વરસો પહેલાંની વાત છે. એક દિવસે મારા પર સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયના એક સાધુનો સંદેશો આવ્યો. એમાં લખ્યું હતું : મારે તમારી સાથે ગુજરાતી ભાષાના શિક્ષણ વિશે ચર્ચા કરવી છે તો હું તમને ક્યારે મળવા આવું?

એ સંદેશો વાંચતાં જ સૌ પહેલાં તો મને એમની ઉદારતા ગમી ગઈ. બાકી બીજા સાધુઓ આદેશ આપીને આપણને એમની પાસે બોલાવે. મેં પણ એમને વળતા જવાબમાં ઉદારતા બતાવી ને લખ્યું કે તમે મારા ઘેર આવો તો મને ગમે જ. પણ, એના કરતાં હું તમને મળવા આવું તો કેવું?

એ સાધુ સાધુ બન્યા એ પહેલાં હાર્વર્ડમાં ભણતા હતા. અને ત્યારે હું યુનિવર્સિટી ઑફ પેન્સિલવેનિયામાં ભણાવતો હતો. હાર્વર્ડ અને યુનિવર્સિટી ઑફ પેન્સિલવેનિયા બન્ને આઈ.વી. લીગ. બન્ને અમેરિકાના પૂર્વકાંઠે અને બન્ને વચ્ચે ગુણવત્તાની સ્પર્ધા. આખરે હું એમને મળવા જાઉં એવું નક્કી કર્યું. પણ, મેં એક શરત મૂકી. મેં કહ્યું : આપણે કેવળ ગુજરાતી ભાષાની જ વાત કરીશું. ધર્મની વાત નહીં કરીએ. એ પણ સંમત થયા.

પછી હું એમને મળવા ગયો. લંચનો સમય હતો. એમણે મને કહ્યું, “હું અમારા સંપ્રદાયના નિયમ પ્રમાણે નીચે બેસીને જમીશ. પણ તમારા માટે અમે અલગ વ્યવસ્થા કરી છે. મેં કહ્યું કે ના, હું પણ તમારા સંપ્રદાયના નિયમ પ્રમાણે જમીશ. Your roof, your rules. મને એમાં કોઈ વાંધો ન હતો.

જમ્યા પછી ગુજરાતી ભાષાની અને એના વ્યાકરણની ચર્ચાઓ શરૂ થઈ. મેં એમનાં પાઠ્‌યપુસ્તકો જોઈને એક દલીલ કરી. કહ્યું “તમે આ બધા લેસનોમાંથી સાંપ્રદાયિકતા કાઢી ન શકો?” એમણે ના પાડી. એમણે કહ્યું “ના, એ જ તો અમારો ઉદ્દેશ છે.” મને એમની પ્રામાણિક ગમી ગઈ.

આખરે, “મારા લાયક કંઈ કામકાજ હોય તો મને જણાવજો” જેવી ઔપચારિકતા સાથે એ ચર્ચા પૂરી થઈ.

કોઈ સંપ્રદાય શૈક્ષણિક સંસ્થા શરૂ કરે અને એમાં જે તે સંપ્રદાયનું શિક્ષણ આપે તો એ એમની સ્વતંત્રતા છે. આપણે એની ટીકા ન કરી શકીએ, પણ કોઈ બહુમત એમ કહે કે અમે બહુમતીમાં છીએ એટલે અમારા ધર્મના પાઠ બધાંએ શીખવા જોઈએ તો મને એ યોગ્ય નથી લાગતું. હા, બહુમતી પોતે અલગ શાળાઓ ઊભી કરી એમાં પોતાના ધર્મના પાઠ ભણાવે તો એની સામે કોઈ ફરિયાદ ન કરાય.

