદનશીલ સાન્તિયાગો. આકાશ, ચોપાસની પ્રકૃતિ, પહાડો, પંખીઓ. સાગરજળના વિવિધ સ્થિતિપલટા. અંધાર ઉજાસ અને પ્રકાશની, તડકા અને ચાંદનીની સંક્રમણાઓ. હૂંફાળા ને વળી દઝાડતા તાપ. એવી જ વિધવિધની શીત લહરો. પડી ગયેલા ને વળી ઝંઝાવાતી પવનો. વૃદ્ધનું નાવ, એના હાથ, બાવડાં – જો કે ગમે ત્યારે કળવા લાગે એવાં દોદળાં. મળેલો મચ્છ, મચ્છની અન્યો સાથેની, શાર્ક સાથેની, લડાઈ. લોહી. પ્રસ્વેદ. તો, વિધવિધની સુગન્ધીઓ – જમીનની … પાણીની … પવનની … સાન્તિયાગોની વાત માણસની વાત છે. માણસ આશાથી જીવે છે. પુરુષાર્થ માંડે છે રસથી; મહેનત અને જતનથી પુરુષાર્થને વિકસાવે છે, પણ પ્રાપ્તિ કશી નથી. કિનારે પ્હૉંચનારને હાડપિંજર મળે છે. વાર્ધક્ય પછીયે છેડો નથી, નવું જોમ લાવી રોજે રોજ મથવાનું હોય છે. તો શું વાતનો સાર એ છે કે પુરુષાર્થ કરવો જ નહીં? ના ! કરવો જ ! ખરી વાત એ છે કે માણસને જીવનથી હાર ખપતી નથી. જીવન સામે એ જંગે ચડ્યો રહે એવો જીવ છે. એના બંધારણમાં જ એવો કશો કેન્દ્રસ્થ તન્ત છે. નાશ એનો ભલે થાય, હારવું એને ગમતું નથી.

સાન્તિયાગો કહે છે : મારું નસીબ પાધર્યું નહીં હોય, બીજું શું ! જો કે કોને ખબર છે? બને કે નસીબ આજે ખૂલી જાય. દરેક દિવસ એક નવો દિવસ હોય છે. એટલે, ભાગ્યમાં ભરોસો રાખું તે સારી વાત થશે. બરાબરનો ચૉકક્સ થઈ જઉં કેમ કે નસીબ ખૂલે ત્યારે આપણે એકદમ તૈયાર હોવા જોઈએ. એ કહે છે : આશા ન રાખવી એ તો મૂર્ખામી છે, એટલું જ નહીં, આશા ન રાખવી, એ તો પાપ છે. મને લાગે છે આ સાન્તિયાગો આ મુશ્કેલ સમયમાં આપણને ઘણી પ્રેરણા આપી શકે એમ છે. આ નવલકથા એક મહા સત્ય ચીંધે છે : સાન્તિયાગોએ સાગરને વેઠ્યો, નાસીપાસી થઈ, ને વળી જોર આવ્યું, ને વળી નાસીપાસી થઈ … એ એના અવિરત સંઘર્ષ વચ્ચે એ ટકી શક્યો તે માત્ર આશાને કારણે. આત્મબળથી સમૃદ્ધ પુરુષાર્થને કારણે. સમ્પ્રાપ્ત મચ્છનું બીજા મચ્છ વડે ખવાઈને ભલે હાડપિંજર બચ્યું હતું પણ સાન્તિયાગો તો એના રહેઠાણે હૅમખેમ પાછો ફરી શકેલો. એ નષ્ટભ્રષ્ટ જરૂર થયો’તો પણ એને હરાવી શકાયો ન્હૉતો.

e.mail: suman.g.shah@gmail.com

આ મહાન કૃતિને એનિમેશન સ્વરૂપે રજૂ કરતી સરસ ફિલ્મની લિન્ક

https://www.youtube.com/watch?v=NNCxNntn2yc&feature=share&fbclid=IwAR3fuUCbOpsJeVlVzGnDxja4jGDnKRvi8qfedDdQXEdNdojV7Rc15IaFUDw

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 16 ઍપ્રિલ 2020

રણ અને મહેરામણ : ‘ધાડ’ જેવી ફિલ્મો વારંવાર બનતી નથી. આવી ફિલ્મો બનાવવી કેટલું મોટું જોખમ છે એ માટે આ ફિલ્મના નિર્માતા કીર્તિ ખત્રી અને નિર્દેશક પરેશ નાયકને મળવું પડે જેમણે આ ફિલ્મને પોતાના જીવનનું એક લક્ષ્ય ગણી લીધું હતું

