સૂકા મલકમાં ધોધમાર વરસાદ થાય ને જેમ હરખથી તરબતર થઈ જવાય એવું જ કંઈક છેલ્લા અઠવાડિયામાં ક્ષણેક્ષણ અનુભવ્યું. અહીં પ્રેમની વર્ષામાં ન્હાવાનું હતું ને આનંદના સાગરમાં તરવાનું હતું.
ગુજરાતનો લીલોછમ દક્ષિણ વિસ્તાર મુંબઈ જતાં ટ્રેનમાં દર વખતે તેનાં લીલા લોહચુંબકથી ખેંચતો મને. તેમાં વળી વડીલોના પ્રેમનો ચુંબક ભળ્યો ને શ્રાવણ મહિને કેટલાંક જીવતાં તીર્થોની યાત્રાએ સપરિવાર નીકળી પડ્યા દક્ષિણ ગુજરાતના પ્રવાસે.
ત્રણેક વર્ષ પૂર્વે જીવનમાં પ્રવેશેલાં ને સાવ નિકટના આપ્તજન બની ગયેલાં નિરંજનાબહેન ક્લાર્થી, તરલાબહેન શાહ, આદિને મળવું, બાળકોને એમનાં દર્શન કરાવવાં ને ઉત્તમ કાર્ય કરતી સંસ્થાઓ બાળકોને બતાવવી એ મુખ્ય આશય હતો.
આખા પ્રવાસમાં મુખ્ય મુકામ રહ્યું સરદારનું સ્વરાજ આશ્રમ-બારડોલી. ગાંધીના ખોળામાં રમેલાં ને સરદારની છાયામાં બાળપુષ્પ રૂપે પાંગરેલાં નિરંજનાબહેન ક્લાર્થી આ આખા પ્રવાસનો પ્રાણ હતાં. સુરત સ્ટેશને ઉતરવાથી માંડીને પાછા સુરત સ્ટેશન મુકવા સુધીની પ્રત્યેક ક્ષણે જેમનો નિરંતર નેહ નીતરતો સંગ મળ્યો તે નાનીબે’ન.
સરપ્રાઈઝ રૂપે ગાડીમાં હાજર નાનીબે’ને સુરત સ્ટેશને બાળકોને આલિંગન આપી આવકાર્યા ત્યારે એ મિલન વેળાને આંખમાં સ્થિર કરી લેવાનું મન થઈ ગયું. મોટાં નાની ને નાનકડા રામનો સંગ આ દિવસોને મીઠપથી ભરી દેનારો બની રહ્યો.
સરદાર કન્યા વિદ્યાલયની દીકરીઓ દ્વારા સુમધુર ગીતોથી થયેલ સ્વાગત ભાવવિભોર કરી ગયું. બસોએક આંખોમાં અવિરત છલકાતો પ્રેમ બધાને ભીંજવી ગયો.
રક્ષાબંધનનો દિવસ હતો. આગળ ક્યારેક મારાથી બોલાઈ ગયું હશે કે ક્યારેક મારો હાથ પણ રાખડીઓથી છલકાઈ જશે ! તથાસ્તુ કહ્યા વગર મારી આ મનોકામના નાનીબે’ને પૂરી કરી. સંસ્થામાં ભણતી સોએક દીકરીઓ ને નાનીબે’ન સહિત સૌએ મારા નાનકડા હાથને પ્રેમની રક્ષાથી છલોછલ ભરી દીધો. પોતાના હાથે કાચા સૂતરના તાંતણે બનાવેલી ખાદીની રાખડીઓ મારા હાથ પર બંધાતી રહી, મીઠું મીઠું ગીત ગુંજન સમાંતરે ચાલતું રહ્યું ને અંતરમાં આનંદની છોળો ઉછળતી રહી. ભાઈ બહેનને નહિ બહેન ભાઈને રક્ષણ આપે છે એવી મારી અંગત વાતો કરી બહેનો પ્રત્યે અહોભાવ વ્યક્ત કરવા પણ અહીં જગ્યા મળી.
વ્હાલી નાનકડી બહેનો સાથે ગરબા લઈને ઉજવણીને આનંદભેર સંકેલી. સાંજે આસપાસ સ્વજનોના ઘરે જઈને સૌને મળ્યાં ને એમાં સંધ્યાબહેન ભટ્ટને ત્યાં ગોઠડી માંડી. તેમને પ્રત્યક્ષ મળવાની મજા પડી.