સવાલ એ છે કે અત્યારે આપણા વિદ્યાર્થીઓને કયા પ્રકારના જ્ઞાનની જરૂર છે? આ જ પ્રશ્ન બીજી રીતે પણ પૂછી શકાય : આપણા સમાજને / દેશને કયા પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓની જરૂર છે? દાખલા તરીકે, બારમા ધોરણ સુધીમાં દરેક વિદ્યાર્થીએ First aid અને CPRના ફરજિયાત કોર્સ લેવા જોઈએ એવું નક્કી કરવામાં આવે તો? તો કદાચ યુવાનો ઘણા બધા લોકોના જીવ બચાવી શકે. ભારતમાં અત્યારે યુવાનોની સંખ્યા વધારે છે. એ લોકો પણ વૃદ્ધ બનશે. એ પરિસ્થિતિમાં જો બારમા ધોરણ સુધીમાં એકાદ કોર્સ Gerontology પર આપવામાં આવે તો?

મેં વૃદ્ધો સાથે કામ કર્યું છે અને હું વૃદ્ધોના અધિકાર માટે ઘણી વાર ઝગડ્યો પણ છું. એક વાર એક વિશ્વવિખ્યાત હોસ્પિટલના દાક્તરે મને કહ્યું કે વૃદ્ધો બાળકો જેવા હોય છે ત્યારે મેં કહેલું કે ના, વૃદ્ધો વૃદ્ધો જેવા જ હોય છે. એમને બાળક જેવા ગણીને એમનું અપમાન ન કરો. ઘણી વાર દાક્તરો નેવું વર્ષની ઉપરના વડીલોની સારવાર કરતી વખતે એવું બોલી જતા હોય છે કે હવે નેવું થયાં … ત્યારે હું એમને કહેતો હોઉં છું કે એમને પણ તમને છે એટલો જ જીવવાનો અધિકાર છે.

જે કામ માનવકલ્યાણ માટે કરવાનું છે એ કામ બાજુ પર મૂકીને સરકાર અમુક પ્રકારનાં ગતકડાં કરે ત્યારે સમજવું કે એને માનવકલ્યાણની કંઈ પડી નથી. એને તો મતબૅંક ઊભી કરવી છે. હું ખાતરીપૂર્વક કહી શકું કે જો આપણા વિદ્યાર્થીઓ ગીતાને બરાબર સમજે તો ભા.જ.પ.ને મત નહીં આપે. હા, પછી ભા.જ.પ. સરકાર ગીતાનો અભ્યાસ કેવળ શ્લોકો ગોખવા પૂરતા મર્યાદિત કરી નાખે તો એ એક અલગ વાત છે.

E-mail : basuthar@gmail.com 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 06 

કાશ્મીરમાં હિંદુ પંડિતો પર થયેલો અત્યાચાર, દિલ્હીમાં શીખો પર થયેલો અત્યાચાર, ગુજરાતમાં મુસ્લિમો પર થયેલો અત્યાચાર અને આવા બીજા બધા જ અત્યાચારોને એકબીજાની સામે મૂકીને, તેમના સામસામા છેદ ઉડાડી શકાય નહીં.

એક અત્યાચારની વાત થાય ત્યારે, નાગરિક તરીકે આપણે તેની સામે બીજા અત્યાચારનું પત્તું ઉતરીને, પહેલા અત્યાચારને નકારી શકીએ નહીં.

જેમ કે, કોઈ કાશ્મીરની વાત કરે ત્યારે 'તમે ૨૦૦૨માં ક્યાં હતા?’ અને કોઈ ૨૦૦૨ની વાત કરે ત્યારે 'તમે પંજાબમાં ક્યાં હતા?’ એવું નાગરિકો તરીકે ન પૂછાય. એ ધંધો રાજકીય પક્ષોનો છે, કારણ કે તેમને ન્યાય અપાવવામાં નહીં, મત અંકે કરવામાં રસ હોય છે.

નાગરિકો પર સામૂહિક કે સામુદાયિક ધોરણે થયેલા અત્યાચારના કિસ્સામાં ન્યાયની માગણી માટે, તમામ ન્યાયપ્રેમી નાગરિક સમુદાયોએ હાથ મિલાવવા પડે. બધા લોકો દરેક વખતે સક્રિય કે બોલકું સમર્થન આપી ન શકે તો કમ સે કમ, મૂક સમર્થન તો આપી જ શકે. તેની પાછળનો આશય એટલો કે કોઈ અત્યાચારને ઢાંકવા માટે બીજા અત્યાચારોનો ઉપયોગ ન થાય.

***

જુદા જુદા પ્રકારના અત્યાચારનો વિરોધ કરનારા પંજા લડાવવાને બદલે હાથ મિલાવે તો?

હું કાશ્મીરી પંડિતોને ન્યાય મળવો જોઈએ એ વાતમાં સંપૂર્ણપણે સંમત છું અને તે માટે બધી સરકારો પાસેથી જવાબ ઇચ્છું છું અને તેમની નિષ્ફળતાઓ પછી મોડે મોડેથી પણ ન્યાય થતો જોવા ઇચ્છું છું.

હું ૨૦૦૨માં જે લોકોની હત્યા થઈ તેમના માટે ન્યાયની માગણીમાં સામેલ છું. અને તે માટે તત્કાલીન રાજ્ય સરકાર, કેન્દ્ર સરકાર અને ત્યાર પછીની બધી સરકારો પાસેથી જવાબ ઇચ્છું છું અને મોડે મોડેથી પણ ન્યાય થતો જોવા ઇચ્છું છું. (આ બે પ્રસંગ તો જાણીતાં ઉદાહરણ તરીકે.)

મુશ્કેલી ત્યારે થાય છે, જ્યારે કાશ્મીરી પંડિતો માટે ન્યાય માગનારા આખી વાતમાં ભા.જ.પ.ની ભૂમિકા, જવાબદારી અને નિષ્ક્રિયતા પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરે. ૨૦૦૨ માટે ન્યાય માગનારા કાઁગ્રેસની ભૂમિકા, જવાબદારીની અને નિષ્ક્રિયતા બાજુ પર રાખીને જ વાત કરવા ઇચ્છે.

આ લક્ષણ ન્યાયપ્રિય નાગરિકોનાં નહીં, પક્ષના 'વફાદાર’ કાર્યકરોનાં અથવા આખી કરુણતાની રાજકીય કે બીજી રીતે રોકડી કરી લેનારાનાં છે. (અહીં વફાદારનું વિશેષણ હકારાત્મક અર્થમાં નથી.) એવા અભિગમથી પીડિતોને ન્યાય નથી મળતો, પણ તેમની પીડાનો વેપાર થઈ જાય છે.

***

સામુદાયિક અત્યાચાર દર્શાવતી ફિલ્મોની વાત આવે ત્યારે, તે ફિલ્મ બનાવનારનો આશય શો છે, તે સૌથી અગત્યનું છે. આશય ફિલ્મ પરથી નક્કી કરી શકાય છે. દા.ત.

– સંવેદન જગાડતી ફિલ્મ : તેનો આશય દર્શકોને એક પ્રકારનો અત્યાચાર બતાવીને, એવા તમામ પ્રકારના અત્યાચારો સામે લોકોને સંવેદનશીલ બનાવવાનો હોઈ શકે. તેવી ફિલ્મ તમામ પ્રકારના અત્યાચારો સામે મક્કમતાથી લડવાની પ્રેરણા આપી શકે. 'શિન્ડલર્સ લિસ્ટ’ આવી એક ફિલ્મ છે, જેમાં ક્રૂરતમ વાતાવરણમાં પણ બે સમુદાયોને બ્લૅક ઍન્ડ વ્હાઇટમાં વહેંચી દેવાયા નથી. તે ફિલ્મમાં બધેબધા યહૂદી પીડિત નથી અને બધા જર્મન વિલન નથી. સંવેદના જગાડવા માટે બનાવાયેલી ફિલ્મની એ ખાસિયત હોય છે.

– દસ્તાવેજીકરણ ધરાવતી ફિલ્મ : તેમાં અન્યાય સામે ન્યાયની લડત જીવંત રાખવા માટે ઘટનાઓનું યથાતથ આલેખન કરાયું હોય છે. આખા ઘટનાક્રમનાં શક્ય એટલાં વધુ પાસાં રજૂ કરવામાં આવે છે. રજનીશ વિશેની સિરીઝ 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ વેસ્ટ’ (નેટફ્લિક્સ) તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

– ધિક્કારકેન્દ્રી ફિલ્મ : કેટલાક મુસલમાન ધર્મગુરુઓ મુસલમાનવિરોધી હિંસાનાં ચુનંદાં દૃશ્યોનો ઉપયોગ મુસલમાન યુવાનોને તમામ હિંદુઓ સામે ઉશ્કેરવા માટે કરતા હોવાનું જાણ્યું છે. એવી જ રીતે, હિંદુવિરોધી હિંસાનાં દૃશ્યો બતાવીને હિંદુઓને બધા મુસલમાનો સામે ઉશ્કેરવાનો ધંધો પણ થાય છે. આ પ્રકારની ફિલ્મોનો આશય ન્યાયનો કે દસ્તાવેજીકરણનો નહીં, ધાર્મિક કે રાજકીય નેતાગીરીના લાભાર્થે સમાજમાં ધિક્કારની બોલબાલા કરવાનો હોય છે. આવી ફિલ્મ બનાવનારા દાવો તો પહેલા બે પ્રકારનો કરે છે, પણ તે પ્રકારોની મૂળભૂત શરતોનું તેમાં પાલન થતું નથી. આવી ફિલ્મોનો આશય ઘાની દવા કરવાનો નહીં, ઘા વકરાવવાનો હોય છે, જેથી રાજકીય, ધાર્મિક અને આર્થિક સહિતનાં અનેક સ્થાપિત હિતોનું કામ થઈ જાય.

***

વિશ્લેષણ માટે 'કાશ્મીર ફાઇલ્સ’ ને કોઈ અલગ નિયમ કે માપદંડથી માપવાની જરૂર નથી. ઉપર જણાવેલા સામાન્ય નિયમો પૂરતા છે.

E-mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 05

હિંદુ મહાસભા અને મુસ્લિમ લીગના સાંપ્રદાયિક વલણો સામે કાઁગેસ કે ગાંધીજીનું ન ચાલતા આખરે હિંદનું વિભાજન થયું. જેમાં અંગ્રેજોનો ફાળો મોટો હતો. ધર્મકેન્દ્રી રાષ્ટ્રનો ઠેકો લેનાર પાકિસ્તાન પચ્ચીસ વર્ષ પણ ન ટક્યું અને બાંગલાદેશનો જન્મ થયો! ઉર્દૂ અને બાંગલા ભાષાનો આ સંઘર્ષ હતો. સંસ્કૃતિ, ધર્મ કરતાં મોટી નીવડી. ભારતમાંથી પાકિસ્તાન બનાવવા મુસ્લિમબહુલ વિસ્તારમાં લીગે ખૂબ મથામણ કરેલી. બબ્બે વાર કાશ્મીરની મુલાકાત જિન્નાહે લીધી, છતાં કાશ્મીરે મચક ન આપી અને ભારત સાથે જ જોડાવાનું પસંદ કર્યું હતું. ત્યારે આખો દેશ કોમી આગમાં ભડકે બળતો હતો, પરંતુ ૯૫% મુસ્લિમોની વસતિ ધરાવતા કાશ્મીરમાં નાનું છમકલું ય ન થયું એવી શાંતિ હતી. કોમી એકતાનું આવું વિરલ ઉદાહરણ સાંપ્રદાયિકોને કઠે એ સ્વાભાવિક હતું.

આઝાદી પછી પાકિસ્તાને લશ્કર નહીં પણ તાયફાવાળા જૂથ કે ક્બાલીઓ જેવાં આતંકવાદી જૂથોને મોકલી કાશ્મીરની શાંતિ ડહોળવાનો પ્રયાસ કરેલો, છતાં કાશ્મીર ડગ્યું નહીં. પણ ૩૭૦ની કલમ અન્વયે બફર સ્ટેટ કાશ્મીરને વિકાસ કરવાનું કાઁગેસ વખત જતાં ભૂલી ગઈ. એક તરફ અસહ્ય બેકારી અને બીજી તરફ ભારત તરફી નેતાઓની આતંકવાદીઓને હત્યા શરૂ કરી. ૧૯મી જાન્યુઆરી,૧૯૯૦માં પંડિતોની હત્યા થતાં પૂર્વે ૪૦ મુસ્લિમ નેતાઓની હત્યા થઈ હતી. જે હત્યાઑ રોકવામાં કાઁગેસ નિષ્ફળ ગઈ હતી.

કેન્દ્રમાં કાઁગ્રેસે સત્તા ગુમાવ્યા પછી કાશ્મીરમાં રાજ્યપાલ શાસન મૂકાયું. ભા.જ.પ.-સમર્થિત વી.પી. સરકારે કાશ્મીરમાં જગમોહનની રાજ્યપાલ તરીકે નિમણૂક કરી. એમણે આતંકવાદીઓ અને કાશ્મીરીઓના સંઘર્ષને હિંદુ પંડિત અને કાશ્મીરીનો સંઘર્ષ બનાવ્યો. ગાવકાદલ હત્યાકાંડમાં પણ એમની ભૂમિકા શંકાસ્પદ રહી. પંડિતોને ભારતનાં અન્ય રાજ્યોમાં ચાલ્યા જવા લાલચ અપાઈ. ભયનું વાતાવરણ ઊભું કરાયું.

જેના પરિણામે પાકિસ્તાની તેમ જ પાકિસ્તાન તરફી થયેલ જૂથોએ કાશ્મીર ઘાટી છોડી દેવાનું પંડિતોને આહ્વાન કર્યું. પંડિતોનું વિસ્થાપન થયું. આ પૃષ્ઠભૂમિ પર ‘શિકારા’, I Am જેવી સંતુલિત ફિલ્મો બની છે, પરંતુ હાલમાં આવેલી ‘કાશ્મીર ફાઇલ્સ’ પર વિવાદ થયો. મોદીથી માંડી મોરારિબાપુ આ ફિલ્મ જોવા માટે આગ્રહ કરી રહ્યા છે. ત્યારે બીજી તરફ આ ફિલ્મ વાસ્તવિકતાનું અધૂરું ચિત્ર જ માત્ર નથી, પરંતુ અત્યારની સરકારને આગામી ચૂંટણીમાં મબલખ મતો રળી આપતી ફિલ્મ જણાઈ આવે છે. પંડિતોના  આંસુ  પર નફરતની ખેતી અત્યારે બરાબર ચાલી રહી છે.

હકીકતમાં, અસંખ્ય પંડિતોએ પોતાને બચાવનાર મુસ્લિમોની વાત કરી છે જેની આમાં વાત જ નથી! બીજી બાજુ, આ નિમિત્તે ઘા ભેગો ઘસરકો કરીને કાયદેસર રીતે, જેમાં ભારત સરકારના હાથ હેઠાં પડ્યાં એ જે.એન.યુ. વિશ્વવિદ્યાલયને પણ બદનામ કરવાનું ઘટક ઉમેરી લીધું છે. ’૯૦ જાન્યુઆરીથી આજ લગી પંડિતોને સહાય મળતી રહી છે, પરંતુ મોદી સરકારે સહાયમાં વધારો ન કરતાં એન.સી.પી. સાંસદ સુપ્રિયા લેલેએ ગયા બજેટમાં જ ઊહાપોહ કરેલો! બી.જે.પી.નાં સાંસદ મીનાક્ષી લેખી કહે છે કે જેમ ભારતભરના કામદારો કોરોના પછી પોતપોતાના નોકરી ધંધે વળગી ગયાં છે તેમ પંડિતોએ ચાલ્યા જવું જોઈએ કશ્મીર, સહાય ક્યાં સુધી હોય? ભા.જ.પ.ની આ નીતિ અહીં જરા ય દેખાતી નથી.

બ્રેખ્તે સર્જકનું કામ હથોડી જેવું ગણાવ્યું છે જે વાસ્તવિકતાને ઘાટ આપી પ્રગતિશીલ ચેતના પૂરી પાડે. જ્યારે અહીં કેવળ અધૂરી વાસ્તવિકતાથી ઉન્માદ સર્જાઈ રહ્યો છે. એ દિવસે ૪૦,૦૦૦ પંડિત કુટુંબો; ૬,૫૦૦ શીખ પરિવારો; ૧,૫૦૦ મુસ્લિમ પરિવારો દિલ્હી આવ્યા હતા. જ્યારે ફિલ્મમાં માત્ર હિંદુ પંડિતોની વાત થઈ છે. બીજી વાત, ૨૦૧૪ પછી આ સરકારે કેવળ ૩૭૦ રદ્દ નથી કરી, પરંતુ કાશ્મીરનો રાજ્ય તરીકેનો દરજ્જો પણ છીનવી લઈ ભારતનું એક રાજ્ય ઘટાડી દીધું છે. કાશ્મીરનો ધ્વજ લાલરંગમાં હળ હતું જે છીનવાઈ ગયું, પરંતુ નાગાલેન્ડને હજુ પોતાનો ધ્વજ જ છે. પંડિતોની આ દુર્દશા થઈ ત્યારે ભા.જ.પ. સમર્થિત સરકાર હતી જે ફિલ્મમાં બતાવવામાં આવી નથી. એ જ બતાવે છે કે આ ફિલ્મને વર્તમાન સરકારની વોટબૅંક મજબૂત કરવામાં રસ છે, પંડિતોની વેદનામાં નહીં.

આતંકવાદ અને સરકારી આતંકવાદ વચ્ચે છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષથી કાશ્મીર સ્વર્ગમાંથી નર્ક બની રહ્યું છે. આજે પણ ત્યાં ૬૦૦ પરિવાર પંડિતોના છે જ. જે જાન્યુઆરી ’૯૦માં કાશ્મીરમાંથી આવ્યા ન હતા. આવી કોઈ સંકુલતામાં ફિલ્મ જતી જ નથી. આજે નોંધાયેલા ૫૫,૦૦૦ પંડિતોના પરિવારની યાદી છે. સરકાર પાસે એમનો પુનઃવાસ એ સમયની માંગ છે. આવી ફિલ્મો પુનર્વાસને મુશ્કેલ બનાવે તેવી નફરત ફેલાવી રહી છે. જ્યારે હકીકત જુદી છે. કાશ્મીર પંડિત અવંતિ ભાટીએ ‘કાશ્મીર પંડિત્‌સ, પ્રોબ્લેમ ઍન્ડ પસ્પેર્ક્ટિવ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે જેમાં ઈ.સ. ૨૦૦૩માં કાશ્મીરી પંડિતોએ એક પ્રેસ કોન્ફોરન્સ બોલાવી જણાવ્યું હતું કે અમે જ્યારે કાશ્મીર છોડ્યું ત્યારે બે વ્યક્તિઓએ વિરોધ કરેલો –ફારુક અબ્દુલ્લા અને મીર વાયઝ. જ્યારે આ ફિલ્મમાં ફારુક અબ્દુલ્લાને આતંકવાદીઓના સમર્થક બતાવ્યાં છે કારણ કે એ ભા.જ.પ.વિરોધી છે.

નેપાળથી યાત્રાળુઓને લઈ જતું વિમાન આતંકવાદીઓએ અપહરણ કર્યું ત્યારે આતંકવાદ સામે લડવાને બદલે આતંકવાદીઓને છોડ્યા હતા અને છોડવા જનાર જશવંતસિંહ આજે ભા.જ.પ.ને જ છોડી ચૂક્યાં છે. કહેવાય છે કે માત્ર આતંકવાદીઓને જ નથી છોડ્યા આતંકવાદીઓને પૈસા પણ અપાયાં છે! આતંકવાદીઓને સમર્થનમાં જણાવી મહેબૂબા મુફ્તીનો વિરોધ કરનાર ભા.જ.પ. પક્ષ એ જ પી.ડી.પી. સાથે સરકાર બનાવતા અચકાયો ન હતો. ભા.જ.પ.ના આ બે ચહેરાને ફિલ્મ સિફતથી સંતાડે છે તેથી એનો હીન આશય સ્પષ્ટ જણાય છે. બાકી, આજે પણ કેન્દ્રમાં ભા.જ.પ. સરકાર હોવા છતાં પુલવામામાં ૪૯ લશ્કરી જવાન મરી જાય, ૩૬૦ કિલો આર.ડી.એક્સ. મળે એની ફાઇલ નથી ખૂલતી! પુલવામામાં ડી.જી.પી. દેવેન્દ્રસિંહને શેર-એ-કાશ્મીર ભારત સરકારની ભા.જ.પ. સરકાર એવોર્ડ આપે એને એ જ દિલ્હી ચૂંટણી વખતે આતંકવાદીઓ સાથે પકડાય! જેની વિરુદ્ધ દેશપ્રેમીઓએ કોઈ દેખાવ કર્યા નથી.

પંડિતોની વ્યથા બતાવી પરંતુ કેટલાંક પંડિતો અને મુસ્લિમો મિત્ર પણ હતા એ શિકારા ફિલ્મમાં બતાવ્યું તેથી શિકારા ફિલ્મનો સંઘ/ભા.જ.પે. વિરોધ કર્યો હતો. જે ફિલ્મની કથા કાશ્મીરના પંડિત રાહુલે લખેલ પુસ્તક Our Moon Has Blood Clouts પર આધારિત હતી. એ ફિલ્મ જોઈને ભૂતપૂર્વ ગૃહ મંત્રી લાલકૃષ્ણ અડવાણી રોઈ પડ્યા હતા. લાલકૃષ્ણ અડવાણીનું એ દૃશ્ય અત્યારે ફેકન્યુઝ પેઠે ‘કાશ્મીર ફાઇલ્સ’ સાથે જોડીને બતાવાઈ રહ્યું છે. ‘કાશ્મીર ફાઇલ્સ’માં એક પણ મુસ્લિમ સારું પાત્ર જ નથી એ તે કેવી વાસ્તવિકતા! કાશ્મીરી પંડિતો કણસતા હતા ત્યારે અનુપમ ખેર ‘દિલ હૈ કે માનતા નહીં’ જેવી રીલ લાઈફની રોમેન્ટીક-કોમેડી ફિલ્મોમાં રત હતા અને આજે રીઅલ લાઈફમાં પંડિતોના નામે આંસુ વહાવે છે તે વિચિત્ર લાગે છે! આ ફિલ્મમાં એક જ સંવાદ સારો છે. ‘વાસ્તવિકતા બતાવવા કરતાં ખોટું એ છે કે અધૂરી સચ્ચાઈ બતાવવી.’ શિકારામાં સંવાદ છે કે ‘નેતા કા કામ લોગોં કો લડાના નહીં, ઉનકો એક કરના હૈ.’ આ ફિલ્મ આમ પણ આ પક્ષની સરકારના શાસનમાં દેશમાં જે નફરત વધી રહી છે એમાં આગમાં ઘી હોમવા જેવી સાબિત થશે. ’૯૦માં કાશ્મીરના આઈ.બી. ચીફ એ.એસ. દુલાતે કહ્યું કે આ ફિલ્મ દુષ્પ્રચાર છે. અનેક મુસ્લિમોએ પંડિતોને આરક્ષણ આપ્યું હતું. આતંકવાદીઓથી મારેલાં પંડિતોની સંખ્યા વિવેક અગ્નિહોત્રીના મતે ૪,૦૦૦, કાશ્મીરી પંડિત સંઘર્ષ સમિતિના મતે ૬૫૦, RSSના મતે ૬૦૦, ગૃહ મંત્રાલયના મતે ૨૯૧. આ સરકારી આંકડાને સરકાર ક્યાં છૂપાવશે? આવી ફિલ્મને કરમુક્ત જાહેર કરતી સરકાર ખુદ નફરતની ખેતીમાં રસ ધરાવે છે તે પુરવાર થાય છે. ‘કાશ્મીર ફાઇલ્સ’ના ઉન્માદમાં રત પ્રજાને રાંધણ ગૅસમાં એક જ ફટકે પચાસ રૂપિયાનો વધારો માથે પડયો છે એ દેખાતો નથી!

Email : bharat.mehta-guj@msubaroda.ac.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 04-05