છેલ્લાં આઠ વર્ષથી મારી કર્મભૂમિ બની ગયેલા વાગડ પંથકને વધુને વધુ જોવાની, સમજવાની ને એના માટે કંઈક કરી છૂટવાની મથામણ સતત ચાલ્યા કરે છે. ક્યારેક દેખાય એવી તો મોટા ભાગની અંદર અંદર ચૂપચાપ સળવળતી ! રાપરની આપણી કૉલેજમાં ક્યાં ક્યાંથી વિદ્યાર્થીઓ આવે. એમના ચહેરા વાંચતો જાઉં ને મારું ચિત્ત એ ચહેરા પાછળની પરિસ્થિતનો તાગ મેળવવા મથ્યા કરે. કોઈની આંખોના ઉજાગરા મને એમણે ભાગે કરેલા જીરાના ખેતરમાં લઈ જાય ને મને દેખાય રાત જાગીને પાણી વાળતો ને સવારે આંખો ચોળતો બસમાં બેસતો થાકથી લથબથ થતો વિદ્યાર્થી. કોઈ બે ચાર દિવસ ન આવે ને પૂછું તો જવાબ મળે કે, ‘સાહેબ, એ તો મૂલે ગયેલો, મને જીરું વાઢવું બહુ ગમે !' જવાબ આપતા વિદ્યાર્થીની આંખ કહેતી હોય કે ઘરનો ખાડો પૂરવા જવું પડે સાહેબ, તમને નોં સમજાય ! આવા તો કાંઈ કેટલા ય વિદ્યાર્થીઓ મારી આસપાસ હોય ત્યારે એમ થાય કે ગામડે એમના ઘરે જઈ એમના ઘરને જોઉં ને પરિવારને મળું તો જ એમની સાચી સ્થિતિનો અંદાજ આવે. આ વિચાર મને થોડા થોડા દિવસે વિદ્યાર્થીઓના ઘર ભણી લઈ જાય. બે-ચાર ‘દી પહેલાં સપરિવાર આ રીતે જ ઉપડી પડ્યા, વિદ્યાર્થી મિત્રોના ઘરે. સાથે ભળ્યા શૈલેશભાઈ ને શ્રીલેખાબહેન.
આપણી સાથે સોનટેકરી પર રહીને બે વિદ્યાર્થીઓ કાગ રામ અને કુંભાર અબ્દુલ ભણે છે. મુકતાબહેન ભાવસારના અનન્ય સહયોગ થકી આ શક્ય બન્યું છે. અબ્દુલના ગામ ગેડી તો અમે પહેલાં ગયેલા પણ રામના ગામ દેશલપર નહોતું જવાયું. રામ અને અબ્દુલ ઘરના સદસ્યની જેમ રહેતા હોઈ બાળકો ને નિયામત સહિત સૌને એમનું ઘર જોવું હતું. એક દિવસ કૉલેજ પૂરી કરી અમે સૌ ગેડી ભણી રવાના થયાં. અબ્દુલ અમારા સારથી ને ગાડીમાં પણ મુક્તાબહેનની મહેરબાની.
વાગડના સુક્કા પ્રદેશને પસાર કરતા અમે ભોજન સમયે ગેડી પહોંચ્યાં. અમારી સાથે જ વિદ્યાર્થીઓની બસ પણ પહોંચી. ગેડીથી આવતા મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓને ત્યાં જવાનું ધારેલું. પોતાની કૉલેજના સાહેબને પોતાના ગામડે જોઈ વિદ્યાર્થીઓ કેવા રાજી થાય એ તો મારો અનુભવનો વિષય જ. મેં પણ એ અનુભવ્યું છે થોડાં વર્ષો પહેલાં ને આજે પણ અનુભવું છું. અબ્દુલના ઘરે અમારા માટે બનાવેલું ભોજન ઓચિંતા આવી ચડેલા દસ બાર મહેમાનોને ખવડાવીને બેઠેલાં અબ્દુલના માતા અને ભાભી આદિ ફરી ચૂલે ગોઠવાઈ ગયેલાં જોયાં. નિયામત ને શ્રીલેખાબહેન પણ કામમાં જોડાઈ ગયાં ને તાબડતોબ અમારું ભાવથી ભર્યું ભર્યું ભોજન તૈયાર થઈ ગયું. બધાંએ ધરાઈને ખાધું. રામ મુસ્કાન અને રુહાનીને ગામડાના ભૂતની વાતો કરે એટલે એમને તો ભૂત જોવામાં જ રસ હતો. અબ્દુલના મોટા બાપાએ એવી અજબ ગજબની વાતોથી અમારો વિસ્મયલોક ખોલી આપ્યો. બાળકો સહિત અમે સૌ એ વાતોનું આકંઠ પાન કરતા રહ્યા. એમાં એમનાં સુખ-દુઃખની વાતો સહજ વણાતી આવી. બાજુમાં જ ઘર હોવા છતાં મોટા બાપાના ઘરે પણ ઠંડુ પીવા સૌ ગયાં.
ત્યાં અમને ખેંચી રહ્યું હતું જેમલનું ઘર. જેમલ આપણા જૂના વિદ્યાર્થી. અત્યારે કચ્છ યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતી વિષય સાથે એમ.એ. કરે છે ને એકના એક દીકરા તરીકે ઘરની જવાબદારી પણ સંભાળે છે. એમનાં બા, બાપુજી, બહેનો સૌ અમને જોઈ રાજી રાજી ને જેમલની તો ભૂરી ભૂરી આંખોમાં હરખ સમાય નહિ એવડું ! ખેતીવાડીની વાતો ચાલી ને જેમલને આગળ ભણાવવાની અરજ કરી અમે ઉપડ્યા જીગરના ઘરે.
જીગર મુખ્ય ગુજરાતીના વિદ્યાર્થી. એમનાં ઘરમાં પ્રવેશતાં જ અનુભવ્યું કે દરિદ્રતાએ કેવો ભરડો લીધો છે. એક જ આંગણામાં ત્રણ ભાઈઓનો પરિવાર રહે. ત્રણ નાના નાના ખોરડા ને એમાં વ્યાપેલું સુદામાના ઘરનું દારિદ્રય. વૃદ્ધ દાદીના ચહેરા પર વર્તાતો જીવનભરની મથામણનો થાક ને તેમ છતાં સૌના ચહેરે મલકતો મીઠો આવકાર. જીગરના બાપુજી થોડુંક ભણેલા પણ પરિસ્થિતિવશ ભણતર છોડવું પડેલું. ખેતીકામમાં મજૂરી કરીને બહોળા પરિવારનું ગુજરાન ચલાવવાનું. એક જ આશા કે જીગર ભણી ગણીને આગળ વધશે ને સૌ સારા વાના થશે !
હજુ તો મૂળજી રાહ જોઈ રહ્યા હતા. આ પૂર્વે અમે એમણે ભાગે વાવેલ ખેતરે ગયેલા પણ ઘરે જવાનું બાકી હતું. આંખો પાથરીને બેઠેલા મૂળજીના ઘરે પહોંચ્યા, ત્યાં આખો પરિવાર રાહ જોતું બેઠેલું. દોડતાં સૌ સામે આવ્યા ને અમે ભરત ભરેલી ગોદડીઓથી શોભતાં ખાટલા પર ગોઠવાયા. મૂળજીની મૌન સરભરા ચાલુ હતી ને અમારી વાતો. કાળી મજૂરી કરીને પોતાના સંતાનોને ભણાવતાં આ વાલીઓને હું તો દંડવત્ પ્રણામ કરવા ને એમનો આભાર માનવા જ ગામડે ગયેલો. વૃદ્ધત્વ તરફ ગતિ કરતા મૂળજીના બાપુજી ને અન્ય પરિવારજનો મારી વાતોને ભક્તિભાવપૂર્વક સાંભળી રહ્યા હતા. એમણે મૂળજીની વાર્ષિક પરીક્ષા પહેલાં એમના લગ્ન ગોઠવી દીધેલા ને સંકોચશીલ મૂળજી કશું બોલી નહોતા શક્યા. વાતો વાતોમાં લગ્નને દસ બાર દિવસ પાછળ લઈ જવા વિનંતી કરી ને મારા પરમ આશ્ચર્ય વચ્ચે સાંજ સુધી તો વેવાઈ સાથે વાત પણ થઈ ગઈ ને લગ્નની તારીખ પણ બદલી ગઈ. મૂળજીના ઘરની ચા પીને અમે પાછા જરા અબ્દુલના ઘરે આવ્યાં, સામાન લઈ, ચા પીને નીકળ્યાં દેશલપર ભણી.
મુસ્કાન, રૂહાની ને અક્ષા ત્રણેય કહી રહી હતી કે, ' પપ્પા, રામાભાઈના ઘરે ક્યારે ચાલીશું ? અમે વચ્ચે આવતા હિંગળાજ માતાજીના દર્શન કર્યા ને ત્યાં દિવાનસિંહ આદિ યુવાન મિત્રો દ્વારા થઈ રહેલ વૃક્ષ ઉછેરની કામગીરીને નજીકથી જોઈ રાજી થયાં.