ગુજરાતી સાહિત્યના વિલક્ષણ વાર્તાકાર જયંત ખત્રીની વાર્તા ‘ધાડ’ પરથી બનેલી ફિલ્મ ‘ધાડ’નું નિર્માણ ૨૦૦૦ની સાલમાં થયું અને છેક ૨૦૧૭માં રજૂ થઈ. આટલા લાંબા સમય બાદ અટકી પડેલી ફિલ્મ રજૂ થઈ હોય એવી પ્રાદેશિક ફિલ્મજગતની પહેલી ઘટના છે. ‘ધાડ’ને ભલે ગુજરાત કે કચ્છમાંથી જોઈએ એવો પ્રતિસાદ નથી મળ્યો. પરંતુ જેમણે શાંત ચિત્તે આ ફિલ્મ જોઈ હશે તેઓ જરૂર વિચારતા હશે કે શા માટે ગુજરાતીઓએ આ ફિલ્મમાં રસ ન લીધો?

જે લોકોએ કચ્છને ઓળખ્યું છે, કચ્છના વિવિધ રંગોને માણ્યા છે, જેમણે કચ્છની વેરાન ધરતી પર બાળી નાખતી લુ વચ્ચે નેજવું કરીને ક્ષિતિજો સામે જોયું છે, રણ વિસ્તારમાં દૂર-દૂર માનવઆકારોનું હલનચલન જોઈને રોમાંચિત થયા છે, તેઓ ‘ધાડ’ જોઈને રાજી થયા હશે અને ઘેલાની ભડભડ બળતી ચિતાનું અંતિમ દૃશ્ય જોઈ જરૂર વિષાદમાં ડૂબી ગયા હશે.

ગુજરાતી ફિલ્મના ઇતિહાસમાં કચ્છને, કચ્છની ધરતીની વિરુપતા અને અહીંનાં માનવહૈયાંમાં ઊઠતાં વમળો, ચિત્તમાં ચડતી ડમરીઓને રજૂ કરતી અત્યાર સુધીમાં માત્ર એક જ ફિલ્મ બની છે. એ છે ડૉ. જયંત ખત્રીની વાર્તા પરથી બનેલી ફિલ્મ ‘ધાડ’. ત્રણ-ત્રણ પત્ની છતાં સંતાનસુખ ન પામેલો ધાડ વાર્તાનું નકારાત્મક પાત્ર ઘેલો અને તેની આસપાસ વણાયેલી પાત્રસૃષ્ટિને જયંત ખત્રીએ જેટલી બારીકાઈથી રજૂ નથી કરી એટલી હિન્દી ચિત્રપટ જગતના દિગ્ગજ કલાકારો રજૂ કરી શક્યા છે. વળી એ કલાકારો જે કચ્છથી સાવ જ અજાણ હતા. કે.કે. મેનન, નંદિતા દાસ, રઘુવીર યાદવ, સુજાતા મહેતા, સંદીપ કુલકર્ણી, સમીરા અવસ્થી જેવા બિનગુજરાતી કલાકારો ઉપરાંત ભીમ વાંકાણી, બાબુભાઈ રાણપરા અને ઝવેરીલાલ સોનેજી જેવા ગુજરાતી કલાકારોએ આ ફિલ્મમાં કચ્છી માડૂઓનાં ચરિત્રોને એક ચોક્કસ ઊંચાઈ આપી છે.

ધાડની સૌથી મોટી વિશેષતા એ છે કે આ ફિલ્મ ખરેખરા કચ્છનું છેલ્લું દસ્તાવેજીકરણ છે. એ કચ્છ, જ્યાં પવનચક્કીઓ નહોતી, વાહનોની દોડમદોડ નહોતી કે નહોતો ઉદ્યોગોનો ધમધમાટ. અસ્સલ રણપ્રદેશની વેરાન ધરતી. લૉન્ગ શૉટમાં દેખાતા અબડાસા, માંડવી, લખપત વિસ્તારનાં દશ્યો, રણપ્રદેશ અને પાત્રોના મનોભાવોને રજૂ કરતું વનરાજ ભાટિયાનું શોરબકોર વગરનું સંગીત આ ફિલ્મને એક પ્રાદેશિક ફિલ્મની ગરિમા બક્ષે છે.  ૧૭ વર્ષ સુધી અટકી પડેલી ફિલ્મ થકી કોને-કોને શું નુકસાન થયું છે એ તો પડદા પાછળની વાતો છે. તેમ છતાં, ગુજરાતી ફિલ્મના ઇતિહાસમાં ખેરખા કલાકારોને રજૂ કરવા માટે આ ફિલ્મના દિગ્દર્શક પરેશ નાયકને સલામ તો મારવી જ પડે.