બીજા દિવસની સવારે સવારી ઉમરગામ ભણી ઉપડી. ગીતાબહેન નામે એક મોટું ચુંબક ત્યાંથી ખેંચી રહ્યું હતું. નાનકડી દિવડી, ચંદન તિલક ને હાથમાં અત્તર લગાડીને ગીતાબહેને વિશિષ્ટ સ્વાગત કર્યું. બધાએ ભેગાં મળી ભોજન લીધું ને સીધા ઉપડ્યા નારગોલના દરિયે .. બાળકો તો દરિયો જોઈ ગાંડા ગાંડા જ થાય. સાંતાક્લોઝ જેવાં મનીષભાઈએ સૌને આનંદ કરાવ્યો. ગીતાબહેને શીખવાડેલી રમત તો પછી આખું અઠવાડિયું રમતાં રહ્યાં. ઉમરગામના સ્વજનોની સાથે ઢગલા મોઢે વાતો કરી, પેટ છલકાઈ જાય એટલું ખાધું ને પ્રેમનું સંગીત તો બેકગ્રાઉન્ડમાં વાગતું જ રહ્યું.
વળતાં મકરંદભાઈ અને ઈશામાની જગ્યા નંદીગ્રામ જવું જ હતું. આ બધી મારે મન તીર્થભૂમિ જ છે. બાળકો સમજે કે ન સમજે પણ ચિત્તના કોઈ ખૂણે એકાદ નાનકડો સંસ્કાર આ જગ્યાનો પડી જાય તો પ્રવાસ સાર્થક. બંને સાધકોની સમાધિના દર્શન કર્યાં. એ જગ્યાની ચેતનાને આંખોમાં ભરી અમે એ જગ્યાએથી નીકળ્યા પણ જગ્યા અંતરથી હજુ નથી નીકળી.
'મારાં બચ્ચાંઓ કચ્છથી આવ્યાં છે તો લાવને એમને જરા ડાંગનું જંગલ બતાવું. નદી ને ધોધ બતાવું.' આવું કહી નાની અમને લઈ ગયાં ડાંગના જંગલોમાં. આંખ છલકાઈ જાય એટલી લીલપ. ચોતરફ બસ વનરાજી ને વહેતાં વારિ …
ઉકાઈ ડેમનો પાણીનો જથ્થો જોઈએ તો દરિયો જ લાગે તો જંગલોની ગીચતા ને હરિયાળા મેદાનો જોઈ એમ થાય કે, 'લીલી પછેડી ઓઢીને એની આડમાં ધરતી આ કેવું મીઠું મીઠું ગાય છે !'
પંપા સરોવર ને શબરીધામનું ખેંચાણ થાય એ સ્વાભાવિક છે. બંને ધામના દર્શન કરી આંખ પણ પવિત્ર થઈ. ધીરજની પર્યાય એવી શબરીના ધામમાંથી નીકળતાં મારાથી બોલાઈ ગયું કે મા શબરી રાહ જોતાં શીખવાડજે. પ્રતિક્ષાની આરાધના કરનાર શબરીને ઘેર રામને આવવું પડે એ જ તો છે એનાં સંતત્વનો પરતાપ.
ત્યાંથી અમારો રથ દોડાવતાં ગુલ્લુભાઈ સાપુતારાના વાદળોને વીંધતા પહાડો પર લઈ ગયા. બાળકોના આનંદનો પાર નહિ. બોટિંગની મજા માણી, ખાધું, પીધું, ફોટા પાડ્યા, સાઈકલ ચલાવી, હર્યા, ફર્યા ને મજા કરી. જલસા કરો જેન્તીલાલ સૂત્ર અમારા માટે જ જાણે બનાવ્યું હોય એટલી મજા કરી.
બીજી સવારે થોડાં વધુ ઊંચા પહાડ પર ચડ્યા. દૂર સુધી લીલાંછમ ડુંગર દેખાય, ઠંડો ગમે એવો વાયુ વાય ને આનંદ કરતાં કરતાં એક એક જગ્યા જોવાતી જાય. વળતા અંધજનો માટેની બહુ મોટી શાળાની મુલાકાતે ગયા. કેવાં કેવાં સ્થળે કેવાં કેવાં લોકો કેવાં કેવાં ઉમદા કામો કરે છે એની પ્રતીતિ આવી જગ્યાએ જઈએ ત્યારે થાય. બ્રેઈલ લિપિની લાયબ્રેરી, કમ્પ્યુટર પર શીખતાં બાળકો જોઈ આંખો છલકાઈ ગઈ.
ત્યાંથી ઊતરતાં ગિરા ધોધ પહોંચ્યાં. અહાહા ! થઈ જવાય એવી જગ્યા. નદી ને ઝરણાં તો આખે રસ્તે ભાઈબંધની જેમ ભેગાં જ દોડતાં હતાં પણ આ તો પાણીનું એથીયે સુંદર રૂપ ! સફેદ દૂધ વહેતું હોય તેવું આ દૃશ્ય હજુ કીકીમાં કેદ કરી રાખ્યું છે.
રસ્તામાં સાગનાં વૃક્ષો આવ્યાં તો કાજુનાં ઝાડ પણ મેં પહેલીવાર જોયાં. વૃક્ષોનું વૈવિધ્ય પણ આશ્ચર્ય પમાડે તેવું.
પહાડ, જંગલ, નદી, ઝરણાં ને ધોધનો આનંદ લઈ ફરી પહોંચ્યા મુકામ પોસ્ટ બારડોલી.
ગુરુવારની સવારે વાલોડમાં શિક્ષણ ને સમાજસેવાની ધૂણી ધખાવીને બેઠેલાં તરલાબહેન શાહને મળવા નીકળી પડ્યાં. વેડછીનો વડલો કહેવાયેલાં જુગતરામ દવેની જગ્યા સૌએ જોઈ, ત્યાંની ધૂળ માથે ચડાવી તરલાબહેનના ઘરે પહોંચ્યા. અગણિત કુંડામાં શોભતાં ફૂલછોડ અમારાં સ્વાગત માટે ઊભાં હતાં. હસતા હસતા ઘણી વાતો કરી અમે સૌ સંગાથે નીકળ્યાં વનસ્થલી ભણી. ઉર્વીનભાઈ અને પ્રાંશુભાઈ સાથેની વાતો કરવાની મજા પડી.
તરલાબહેન શાહની રાહબરીમાં ચાલતી, ધસમસ વહેતી નદીનાં કાંઠે વૃક્ષોની છાંયમાં આવેલી શૈક્ષણિક સંસ્થા વનસ્થલી જોવાની સૌને ખૂબ મજા પડી. તરલાબહેને આયોજનપૂર્વક સૌ શિક્ષકોની સાથે પ્રથમ ગોઠડી મંડાવી. એક તરફ વાતો ચાલુ હતી ને બીજી તરફ નદી બોલાવી રહી હતી. વધુ સમય તેની ઉપેક્ષા થઈ શકે તેમ ન્હોતી. નદીને નિકટથી જોઈ – અનુભવી પાછા વળ્યા ને ફરી બાળકો સાથે થોડી વાતો કરી. ખાનગીમાં મને તો તેમની અદેખાઈ જ આવી. આવી જગ્યાએ રહીને ભણવાની તો કેવી મજા પડે !
સમૂહ ભોજનમાં શિખંડ ને ખમણ દબાવીને ખાધાં એ તો ખરું જ પણ કચ્છીઓને છાસ ન મળે તો ભાણું અધૂરું લાગે એની કાળજી નાનીબે’ન અને તરલાબહેન બંનેએ બરાબરની લીધેલી. જ્યાં પણ જમીએ ત્યાં અમારા માટે છાસ તો હાજર જ હોય. કાળજી લે તેને મા કહેવાય. ગીતાબહેને પણ સ્વાગતમાં છાશ જ પીવડાવેલી.
આ પ્રવાસમાં એક દિવસ મુંબઈના સ્વજન જયંતભાઈ ગંગર પણ ભળ્યા હતા. બપોર પછી અમને સૌને નાનીએ સરદાર મ્યુઝિયમ અને સરદાર નિવાસ પણ બતાવ્યાં. એમાં એક એક ફોટો કે જગ્યા બતાવતાં બતાવતાં એમનાં ચહેરા પર જે ઉત્સાહ ને તેજ આવી જાય તે જોઈ એમ જ લાગે કે સરદારે જાણે શરીર પ્રવેશ કર્યો ન હોય !
શુક્રવારની સવારે અમે પહોંચ્યા નવસારી. પ.પૂ. આચાર્ય વિજયશીલચંદ્રસૂરિ મહારાજના દર્શને. નાનીબે’નને જોઈને મહારાજ પણ રાજી રાજી. યુવાવયે મુકુલ ક્લાર્થીનાં પુસ્તકોના સેટ વાંચ્યાની વાતો કરી સાહેબજીએ તો નાનીને મળીને લેખકને મળ્યાની ખુશી અનુભવી. એમનાં સત્સંગનો લાભ મળ્યો તે અહોભાગ્ય !
