કોઈ પણ વાલી, શિક્ષક કે વિદ્યાર્થીને વિચારતા કરી મૂકે તેવી આ વાત દસમાં ધોરણમાં અભ્યાસ કરતી ભારતી નામે એક કિશોરીની છે. ભારતીની મનોદશામાં શિક્ષણક્ષેત્રે કથળી રહેલાં ધોરણોનું પ્રતિબિંબ હોવાથી દૃષ્ટાંતરૂપે અહીં મૂકું છું. ભારતી નામ સાચું નથી, પણ હકીકત સાચી છે. શાળાના સંચાલકો આવા કિસ્સાઓ પર ધ્યાન આપે, એવી આશા રાખવી એ ભારતીની ડોકટર બનવાની વ્યર્થ આશા જેવી છે.
ઉજ્જવળ શૈક્ષણિક કારકિર્દીનાં સ્વપ્નાં સેવતી ભારતી પછાત વિસ્તારના એક ગરીબ ઘરના ચાર બાળકોમાંનું ચોથું સંતાન છે. પિતા કડિયાકામ કરે છે. માતા સિવણકામ અને મોટોભાઈ બેંકમાં નોકરી કરે છે. બે મોટી બહેનો કોલેજમાં છે. વિદ્યાદાન થકી સ્વદેશનાં બાળકોને મદદ માટે થોડો સમય ફાળવવાની શુભ ભાવનાથી ભારતીને ઉચ્ચ બીજગણિત શીખવવા મેં ઝૂમ પર મળવાનું શરૂ કર્યું. જેમણે મને આ કામ સોંપ્યું હતું તે ભાઈએ ભારતીને ફોનની સગવડ કરી આપી હતી. ભારતીએ મને જણાવ્યું કે કોરોનાને કારણે શાળાઓ બંધ હોવાથી તે અભ્યાસમાં એક વર્ષ પાછળ છે અને તેથી તેને દસમા ધોરણનું ગણિત ગણવામાં મુશ્કેલી પડે છે. તેને કેટલું આવડે છે તે જાણવા મેં પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબમાં મને ખ્યાલ આવ્યો કે એને ત્રીજા ધોરણનું સાદું ગણિત પણ નથી આવડતું. એક દાખલામાં ૧૫૬/૨=૫૨૮ લખ્યું હતું. જવાબ સાચો નથી તે તરત જ તેના ખ્યાલમાં આવ્યુ પણ ભૂલ ક્યાં થઈ તેની સમજ ન પડી. જવાબના પહેલા અંક ૭-ની જગ્યાએ તેણે ૫ પછી ૨ લખી ૧૫નો ભાગાકાર બે પગથિયે કર્યો હતો. દસમા ધોરણના બેઝીક ગણિતમાં પાસ થવાનાં ફાંફાં હોવા છતાં, ડોક્ટર થવાનું સ્વપ્ન જોતી ભારતીનું માનસિક આરોગ્ય મને જોખમમાં લાગ્યું. ગણિતના પહેલા સ્વાધ્યાયનો પહેલો દાખલો પણ તેને ન આવડ્યો. આશ્ચર્યના આ આંચકામાંથી આજે એક અઠવાડિયા પછી પણ હું બહાર નથી આવી શકી. આ માટે જવાબદાર કોણ? ન આવડે તે દસ વાર લખવા આપીને શાળાના શિક્ષક તેની ફરજ નિભાવતા હતા, તેવો ખ્યાલ મને ભારતી સાથેની વાતચિત પરથી આવ્યો.
૨૦૦૮માં હું યુ.એસ.એ.થી દેશની મુલાકાતે ગઈ હતી ત્યારનો એક બીજો પ્રસંગ અહીં મને યાદ આવે છે. અમારા પડોશમાં રહેતા એક ડોક્ટરના સાત વર્ષના પુત્રને મમ્મી વિશે દસ વાક્ય બોલવા માટે વર્ગમાં પ્રથમ નંબરનો એવોર્ડ મળ્યો હતો. શિક્ષક પડોશી હોવાને નાતે તેના બાળકોનાં શિક્ષણની વાતમાં હું રસ દર્શાવતી. એક સાંજે મમ્મીના ગૌરવમય સૂચનથી પુત્રએ છટાથી આ દસ વાક્યો મારી પાસે દોહરાવ્યા. ખુશ થઈને તેને વધુ પ્રોત્સાહિત કરવાના આશયથી શાબાશી સાથે મેં પપ્પા વિશે બોલવા કહ્યું. તે ગુંચવાયો એટલે મેં કહ્યુ કે દસ નહીં ફક્ત બે વાક્યો બોલીશ તો પણ ચાલશે. તેનું મોઢું પડી ગયું, તેથી મમ્મી વ્હારે આવીને કહેવા લાગી કે મમ્મી વિશે તો તેણે મારી મદદથી લખીને પાકું કરેલ. તેને શરમમાંથી ઊગારી લેવા માટે આવડે એવું એકાદ વાક્ય પપ્પા વિશે લખવા મેં નોટપેન આપ્યા. તેને વધુ મુંઝાતો જોઈ ‘કાલે લખજે’ કહી મેં છૂટો મૂક્યો પણ તે રડવા જેવો થઈ ગયો ત્યાં સુધી મમ્મીએ લખાવવાનો આગ્રહ ચાલુ રાખ્યો. અંતે તે એક પણ વાક્ય પપ્પા વિશે લખી કે બોલી શક્યો નહીં. ગોખેલા દસ વાક્યો મમ્મી વિશે છટાથી બોલીને તે પ્રથમ નંબર લાવ્યો હતો પણ અણધાર્યા પ્રશ્નથી અને મમ્મીના આગ્રહથી તે એટલો મુંઝાઈ ગયો કે પપ્પા વિશે પોતાની મેળે એક વાક્ય પણ લખી કે બોલી શક્યો નહીં.
અહીં અમેરિકામાં સ્થિતિ જુદી છે પરંતુ સરકારી ગ્રાંટ માટે જોઈતું પરિણામ મેળવવા વિદ્યાર્થીઓને હોમવર્કથી લાદીને શિક્ષકો પોતાની ફરજ બજાવ્યાનો સંતોષ મેળવવા મથતા હોય તેવું અહીં પણ જણાય છે. બદલાતા સમય સાથે તાલ મિલાવવાની તાણ શિક્ષણક્ષેત્રે પણ વધી છે. ધાર્યુ પરિણામ ન મળે તો શાળા-સંસ્થાઓને ગ્રાંટ કે ઊંચી ફી થકી પૈસા ન મળે, આથી શિક્ષકો પર દબાણ વધે તેની અસર હોમવર્ક દ્વારા માબાપ થકી બાળક પર થાય. જેની તાણ નીચે બાળકોનો સર્વાંગી વિકાસ રૂંધાય છે. આ બોજ નીચે માનસિક તંદુરસ્તી પણ જોખમાય છે.
મારાં અવલોકન પ્રમાણે ભારત અને અમેરિકાની પદ્ધતિઓ વચ્ચે સૌથી મોટો ફર્ક એ છે કે ગુણાંક માટે ભારતમાં યાદશક્તિ પર વધુ ભાર મૂકાય છે, જ્યારે અમેરિકામાં મૌલિક વિચારશક્તિ પર વધુ ભાર મૂકાય છે. બીજો ફર્ક એ છે કે અહીં અમેરિકામાં ગાઈડન્સ કાઉન્સિલર દરેક શાળા કોલેજમાં હોય છે. બાળકે ક્યા કોર્ષ લેવા તે નક્કી કરવામાં બાળકની રૂચિ-અભિરૂચિને કેન્દ્રમાં રાખીને તેઓ માબાપને સહાય કરે છે. ભારતમાં આ રીતે શિક્ષક અને માબાપ વચ્ચે સેતુ બની શકે તેવા ગાઈડન્સ કાઉન્સિલરનો હોદ્દો શાળાઓમાં હોય તો મારા ખ્યાલમાં નથી. મહેનત કરવા છતાં ય જોઈતા ગુણ ન મેળવી શકનારા કેટલા ય વિદ્યાર્થીઓ નિરાશાને કારણે ગુમરાહ થઈ જાય છે. એમનામાં રહેલી બીજી કુદરતી શક્તિઓ પણ ખીલતી નથી અને માબાપની અપેક્ષાઓના ભાર નીચે તેઓ કચડાય છે. આવા વિદ્યાર્થીઓને ક્યારેક આપઘાતી વિચારો પણ ઘેરી વળે છે. એ સમયે એમને કોઈ સમજી શક્તું નથી, એવી એક માન્યતા કાયમ માટે મનમાં ઘર કરી જાય છે. આપણે જાણીએ છીએ કે આ માન્યતામાં તથ્ય છે. વાલીઓ, શિક્ષકો અને સંસ્થાઓ બાળકને કેન્દ્રમાં રાખીને એકબીજા સાથે મળીને કામ કરવાને બદલે એકબીજા પર દોષ ઢોળી જવાબદારીમાંથી છટકી જાય છે અને વિદ્યાર્થીની મુંઝવણો કોઈ સમજી શકતુ નથી.
જીવનનાં બત્રીસ વર્ષ ભારતમાં અને બીજાં એટલાં જ મેં અમેરિકામાં ગાળ્યાં તે દરમ્યાન શિક્ષણક્ષેત્રે બંને દેશમાં જે અનુભવો થયા તેમાં એક વિદ્યાર્થી તરીકે, એક માબાપ તરીકે અને એક શિક્ષક તરીકે મેં જે જોયું જાણ્યું અને અનુભવ્યું તે કારણે મને લાગે છે કે શિક્ષણ સંસ્થાઓની પદ્ધતિ પરનો માબાપનો વધુ પડતો ભરોસો બાળકોને વિકાસને બદલે રકાસ તરફ લઈ જઈ શકે. આજીવિકા માટે નોકરી કરતા બધા જ શિક્ષકોમાં એક સરખી કાબેલિયત ન હોય તે સમજી શકાય તેવી વાત છે. બાળકનો સર્વાંગી વિકાસ ઇચ્છતા માબાપે આથી જ શિક્ષકનો દોષ જોવાને બદલે તેની કેટલી મદદ મળી શકે તે જોવું રહ્યું. માબાપની જવાબદારી સૌથી વધારે છે એ સમજતા ઘણા અમેરિકન માબાપ હવે ઘરશાળામાં (હોમ સ્કૂલીંગ) બાળકોને ભણાવે છે. ડીસ્કૂલીંગ (નો સ્કૂલીંગ) સોસાયટીનો વિચાર પણ કેટલાક લોકો વહેતો મૂકતા રહ્યા છે. શાળાએથી બાળક ન શીખવાનું શીખીને આવે અને જરૂરી હોય તે શીખવામાં પાછળ રહે તો મોકવાનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી. શિક્ષણ વ્યાપારી ધોરણે નહીં પણ વિકાસના ધોરણે અપાય તો જ દેશનું ભવિષ્ય શિક્ષિત નાગરિકો થકી ઊજળું થઈ શકે.
e.mail : rekhasindhal@gmail.com