ધાડ ફિલ્મનાં બીજ ૧૯૯૯ના જૂન મહિનામાં વવાયાં હતાં. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા ભુજમાં જયંત ખત્રીના સાહિત્ય પર પરિસંવાદ હતો. ગુજરાતી સાહિત્ય જગતના નામાંકિત વાર્તાકારો ભુજ આવ્યા હતા. એ સત્રમાં જયંત ખત્રીની ‘ખરા બપોર’ વાર્તાની ચર્ચા થઈ હતી. ‘ખરા બપોર’ વાર્તાને તંતોતંત સમજાવવા કચ્છ આવેલા સાહિત્યકારોએ બન્નીનો પ્રવાસ ખેડ્યો.

જ્યારે હજી કચ્છ કૅમેરા દ્વારા ગુજરાત સામે આવ્યું ન હતું, એવા સમયમાં ગુજરાતી સાહિત્યકારો કચ્છનું રણ અને સૂનકાર જોઈ દંગ થઈ ગયા. એ પરિસંવાદમાં વાર્તાકાર તરીકે પરેશ નાયક પણ આવ્યા હતા. સત્ર દરમિયાન એવી ચર્ચા નીકળી હતી કે ગુજરાતી સાહિત્ય કૃતિઓ પરથી ફિલ્મો બનવી જોઈએ. પરેશ નાયકના મનમાં આ વાત ઊતરી ગઈ અને તેમણે નક્કી કર્યું કે મારે જ આ ફિલ્મ બનાવવી. એ પછી ધાડ વાર્તા પરથી ફિલ્મ બનાવવાનાં ચક્રો ગતિમાન થયાં. જયંત ખત્રી ફિલ્મ ફાઉન્ડેશન રચાયું. જયંત ખત્રીના મોટા પુત્ર અને જાણીતા પત્રકાર કીર્તિ ખત્રી નિર્માતા બન્યા. ધાડ વાર્તા પરથી જ ધાડ નામની નવલકથા લખનાર વિનેશ અંતાણીએ આ ફિલ્મની પટકથા લખવાનું સ્વીકાર્યું.

ફિલ્મ બનાવવી કેટલી અઘરી છે તે એ સમજી શકે જેને આ ક્ષેત્રનો અનુભવ હોય. એવો અનુભવ પરેશ નાયકના ખાતે જમા હતો, પરંતુ નાણાં ક્યાંથી લાવવા એ બાબતે ગડમથલ ચાલી. એ વખતે જી.એમ.ડી.સી.ના ચૅરમૅન કચ્છના ભૂતપૂર્વ ધારાસભ્ય શ્રી મૂકેશ ઝવેરી હતા. તેમણે આ ફિલ્મના નિર્માણ માટે ૩૦ લાખ રૂપિયા આપવાની હા પાડી જે પૈકી ૧૫ લાખનો પહેલો હપ્તો નિર્માતાને ચૂકવાયો પણ ખરો. ફિલ્મનું શૂટિંગ કરવા માટે નલિયા અને લખપત તરફનું લોકેશન નક્કી થયું. સહનિર્માતા ઝવેરીલાલ સોનેજી કચ્છની બારીકીઓ સમજાવવા એક મહિનો શૂટિંગ સ્થળે ધામા નાખીને પડ્યા રહ્યા. લોકોનો સહકાર અદ્ભુત હતો. ફિલ્મનું મોટા ભાગનું શૂટિંગ ૨૦૦૦ના અંત સુધી પૂરું પણ થયું, પરંતુ જાન્યુઆરીમાં કચ્છમાં ભયાનક ભૂકંપ આવ્યો. કચ્છની તમામ ગતિવિધિઓ બદલતી રહી સાથે-સાથે નિર્માતા અને નિર્દેશકનો ઉચાટ પણ વધતો ગયો, કારણ કે રાજકીય સમીકરણો બદલાઈ ગયાં હતાં જેને આ ફિલ્મ સાથે સંબંધ હતો. તો ય ૨૦૦૩માં ફિલ્મનો પહેલો પ્રોમો રજૂ થયો, પરંતુ નાણાકીય કટોકટીમાંથી કેમ પાર ઊતરવું એનો કોઈ ઉપાય દેખાતો ન હતો.

