કોઈ સવારે
તમે ચાંદીની થાળીમાં
મજેથી પરિવાર જોડે
પૂરણપોળી
ખાતાં હોય અને હું,
વીજળીના તારેથી
ક્રાંઉ ક્રાંઉ કરતો
મારા હકના
રોટીના બે ટુકડા માટે
તમારા આભને
ચીસોથી ખરડી નાંખું તો?
કદાચ
તમે આવેશમાં આવીને
મારી ક્રાંઉ ક્રાંઉને સદા માટે ચૂપ કરી દેવા
ગોળીએ વીંધી નાખશો તો?
હું ઈશ્વર પાસે
બે હાથ જોડી
તમે કરેલા ઉપકારનો
આભાર વ્યક્ત કરી શકે,
મારી આવનાર નવી પેઢીને
આટલું તો જરૂર સમજાઈ જશે કે,
અહીં પેટનો ખાડો પૂરવા
રોટીના બે ટુક્ડા માટે
મારાં પૂર્વજનોને લોહી આપવું પડ્યું હતું!
હક્ક મેળવવા!
અમારે શું નહીં આપવું પડે?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 02 

એક લટાર

*          મેં શાકભાજીવાળાને કહ્યું, “કાલે તમે આપેલા બટાકામાંના ચાર બગડેલા નીકળ્યા.” દુકાનદાર કહે, “કર્મ પ્રમાણે થાય.”

*          મેં મારા મિત્રને કહ્યું કે મારાં બહેનનો સ્વર્ગવાસ થયો. તો એ કહે, “આત્મા અમર છે. એ નથી જળથી પલળતો, નથી અગ્નિથી બળતો, નથી …”

*          હું પોલીસ સ્ટેશને ગયો. મેં કહ્યું, “મારું લેપટોપ ચોરાઈ ગયું છે.” તો પી.એસ.આઈ. કહે, “યદા યદા હી ધર્મસ્ય … કૃષ્ણ જન્મે પછી તમને તમારું લેપટોપ પાછું મળશે. ખાતરીપૂર્વક કહું છું.”

*          એક ઓફિસના મોટા સાહેબને એક કામ વહેલું કરવા માટે મેં લાંચ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો તો એ કહે, “અમે લાંચ નથી લેતા. એ પાપ કહેવાય. હા, દાન આપવું હોય તો મારાં પત્નીને આપો.” પછી એણે મને એના ઘરનું સરનામું આપી દીધું.

*          એક શાળાના ગણિતના શિક્ષક નહોતા આવ્યા. હેડમાસ્તરે બીજા શિક્ષકને કહ્યું, “તમે જરા ક્લાસ ઍંગેજ કરશો?” તો એ કહે, “પરધર્મ ભયાવહ. એ કામ હું નહીં કરું.”

*          બે જણા લડતા હતા. બાથંબાથ. હું એમને જોવા ગયો. એટલામાં ત્યાં ત્રીજો માણસ આવ્યો. મને એમ કે એ આ બન્નેને લડતાં અટકાવશે. ત્યાં જ એણે પેલા બેમાંના એકને બોલાવીને કહ્યું, “ક્લૈબ્યં મા સ્મ ગમઃ”. મને સમજણ ન પડી. હજી નથી પડતી.

*          વડોદરાના અલકાપુરી ગરનાળા નીચે બેત્રણ ભિખારીઓ બેઠા હતા. મેં કહ્યું કે તમે કામ કેમ નથી કરતા? તો એ કહેઃ “ભોક્તું ભૈક્ષમપીહ લોકે” (આ લોકમાં ભીખ માગીને ખાવું સારું.)

*          હું આ બાસમતી ખરીદું કે પેલા? એવી કોઈક મુંઝવણમાં હતો. ત્યાં જ દુકાનદાર બોલ્યો, “ધીર્રસ્તત્ર ન મુહ્યતિ” (ડાહ્યા માણસો થતા નથી).