નવસારીમાં જ રહેતાં ગાંધીજીના દીકરા હરિલાલ ગાંધીનાં દોહિત્રી નીલમબહેન પરીખને પણ મળવા ખાસ તેમનાં ઘરે ગયાં. એમનાં બેક પુસ્તકો વિશે પ્રશિષ્ટ કૃતિ પરિચય શ્રેણીમાં વાત થયેલી ત્યારે તેઓ જોડાયેલાં. જીવનનાં નવ દાયકા વટાવી ચુકેલા ને ખૂબ કામ કરી જીવનને સાર્થક કરી શકેલાં નીલમબહેન પણ સૌને મળીને બહુ જ રાજી થયાં. સાવ પાતળી દેહયષ્ટિમાં શોભતું એમનું ગરિમાવંત જીવન જોઈ આંખો ધન્ય થઈ !
ત્યાંથી આપણો રથ આગળ વધ્યો દાંડી ભણી … ઐતિહાસિક દાંડીકૂચનાં ગામો વચ્ચે આવતાં ગયાં ને આખરે દરિયાકિનારે ચપટી મીઠું ઉપાડીને કરાયેલા સવિનય કાનૂનભંગની ભૂમિ પણ આવી. દાંડીકૂચને સરસ રીતે ઉજાગર કરતું નવું બનેલું સ્મારક જોયું. કૂચ દરમિયાન બનેલી નાનકડી પણ મહત્ત્વની ઘટનાઓના દૃશ્યો જોઈ ઘણું જાણવા મળ્યું. છેલ્લે બાળકોની દરિયામોજ તો ખરી જ ….
છેવટે પરત ફરવાનો દિવસ આવી ગયો. સવારે દીકરીઓ સાથે ફરી થોડી વાતો કરી. એ અગાઉ રમતો રમેલાં, ગીતો ગાયેલાં ને મજા કરેલી તે તો ખરી જ. નાનીબે’ન અને પ્રજ્ઞાબહેન સાથે નિરાંતે બેસીને ખૂબ વાતો કરી. આ બધા દિવસોમાં જે નિરાંત અનુભવી તે છેલ્લે ક્યારે અનુભવેલી તે યાદ નથી.
માના ખોળામાં બાળક નચિંત હોય તેમ અમે સૌએ નાનીને ખોળે મજા કરી. ક્યાંયે કોઈ રોકટોક નહિ, કોઈ સૂચના નહિ, માત્ર ને માત્ર વ્હાલ, વ્હાલ ને વ્હાલ …
સતત પ્રવાસમાં અમારી સાથે હોય, ગમે તેટલો સમય થાય પણ થાકનું નામ તમે ચહેરા પર વાંચી ન શકો, કંટાળો કે આળસ સાથે કોઈ દૂરનો પણ નાતો નહિ. લોખંડી મહિલા બનીને કામ કરનાર નાની અંદરથી કેટલાં કોમળ કોમળ છે ને કેવાં ઉર્જાવાન છે તે તો આ રીતે સાથે રહે તે જ જાણી શકે.
જેમણે હજારો દીકરીઓનાં જીવનમાં જીવતરની કેળવણીનું વાવેતર કર્યું છે એમની ઓથમાં બાળકો અઠવાડિયું રહ્યાં એ જ મારે મન પરમ ભાગ્યની વાત.
સવાર પડે ને લગભગ બે હજાર ફૂલછોડથી શોભતું બારડોલીનું આ નાનકડું શાંતિનિકેતન મહેકી ઊઠે ફૂલોની મહેકથી. પણ એ મહેકની અંદર ભળી હોય નાનીની અસીમ પ્રેમની મહેક. એમની સાથે હીંચકે ઝૂલતા ઝૂલતા ચા પીવાની જે મજા પડે તે તો શબ્દોમાં કેમ કહું ?
એમનાં જ પગલે ચાલતાં પ્રજ્ઞાબહેનનાં કામોની વાત કરવા બેસું તો આનાથી લાબું લખવું પડે. નાનીના વિદ્યાર્થીની ને હવે કલાસ વન મેડિકલ ઓફિસર ડૉ. રામીબહેન ને પ્રજ્ઞાબહેન અમારા માટે થેપલાં વણવા બેસી જાય ત્યારે ગાવું જ પડે કે સબસે ઊંચી પ્રેમ સગાઈ … ચારેક દિવસ ચાલે એટલું ભાથું બાંધી આપે ને એથીયે મોટું જીવનભર ચાલે એવું પ્રેમભાથું પણ ….
ફરી ક્યારે આવશો એવું પુછાય ત્યારે ત્યાં જ રહી જવાનું મન થાય.
એક અઠવાડિયું આનંદલોકમાં રહીને જે મજા કરી તેનાં અહીં તો માત્ર શબ્દછાંટણા જ કર્યાં છે, બાકી તો એક એક દિવસ ને એક એક વ્યક્તિ વિશે લખવા પુસ્તક લખવું પડે, જે માટે પાછા નિરાંતે બારડોલી જવું પડે !!!!
e.mail : ramjanhasaniya@gmail.com