ફિલ્મ રજૂ કરવામાં નિર્દેશકે ટેક્નિકલ મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો. ફિલ્મને એક પછી એક ગ્રહણ લાગતાં રહ્યાં. એક તબક્કો એવો આવ્યો કે આ ફિલ્મ હવે રજૂ નહીં થઈ શકે એવું પણ લાગ્યું. આખરે અદાણી ફાઉન્ડેશન વહારે આવ્યું અને ફિલ્મ ૨૦૧૭માં રજૂ થઈ, પરંતુ ત્યારે આખું કચ્છ બદલાઈ ગયું હતું. કચ્છ વિશેના ખ્યાલો બદલાઈ ગયા હતા. કચ્છના લોકોની માનસિકતા પણ બદલાઈ ગઈ હતી. ગુજરાતમાંથી ફિલ્મને જોઈએ એવો લોકપ્રતિભાવ મળ્યો નહીં. કચ્છમાંથી પણ નહીં. અસ્સલ કચ્છની તાસીર અને ખુમારી રજૂ કરતી ફિલ્મ વિશે ગુજરાતીઓ અજાણ રહ્યા.

છેલ્લાં પાંચેક વર્ષથી ગુજરાતી ફિલ્મો એની પરંપરામાંથી બહાર આવી રહી છે. નવી પેઢી નવા સંદર્ભો સાથે ફિલ્મો બનાવી રહી છે જેને લોકચાહના પણ મળી રહી છે. ટૂંકા ગાળામાં ‘રેવા’ અને ‘હેલ્લારો’ જેવી ફિલ્મો ગુજરાતી દર્શકોને થિયેટર સુધી લઈ જવામાં સફળ રહી છે. એવું લાગી રહ્યું છે જાણે ગુજરાતી ફિલ્મોનો નવો યુગ આવી રહ્યો છે. આવા સમયમાં રજૂ થયેલી ‘ધાડ’ને જોવા ગુજરાતી દર્શકોએ ઝાઝો ઉત્સાહ દર્શવ્યો નહીં એનાં મજબૂત કારણો પણ છે. કોઈ પણ સમજી શકે એવી બાબત એ છે કે કોઈ ફિલ્મ માત્ર પશ્ચાદભૂ અને અભિનય પર ચાલી ન શકે. ગુજરાતી ફિલ્મ તો બિલકુલ ન ચાલે. ધાડમાં નબળું તત્ત્વ છે કથાનું ટુકડામાં વહેંચાઈ જવું. ત્રણ સ્ત્રી અને તેમની સાથે જોડાયેલા એક પુરુષની સ્વતંત્ર કથાને કારણે ફિલ્મની ગતિ મંદ પડે છે. નિર્દેશક મૂળ વાર્તાને વળગી ન રહ્યા હોત તો એક સ્ત્રીપાત્ર ઓછું કરી ફિલ્મને ચુસ્ત કરી શક્યા હોત. વળી એક ફિલ્મમાં હોય એવું જનસમૂહને સ્પર્શતું રંજક તત્ત્વ પણ નથી. આખી ય ફિલ્મ પર ઘેલો છવાઈ રહે છે, પરંતુ તે સમાજનું નકારાત્મક પાત્ર છે. નકારાત્મક મુખ્ય પાત્રવાળી ફિલ્મો ભારતીય દર્શકોને ગમતી નથી હોતી. ધાડપાડુ ઘેલાનું મૃત્યુ જયંત ખત્રીની વાર્તામાં સમજાઈ શકે એવું છે, પરંતુ પરેશ નાયકની ફિલ્મમાં સમજાતું નથી. ફિલ્મનો અંત ‘બેસતો રાજા અને ઊઠતો બકાલી’ જેવો ઉતાવળિયો છે. આ એક પ્રાદેશિક ફિલ્મ છે અને એ માટે ફિલ્મમાં લોકસમૂહ હોવો જોઈતો હતો. નિર્દેશકને આ ભૂલ મોંઘી પડી છે. ગુજરાતી સંવાદો વચ્ચે કચ્છી સંવાદો પણ આગંતુક લાગે છે. ક્યાંક ટેક્નિકલ ત્રૂટીઓ પણ નજરે ચડે છે. તેમ છતાં, ધાડ કચ્છની ધરતીના મૂળ સ્વભાવને રજૂ કરતી ફિલ્મ છે એટલે એને વ્યાપારી ધોરણે નહીં, પણ કલાની નજરે જોવાથી જ સમજાય એમ છે.

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 14 ઍપ્રિલ 2020