*          હું રસોઈ બનાવતાં દાઝી ગયો. પછી દાક્તર પાસે ગયો. તો દાક્તર કહે, “માત્રાસ્પર્શાસ્તુ બાબુ શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ / આગમાપાયિનોઅનિત્યાસ્તાંસ્તિતિક્ષસ્વ, કોહ્યાપુત્ર.” હું દવા કરાવ્યા વગર પાછો આવ્યો.

*          એક માણસનાં માબાપ અકસ્માતમાં માર્યાં ગયાં. સરકારે એને એક શોકસંદેશો મોકલ્યોઃ સમુઃખસુખં ધીરં … (શાણા માણસો માટે સુખ અને દુઃખ બન્ને એકસમાન હોય છે).

*          અમારો ભગલો એના પાડોશીને કહેવા ગયો કે તમે તમારાં માબાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં ન મોકલતા. કેમ કે, “કુલક્ષયે પ્રણશ્યન્તિ કુલધર્માઃ સનાતનાઃ / ધર્મે નષ્ટે કુલં કૃત્સ્નમધર્મોઅભિભવયુક્ત.” પાડોશીએ ભગલાને એટલો બધો માર્યો કે .. હજી એ દવાખાનામાં સારવાર હેઠળ છે.

*          એક ભાઈ ઓફિસમાં મોડા ગયા. સાહેબે પૂછ્યું, “કેમ મોડા આવ્યા?” પેલા ભાઈએ જવાબ આપ્યો, “ન ત્વેવાહં ઝાતું નાસં…” સાહેબ હજી બેભાન.

*          અદાલતે એક હત્યારાને પૂછ્યું, “તેં હત્યા કરીને જ ઘન્ય ગુનો કર્યો છે.” હત્યારાએ કહ્યું, “ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે.” પછી શું થયું એ વિશે કૃષ્ણને ખબર.

બસ, હવે થાકી ગયો. હજી મારો ભગવદ્‌ ગીતાનો અભ્યાસ ચાલુ છે.

E-mail : basuthar@gmail.com 


સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 16

મનોવિજ્ઞાની ફ્રૉઇડે (1856-1939) મનુષ્યવ્યક્તિનાં ચેતન, અર્ધ-ચેતન અને અ-ચેતનની વિસ્તારથી નિરૂપણા કરેલી. અ-ચેતનમાં માણસ કેટલીયે સ્મૃતિઓ સંભરીને બેઠો હોય છે. તેનો પરચો તેને એકલાને જ મળતો હોય છે.

મનોવિજ્ઞાની કાર્લ યુન્ગે (1875-1961) મનુષ્યવ્યક્તિઓના અ-ચેતનની નિરૂપણા કરેલી – કલેક્ટિવ અન્કૉન્સ્યસ. એક સર્વસામાન્ય સ્વરૂપનું સામુદાયિક અ-ચેતન.

વૉલ્ટર બૅન્જામિને (1892-1940) ૧૯૩૬માં પ્રકાશિત એમના સુખ્યાત પુસ્તક “ધ વર્ક ઑફ આર્ટ ઇન ધી એજ ઑફ મિકેનિકલ રીપ્રોડક્શન”-માં દર્શાવ્યું કે આ યન્ત્રયુગમાં કલાનું કામ શું હોઈ શકે અને તેને કઇ રીતે મૂલવી શકાય. કલાકારોએ અને તેના સમીક્ષકોએ જોવું જોઈશે કે કલા કઇ ઐતિહાસિક પ્રક્રિયાઓમાંથી પસાર થઈ રહી છે. એમણે કલાના ક્રાન્તિ સરજી આપનારા સામર્થ્યની વાત કરી છે. દર્શાવ્યું છે કે રાજ્યે સરજેલી વાસ્તવિકતાઓ સામે કલા કેવી કેવી ક્રાન્તિકારી માગણીઓ – રીવૉલ્યુશનરી ડીમાન્ડ્સ – મૂકી શકે.

અમેરિકન સાહિત્યસમીક્ષક, કૅપિટાલિઝમ અને પોસ્ટમૉડર્નિઝમના સુખ્યાત વ્યાખ્યાકાર ફ્રૅડ્રિક જેમ્સને (1934-  ) પોલિટિકલ અન્કોન્સ્યસનો – રાજપરક અચેતનનો – વિભાવ રજૂ કર્યો.