સૂર્ય અસ્ત થવા ભણી જઈ રહ્યો હતો ને અમે દેશલપુર ભણી, ને અમે પહેલાં પહોંચી ગયાં. અમે પહોંચીએ એ પહેલાં રામને ફોન પર ફોન આવતા હતા કે ક્યાં પહોંચ્યા ? ક્યારે આવશો ? અમે પહોંચ્યા કે ત્યાં સામે લોકોનું ટોળું ને એથી મોટું બાળકોનું ટોળું અમારી કુતૂહલવશ રાહ જોઈ રહ્યું હતું. રામના મોટાભાઈ ચોરાના ઓટલે બેસી અમારી કથાઓ કરી રહ્યા હતા. ગાડીમાંથી ઊતરતાં વેંત બાળકોનું ટોળું અમને ઘેરી વળ્યું. એમના રામભાઈ આજે ગાડી લઈને ગામડે આવ્યા હતા ને મેં એમને કહ્યું કે રામ મોટા સાહેબ થવાના છે ત્યારે એમનો આનંદ છુટ્ટા હાસ્ય રૂપે બહાર આવ્યો. રામનાં બા, બાપુજી ને આખો પરિવાર અમને તેડવા ધસી આવ્યો. વળી, આરંભાઈ અમારી ખાટલા બેઠક જેમાં નિતનવા જીવતરના વિષયો ચર્ચાતા રહ્યા. ત્યાં આવ્યા રામના ફોઈ. ભરયુવાનીમાં આવેલું વૈધવ્ય ને પછીનાં કપરા ચઢાણ ને એમાં સાથે એક હરિ નામનો આશરો ! એક તરફ મને ફોઈ ખેંચી રહ્યાં હતા ને બીજી તરફ મારું મન પારાવાર મુશ્કેલીઓની વચ્ચે પ્રસન્ન ચહેરે જીવતરના ઝેર કંઠે રાખી હસતા રામના મોટાભાઈ દલાભાઈ ભણી આદરભેર ઝૂકી રહ્યું હતું ! રામને ભણાવવામાં એમનો પ્રમુખ ફાળો છે. વાગડમાં જે ઉંમરે છોકરા કમાઈ દે એ ઉંમરે રામને ભણતો રાખવામાં એમને કેટલી મુશ્કેલી પડતી હશે, એનો અંદાજ તો આવી સ્થિતિમાંથી પસાર થનારને જ આવે. ઘાયલ કી ગત ઘાયલ જાને જેવું ! મારા રામને હારુ ભણાવજો કહી એમના ફોઈ તો દીવાબત્તીનો સમય થતાં ગયાં પણ બાજુમાં બેઠેલાં રામનાં બાએ ધીરેકથી પૂછ્યું કે, 'હેં સાહેબ, આ રામને હજુ કેટલુંક ભણવાનું બાકી છે ? ઈ કમાશે કે'દી ? બાના પ્રશ્નમાં હતી સુદામાપત્નીના વચનની વસમી વેધકતા ! મેં આશાવાદી જવાબ આપી એમને સધિયારો આપ્યો. કાશ હું ભવિષ્ય જોઈ શકતો હોત, તો આ માને નિશ્ચિન્ત કરી શકત !
અંધારું ઊતરતું ગયું, ને રસોડે ચૂલાની મહેકથી રસોઈ રંધાતી રહી. અમે આછે અજવાળે વાતો કરતાં રહ્યાં. રામના વૃદ્ધ પિતાના ચહેરાની કરચલીઓમાં વચ્ચે વચ્ચે સ્મિત પથરાતું રહ્યું ને વિયારુ કરવાનું ટાણું થઈ ગયું. ભાવથી બનાવેલી ખીર, ઘઉંના પાઠેરા, સેવ ટમેટાનું શાક, રોટલા ને દૂધ, દહીં, છાશ વગેરેની સાથે સૌનો પ્રેમ અમે પેટભરીને આરોગ્યો. વળી, ઘરની પછવાડે આવેલા વરંડામાં અમારી બેઠક જામી ને ત્યાં રામના મોટાબાપાના દીકરા બાઉભાઈએ ભજનની રમઝટ બોલાવી. અડોશ-પડોશના કેટલાંક લોકો મળવા આવ્યાં. ઠંડો પવન, સ્વજનોનો સંગ ને ઉપર તારામઢ્યું આકાશ, આ સઘળું અમારી મહેફિલને સભર કરી રહ્યું હતું. વાતો તો ખૂટે તેમ નહોતી પણ અમને ઘર સાદ કરી રહ્યું હતું. એટલે અમે સૌની રજા લીધી. ઝાંપા સુધી વળાવવા આવતા સૌની આંખોમાં વરસી રહ્યો હતો, અપાર સ્નેહ ! રામના બાપુજીએ ધીમેથી કહ્યું, ' સાહેબ, મારો રામ તમને સોંપું છું, એનાં રખોપા તમે કરજો ! એ ધ્રુજતા અવાજની સાથે ભળી ગયો જીગરના બાપુજીનો અવાજ, ‘સાહેબ, મારા જીગરને હરખો ભણાવીને તમારા જેવો સાહેબ બનાવજો ! અબ્દુલના પિતાજીએ વાતવાતમાં કહેલું કે, 'મેં તો રમજાનસાહેબને અબ્દુલ દઈ દીધો, હવે ઈ એને જે બનાવે તે સાચું !' તો મૂળજીના બાપુની આંખોમાં વણકહે વંચાતા ભરોસાને મારે નિભવવાનો છે એવું મારો અંતરરામ બોલી રહ્યો હતો.
આ બધી વાતોથી મન એવું ભરાઈ ગયું કે હું ને રામ ગાડીની છેલ્લી સીટમાં બેઠે બેઠે એકબીજાને તાક્યા સિવાય કંઈ ન કરી શક્યા. હું મનોમન મોટા રામને એટલી જ અરદાસ કરી રહ્યો હતો કે, બાપલા ! આ બધી આંખોની શ્રદ્ધાની લાજ તું રાખજે ! મારા વ્હાલા ….
સૌજન્ય : રમજાનભાઈ હસણિયાની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર
