"સાહેબ, એક જબ્બર આઇડિયા છે. આ આફત છે, પણ એને આપણે અવસરમાં ફેરવી શકીએ એમ છીએ."

"આપણે અંદરોઅંદર જુમલા ફટકારવા પડે એ હદે સ્થિતિ કથળી ગઈ છે?"

"ના, સાહેબ. સૉરી. મને થયું કે આપણે આ કોરોનાને લગતા ખાસ સિક્કા બહાર પડાવીએ તો કેવું? એમાં એક બાજુ વાઇરસનું ચિત્ર હોય અને બીજી બાજુ …"

"બ્રિલિયન્ટ! આ મને કેમ ન સૂઝ્યું?"

"સાહેબ, મને પહેલેથી હિસ્ટ્રીમાં બહુ રસ. તો પેલા એક બાદશાહે કંઈક આવું જ કરેલું. રાજધાની બદલેલી ને સિક્કા ય પડાવેલા. તો મેં'કુ આપણાથી કેમ ન થાય?"

"સાહેબ, વધુ એક આઇડિયા. આપણે એક જબ્બર ફેસ્ટીવલ યોજીએ. એનું નામ જ 'કોરોના પરાજય ઉજવણી મહોત્સવ' રાખવાનું. બધી ભાષાઓમાં એનાં બેનર ચીતરાવવાનાં."

"પછી?"

"સાહેબ, તમેય શું મશ્કરી કરો છો! પછીનું તો બધું લોકો જ ઉપાડી લે ને.”

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 01 જૂન 2020

૧૩ મે, ૨૦૨૦

ખરા ‘સુપર સ્પ્રેડર’ કોણ?

અમદાવાદમાં કોરોનાના કેસ ઓછા થવાનું જરા ય નામ જ નથી લઈ રહ્યા! પરિણામે કોરોનાને નિયંત્રણમાં લાવવા નવી ટીમ, અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના નવા કમિશનર પણ નિયુક્ત કરાયા. નવી ટીમે અમદાવાદને ૭મીથી ૧૫મી મે સુધી સંપૂર્ણ લૉક ડાઉન હેઠળ જાહેર કર્યું. દૂધ અને દવાની દુકાન સિવાય કંઈ જ ખુલ્લું રાખવાની પરવાનગી નહોતી. અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની યોજના મુજબ એ એક અઠવાડિયામાં શાકભાજીના ફેરિયાઓ અને કરિયાણાની દુકાનના દુકાનદારોના કોરોના ટેસ્ટ કરીને તેમને હેલ્થ કાર્ડ આપવામાં આવ્યાં, જેથી કરીને તેમનામાંથી કોઈ કોરોના સંક્રમિત હોય તો તેમને 'સુપર સ્પ્રેડર' બનતા અટકાવી શકાય.

હવે જેમને 'સુપર સ્પ્રેડર'ની ઓળખ આપવામાં આવી છે, તેમને હેલ્થ કાર્ડ કેવી રીતે અપાયા છે, તેનો અનુભવ કહું. મારા ઘરની એકદમ નજીક કોર્પોરેશન સંચાલિત આરોગ્ય કેન્દ્ર છે. મારી ખાસ દોસ્ત પણ આ આરોગ્ય કેન્દ્રમાં મૅડિકલ સ્ટાફ તરીકે ફરજ નિભાવે છે. હકીકતમાં આ હેલ્થ કાર્ડ ટેસ્ટ કર્યા વગર જ અપાયાં છે. ટેસ્ટ અને સ્ક્રિનિંગ બંને અલગ બાબત છે. શાકભાજીના ફેરિયાઓ અને કરિયાણાની દુકાનના દુકાનદારોના ટેસ્ટ નહીં, પરંતુ સ્ક્રિનિંગ થયા છે. એક-એક આરોગ્ય કેન્દ્રમાં સવારથી જ હેલ્થ કાર્ડ મેળવવા માટે બસો-ત્રણસો વ્યક્તિઓની લાઈન લાગે. આરોગ્ય કેન્દ્રનો સ્ટાફ ઓછો. ટેસ્ટ કીટ પૂરતા પ્રમાણમાં છે જ નહીં. ઉપરાંત ટેસ્ટ નહીં કરવાનો ઉપરથી આદેશ પણ છે. સ્ટાફની એક કે બે વ્યક્તિ થર્મલ ગન લઈને બેસે. એકાદ સ્ટાફ સભ્ય હેલ્થ કાર્ડ બનાવે. થર્મલ ગનમાં બે વ્યક્તિ વચ્ચે થોડી ક્ષણોનું અંતર રાખવું પડે, જેથી થર્મલ ગનની સિસ્ટમ રિવાઇઝડ થઈ શકે.

પરંતુ બસો-ત્રણસો વ્યક્તિઓની હેલ્થ કાર્ડ માટેની લાઈન હોય અને બીજા એટલા જ દરદીઓ ઓ.પી.ડી.ની લાઈનમાં ઊભાં હોય. ત્યાં સ્ટાફ પાસે એટલો સમય જ ન હોય કે તે બે વ્યક્તિ વચ્ચે થર્મલ ગનની સિસ્ટમને રિવાઇઝ કરી શકે. જેમ જેમ સમય વીતતો જાય તેમ તેમ સ્ટાફની ક્ષમતા ઘટતી જાય. અંતે એ લોકો પણ જાણે છે કે આ પ્રકારના સ્ક્રિનિંગનો કોઈ જ અર્થ નથી. મોટા ભાગનાં દરદીઓ કોરોનાનાં લક્ષણો વિનાના છે. કદાચ કોઈને તાવ હોય તો એકાદ પેરાસિટેમોલ લઈને સ્ક્રિનિંગ દરમિયાન સંક્રમિત હોવાની શંકામાંથી બચી શકાય. એટલે અંતે સ્ક્રિનિંગની પ્રક્રિયાનો પણ જેમ દિવસ ચડે તેમ ત્યાગ કરવામાં આવે. હું કૉર્પોરેશનના સ્ટાફનો દોષ નથી જોતી. તે તો જીવનાં જોખમે પોતાની ફરજ નિભાવી રહ્યાં છે. પરંતુ સ્ક્રિનિંગને ટેસ્ટિંગમાં ખપાવીને બધાંને આ રીતે હેલ્થ કાર્ડ આપી દેવાયાં તે માટે કૉર્પોરેશનના ઉચ્ચ અધિકારીઓ અને તંત્રની જવાબદારી ન ગણાય? આવા નિર્ણયથી જેમને હેલ્થ કાર્ડ અપાયાં છે તેમની તંદુરસ્તીને તો જોખમ છે જ, ઉપરાંત શહેરના તમામ નાગરિકોને પણ એટલું જ જોખમ છે. પેટનો ખાડો પુરવા શાકભાજીના ફેરિયાઓ બહાર નીકળે, કરિયાણાની દુકાનના દુકાનદારો જીવન જરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓ માટે દુકાન ખુલ્લી રાખે તો એ બધા 'સુપર સ્પ્રેડર' કહેવાય! આવા લોકવિરોધી નિર્ણય લેતા અને ખાલી કાગળ ઉપર પદ્ધતિને અનુસરતા તંત્રને શું કહેવું જોઈએ? 'સુપર કૉન્સ્પિરેટર' કહી શકાય?

ઔદ્યોગિક એકમોની જોહુકમી

૨૪ મે, ૨૦૨૦

લૉક ડાઉન-૪માં ઔદ્યોગિક એકમો શરૂ કરવાની છૂટછાટ આપવામાં આવી છે. જો કે આ છૂટછાટ અમુક શરતોને આધીન છે. જેમ કે, શારીરિક અંતર જાળવવું, માસ્ક – સેનિટાઈઝરનો ઉપયોગ કરવો વગેરે. કોરોનાના નામે શ્રમ કાયદાઓમાં કામદારવિરોધી ફેરફારો પણ કરવામાં આવ્યા. કામના ૮ કલાકના બદલે ૧૨ કલાકનો નિયમ પણ અનેક રાજ્યોમાં લાગુ કરવામાં આવ્યો. અમદાવાદ જિલ્લામાં પણ અનેક ઉદ્યોગ એકમો લૉક ડાઉન ૪ની સાથે શરૂ થયાં. સાણંદ, બાવળા, ધોળકાના આખા પટ્ટામાં અનેક ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ આવેલી છે. એક જાણીતી ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીએ પોતાનો પ્લાન્ટ શરૂ કરી દીધો હતો. ત્યાંના ૩૧ જેટલા કર્મચારીઓ કોરોના સંક્રમિત થતાં પ્લાન્ટ થોડા દિવસ માટે બંધ પણ કરી દેવાયો હતો. આજની તારીખે આ પ્લાન્ટ ફરીથી શરૂ કરી દેવાયો છે. આ તમામ ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓમાં અમદાવાદ જિલ્લાના વિવિધ ગામડાંઓના લોકો દવાઓના પૅકેજિંગમાં ઊભા રહીને નોકરી કરે છે. તેમાં મહિલા કામદારો પણ હોય છે. જ્યારે આ ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ શરૂ કરાઈ ત્યારે અનેક ગામના સરપંચોનો વિરોધ હતો. પણ એમની વાત તો કોણ સાંભળે?

આજે ધોળકા તાલુકામાં કોરોના જે કેસ આવ્યા છે, તે આ કંપનીઓને આભારી છે. ધોળકા તાલુકાના જ એક ગામમાં રહેતી મારી એક દોસ્ત સાથે ફોન પર વાતચીત થઈ. તેણે આ ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ વિશે જે કહ્યું એ ચિંતાજનક બાબત છે. તેના ગામમાંથી પણ અનેક લોકો આ કંપનીઓમાં નોકરી કરે છે. અનેક કંપનીઓએ પોતાના કર્મચારીઓને રીતસરની ધમકી જ આપી છે કે ૩૦મી મે સુધી જે કર્મચારી હાજર નહીં થાય તેની નોકરી રહેશે નહીં. વાત માત્ર આટલી જ નથી. નોકરી પર આવતા તમામ કર્મચારીઓ પાસે એવાં લખાણ પર સહી પણ લેવામાં આવે છે કે નોકરી દરમિયાન જો કોઈ કર્મચારી કોરોના સંક્રમિત થશે તો કંપનીની કોઈ જ જવાબદારી રહેશે નહીં. લાચારીને વશ થઈને કર્મચારીઓને સહી કરવી પણ પડે છે. કારણ કે આવક વગર ભૂખથી મરવું, એના કરતાં કોરોનાથી મરવું સારું!

બીજી પણ એક વાત. આ કંપનીઓમાં કામ કરતી સ્ત્રીઓની સ્થિતિ તો સાવ ખરાબ છે. સતત ૧૨ કલાક ઊભા રહીને કામ કરવું એક આસાન વાત નથી. આ કારણે આ મહિલા કામદારોની શારીરિક સ્થિતિ બગડવાની ત્રણ – ચાર ઘટનાઓ બનતાં હાલ તો મહિલાઓને આઠ કલાક જ કામ કરવા કહ્યું છે. પરંતુ ઓછા સ્ટાફ સાથે ચાલતી આ કંપનીઓ આવનારા દિવસોમાં મહિલા કામદારોને નોકરીમાં રાખશે કે કેમ, તે સવાલ છે. ધોળકા તાલુકાનું ઉદાહરણ આ ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓની જોહુકમીનું  પરિણામ છે. એક ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીના ચાર કર્મચારી મૃત્યુ પામ્યા છે. કંપનીઓની આવી જ દાદાગીરી રહેશે તો પરિસ્થિતિ બગડી શકે છે.

e.mail : vaghelarimmi@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 01 જૂન 2020

સદીમાં એકાદ વાર આવે એવી મહામારી અને એવા અસાધારણ સંજોગોમાં લેવાયેલા લૉક ડાઉનના નિર્ણયથી ભારત જેવા દેશનાં ચક્રો ચાલતાં બંધ થઈ ગયાં. આટલા લાંબા સમય સુધી દેશભરમાં રેલવે બંધ રહી હોય એવું અગાઉ ભાગ્યે જ બન્યું હશે. દેશવાસીઓના મોટા હિસ્સાએ જાણે નજરકેદ વેઠવાની આવી — ભલે તેનો આશય પોતાની ને કુટુંબની સલામતીનો હતો. છેલ્લા થોડા વખતથી તબક્કાવાર લૉક ડાઉનની સાંકળ ઢીલી કરાઈ રહી હતી હતી, છેવટે આજથી જાહેર પરિવહન, એસ.ટી. બસ અને સિટી બસ શરૂ થઈ છે. કેટલીક ટ્રેનો પણ. આટલા લાંબા સમયથી જકડાયેલાં સૌને મુક્તિનો આનંદદાયક અહેસાસ લાગશે. જૂજ કન્ટેઇન્મેન્ટ ઝૉનમાં પણ આખો વિસ્તાર આવરી લેવાને બદલે તેમને માઇક્રો કન્ટેઇન્મેન્ટ ઝોન તરીકે, મર્યાદિત પેટાવિસ્તાર પૂરતા ચાલુ રખાયા છે.

આ તબક્કે આશા એવી રહે છે કે ધીમે ધીમે સ્થિતિ પૂર્વવત્ બને અને કુદરતી કારણોથી વાઇરસનો પ્રસાર કાબૂમાં આવે. સરકાર પણ એવી આશા રાખી રહી છે. કેમ કે, શરૂઆતનાં લૉક ડાઉન જો કેન્દ્ર સરકારની નિર્ણયશક્તિનું — આયોજનનું નહીં, નિર્ણયશક્તિનું — પ્રતીક હતાં, તો છેલ્લાં બે-એક લૉક ડાઉન સરકારની ગુંચવાડાગ્રસ્ત દશાના નમૂના બની રહ્યાં. અગાઉના લૉક ડાઉનની મુદ્દત પૂરી થતી હોય, પરિસ્થિતિમાં ઝાઝો સુધારો ન થયો હોય, છતાં કંઈક તો કરવાનું જ હોય અને શું કરવું તેની ખબર પડતી ન હોય, એવી સ્થિતિમાં સરકારે ધકેલ પંચા દોઢસો કરીને આદેશોના ખડકલા સાથે લૉક ડાઉન આગળ ધપાવ્યે રાખ્યાં. હવે બધું ખૂલી રહ્યું છે અને સમુસૂતરું ચાલે એવી આશા રાખીએ તો, જોતજોતાંમાં વિગતો ભૂલાવા લાગશે અને લૉક ડાઉન એ સરકારે લીધેલા સમયસર અગમચેતીનાં પગલાં તરીકે, તેની મહાન વ્યૂહરચના તરીકે અને અમેરિકાની સરખામણીમાં કોરાના સામેના જંગમાં આપણી જીત તરીકે ઉલ્લેખાવા લાગશે. તેની શરૂઆત તો થઈ જ ચૂકી છે. વડાપ્રધાને તેમની બીજી મુદ્દતના પહેલા વર્ષના સરવૈયામાં કોરોના સામેની લડાઈનો સફળતાની રીતે જ ઉલ્લેખ કર્યો છે.

વડાપ્રધાનનું કામ પોતાની તથા સરકારની પહાડ જેવડી નિષ્ફળતાઓને ઢાંકવાનું છે. તેમની પાસેથી આત્મખોજ કે પ્રામાણિક એકરારની અપેક્ષા રખાય એમ નથી. પરંતુ આજે નહીં ને થોડા મહિના કે વરસ પછી, કોરોનામુદ્દે તેમના વિજય સરઘસમાં જોડાઈ જતી વખતે એટલું યાદ રાખવાનું ભૂલતા નહીં કે પહેલા લૉક ડાઉનનો નિર્ણય યોગ્ય હોવા છતાં, વડાપ્રધાનની આત્મમુગ્ધતા અને મિથ્યાભિમાની અવિચારીપણાને કારણે, આ દેશના લાખો સ્થળાંતરિત શ્રમિકોને તેમણે દાયકાઓમાં નહીં જોવા મળેલી આફતમાં ધકેલી દીધા. એટલું જ નહીં, ત્યાર પછી બે મહિના સુધી તેમની પીડાને ગણકારી સુધ્ધા નહીં. શાસકીય નિષ્ફળતા અને તેના અહંકારનો આ નમૂનો આઝાદ ભારતના ઇતિહાસમાં વડાપ્રધાનને તેમની અપેક્ષા કરતાં જુદા પ્રકારના અવ્વલ સ્થાને જરૂર મૂકી દેશે. તેમના સમર્થકોનો આક્રમક બચાવ કે પંડિતોની થિયરી — આ કશું ઇતિહાસમાંથી તેમનું આ સ્થાન છીનવી નહીં શકે. કેમ કે, એ તેમની આપકમાઈ છે.

ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી વિજય રૂપાણી, નાયબ મુખ્ય મંત્રી-કમ-આરોગ્યમંત્રી નીતિન પટેલ અને આરોગ્ય સચિવ જયંતી રવિ વડાપ્રધાનના અહંકારમાંથી અને વાસ્તવિકતાનો ઇન્કાર કરવામાંથી જાણે પ્રેરણા લેતાં હોય તેમ આ મહિનાઓમાં વર્તતાં રહ્યાં છે. સાવ શરૂઆતમાં ઘરે ઘરે ફરીને કેટલા લોકોનાં સર્વેક્ષણ કરી નાખવામાં આવ્યાં, તેને લગતા માની ન શકાય એવા દાવાથી આરોગ્ય સચિવ જયંતી રવિએ શરૂઆત કરી હતી. તેમણે કરેલું અમદાવાદની પરિસ્થિતિનું હેન્ડલિંગ મૅનેજમેન્ટનાં પાઠ્યપુસ્તકોમાં મૂકવું પડે એવું છે — મૅનેજમેન્ટ કેવી રીતે ન કરવું તે માટે. ઇમેજ-ઘેલી રાજ્ય સરકારથી અલગ તરીને કંઈક ઠેકાણાસરની વાત કરનારા અમદાવાદના મ્યુનિસિપલ કમિશનર વિજય નહેરાની બદલી પણ એ અહંકારી મિસમૅનેજમેન્ટનો જ હિસ્સો જણાઈ હતી, જેના પગલે નહેરાને નિષ્ફળ ઠરાવવા માટે ભા.જ.પ.ના સાયબર સેલની સેવાઓ પણ લેવામાં આવી.

અમદાવાદ કોરોના જેટલું જ અહંકારભર્યા મિસમૅનેજમેન્ટની મહામારીનો ભોગ બન્યું. બીમાર માણસ પોતાના ખર્ચે ખાનગી લૅબોરેટરીમાં ટેસ્ટ કરાવવા ઇચ્છતો હોય તો તેને સરકાર પાસેથી પરવાનગી લેવી પડે અને સરકાર તે આપવામાં ઠાગાઠૈયા કરે. કારણ કે, તેને આંકડો ઓછો બતાવવાની લ્હાય લાગી હોય. પછી હાઇ કોર્ટને વચ્ચે પડવું પડે, ત્યારે આપણે આનંદ મનાવવાનો, એમ? આપણે હાઇ કોર્ટને ચૂંટી હતી કે સરકારને? શાસનની સાદી બાબતોમાં હાઇ કોર્ટે આદેશ આપવા પડવાના હોય, તો આ ચૂંટાયેલા નમૂનાઓને શું કરવાના? જાહેરખબરોમાં ને હોર્ડિંગોમાં તેમનાં થોબડાં જોઈને જ રાજી થવાનું? અને જયંતી રવિ ગમે તેટલાં મોટાં અફસર હોય, લોકોએ તેમને ચૂંટીને મોકલ્યાં નથી. તેમના સાહેબો તેમનું જે કરવું હોય તે કરે, પણ નાગરિકોએ આ જવાબ તેમના સાહેબો પાસે માગવાનો છે. (એ જુદી વાત છે કે જયંતી રવિ ૨૦૦૨માં ગોધરાના કલેક્ટર તરીકે ઇતિહાસનાં પાને ચડેલાં અને ૨૦૨૦માં ફરી વાર, મહામારીમાં રાજ્યનાં આરોગ્ય સચિવ તરીકે તેમનું નામ ઇતિહાસના ચોપડે ચડ્યું છે — કેવી રીતે, એ તો સૌ જાણે છે.)

રાષ્ટ્રીય સ્તરે સ્થળાંતરિત શ્રમિકોની પીડા પ્રત્યે સરકારની ગુનાઈત ઉદાસીનતા-અસંવેદનશીલતા અને અમદાવાદમાં (હજુ તો ચાલુ વર્તમાનકાળ ગણાય એવા) કોરાનાના ખતરા વચ્ચે રાજ્યના વહીવટી તંત્રની નિષ્ફળતા — આ બંને એવા બોધપાઠ છે, જે લૉક ડાઉન ખૂલી ગયાની ઉજવણીમાં ભલે ઘડી-બે ઘડી બાજુ પર રખાય, પણ ત્યાર પછી એ ભૂલવા જેવા નથી. એ ભૂલી જવાનો અને ‘આપણે કેવો જોરદાર મુકાબલો કર્યો’ના વરઘોડામાં જોડાઈ જવાનો મતલબ થશેઃ જડ, અહંકારી, અસંવેદનશીલોની યાદીમાં કેટલાક શાસકો અને કેટલાક અફસરોની સાથે પોતાનું નામ પણ હોંશે હોંશે નોંધાવી દેવું.

e.mail : : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 01 જૂન 2020