આ ચારેય વિદ્વાનોની વિચારધારાઓ સાહિત્યકારોને ટૂંકમાં એટલું જ સૂચવે છે કે કૃતિનાં સર્જન અને તેની સમીક્ષાને જ્યારે પણ સમાજ અને રાજસત્તા સાથે જોડો ત્યારે તેમાં વ્યક્તિ, સમાજ અને યન્ત્રયુગનાં પરિબળોએ જનમાવેલાં પરિવર્તનોને પણ ધ્યાનમાં લેજો.

હું આજે જેમ્સનની વધુ વાત કરું :

જેમ્સન પોસ્ટમૉડર્ન કલ્ચરમાં ‘ડેપ્થલેસનેસ’ જુએ છે. આજનું કલ્ચર એમને છીછરું લાગ્યું છે. પોસ્ટમૉડર્નિઝમમાં એમણે લેટ કૅપિટાલિઝમનું – ઔદ્યાગિક યુગ પછીના કૅપિટાલિઝમનું – કલ્ચરલ લૉજિક જોયું છે. મૂડીવાદે ઊભા કરેલા પૅંતરાઓથી, એણે રચેલી જુક્તિઓથી, મનુષ્યોની જીવન જીવવાની રીતભાત બદલાઈ ગઈ છે. ખાસ તો એમણે સર્જનાત્મક કૃતિઓની ગર્ભિતે રહેલા રાજકીય પરિમાણને લક્ષમાં લીધાં છે.

એમણે આપેલો પોલિટિકલ અન્કોન્સ્યસ – રાજપરક અચેતનનો – વિભાવ છે શું? એ જ કે રાજસત્તા અને તેની આસપાસનાં તેમ જ અન્ય તમામ શાસકીય તન્ત્રોનાં સારાં-માઠાં પરિણામોને વિશેનું સામુદાયિક અ-ચેતન. બીજા શબ્દોમાં કહેવાય કે પ્રજામાનસમાં જડ ઘાલી ગયેલું રીઢું ઊંઘરેટિયાપણું.

એમણે એમ પણ જણાવ્યું છે કે કશી ને કશી રેડીમેડ બલકે આઉટડેટેડ આઇડિયોલૉજીનો આશ્રય કરીને સમાજ પોતાના વણઉકલ્યા સંઘર્ષો અને અંદરના વિરોધોને રૂંધી રાખે છે. સંસ્કૃતિ નામના સુપરસ્ટ્રક્ચરમાં – મહાસંરચનામાં – આજે સાહિત્યનું સ્થાન ચિન્તાજનક છે અને તેનું કાર્ય ગૂંચવાડિયું બની ગયું છે.

જેમ્સન જણાવે છે કે સાહિત્ય આ રાજપરક અ-ચેતનને પામવા અને પહોંચી વળવા માટેનું ઉપકરણ, સાધન, બની શકે એમ છે. એવી ભૂમિકાએ લખાયેલી કૃતિમાં આઇડિયોલૉજિકલ-પોલિટિકલ અ-ચેતન ગૂંથાઇ ગયું હોય છે અને એની પાછળ હોય છે ક્લાસ-કૉમ્ફ્લીક્ટ. જેમ્સન જણાવે છે કે કૃતિના સર્જકે એ કૉન્ફ્લીક્ટ જોડે કલાની રીતે – ઍસ્થેટિકલિ – સમાધાન દાખવવું જોઈશે. કૃતિના વિશ્લેષકે એની ગર્ભિતે રહેલા પોલિટિકલ અન્કૉન્સ્યસને ખોલી બતાવવું જોઈશે, એના ઐતિહાસિક સ્થિતિસંજોગનાં ‘સિમ્ટમ્સ’ દર્શાવવાં જોઈશે. જેમ્સને સૂચવેલા વિશ્લેષણમાં માર્ક્સવાદ તથા સૅમિયોટિક અને સાયકોઍનાલિટિક વિશ્લેષણોની રીતભાતો ભળેલી છે.

સાહિત્યનો કાળજીપૂર્વકનો સઘન અભ્યાસ હાથ ધરાય તો એ બધાંને પામી શકાય, એટલું જ નહીં, વિચારસરણીઓના બીબાંઢાળ વિનિયોગોને પણ જોઇ શકાય. કલાકૃતિઓને તેઓ વાસ્તવના પ્રતીકાત્મક ઉકેલો ગણે છે ખરા પણ જણાવે છે કે ખરેખર તો એ અભાનપણે અનુભવાતા સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક કોયડાઓ હોય છે. સમીક્ષકે એ કોયડાઓને ઉકેલી શકાય તેવા રસ્તા દર્શાવવા જોઈશે. એની સમીક્ષા છેવટે તો એ પ્રશ્ન પાસે જઈને ઊભશે કે એવી કૃતિ તમારા સમાજમાં અવતરી જ કેમ -? વગેરે.

ચાર સવાલ :

૧ :

રાજકારણ અને બધાં જ શાસકીય તન્ત્રોનાં સારાંમાઠાં પરિણામોને વિશે પ્રજાના કયા સમૂહો આપણે ત્યાં જાગ્રત છે? રાજસત્તાથી ન ડરનારાં, સર્વથા સ્વાયત્ત કેટલાંક છાપાં, અને અમુક ગણગાંઠ્યા બૌદ્ધિકો, લખે કે બોલે એથી શું વળે? કેટલીક વાર તો એમાં પણ અભિપ્રાય કે મન્તવ્યની ચમકદમકથી વિશેષ કશું હોતું નથી. ઘણી યે વાર એમાં વસ્તુલક્ષીતા નહીં પણ હૂંસાતૂંસીભરી આત્મલક્ષીતા હોય છે, જેને નાહકની કાગારોળ અથવા અમસ્તી ગપસપ કહી શકાય.

તેમ છતાં, એને ડિસૅન્ટ અથવા અ-સમ્મતિ ગણી શકાતી હોય તો ભલે, પણ એનો પરિણામદાયી વિકાસ ઊહાપોહ, ચળવળ, ધરણાં કે લડત લગી કેમ નથી થતો? સરવાળે પ્રજામત કેળવાવો જોઈએ ને ચૂંટણીઓમાં પ્રતિબિમ્બિત થવો જોઈએ, તે કેમ થતું નથી? બૌદ્ધિકતા આપણે ત્યાં આઇવરી ટાવરમાં વસતી હોય અને નામની હોય, એક સ્વાંગ હોય, એવું જ કેમ લાગ્યા કરે છે?

૨ :

સામ્પ્રત ગુજરાતી સાહિત્ય રાજપરક અ-ચેતનને પામે ને તેને પ્હૉંચી વળે એવી એમાં અભિલાષા અને એવું એમાં સામર્થ્ય છે ખરું? નવા કે જૂના કયા સાહિત્યકારોની કઈ રચનાઓને ગણાવી શકીશું? કયાં નામો આપી શકીશું?

ગુજરાતી સાહિત્ય મુખ્યત્વે વાસ્તવાભિમુખ નથી અને લગભગ હમેશાં ઊર્મિશીલ રહ્યું છે એ મારા મતનું નિરસન આ ૨૧-મી સદીમાં ય મારાથી નથી કરી શકાતું. કદાચ આપણે સાહિત્યને નામે મનગમાડાની રમતો તો નથી રમી રહ્યા ને?

૩ :

આપણે ત્યાં રાજસત્તા, સમાજ અને સંસ્કૃતિની વીગતે ટીકાટિપ્પણી અને સમીક્ષા કરી શકે, અવારનવાર ઉપકારક વિચારો પૂરા પાડે, એવા સાહિત્યસમીક્ષકો કેટલા? કોનાં કોનાં નામ લઈ શકાય?

૪ :

ગુજરાતી સાહિત્યના અભ્યાસક્રમોમાં આવા વિષયોને સ્થાન છે ખરું? કઈ યુનિવર્સિટીનું નામ લઈ શકાય એમ છે?

= = =

(April 1, 2022 : Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર