થોડાં વર્ષો પહેલા ઊંઝા જોડેના સમર્થક રામજીભાઈએ ગુજરાતી નામોમાં પ્રવેશેલા અંગ્રેજી અક્ષરો સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. એમના આગ્રહમાં તથ્ય હતું. જ્યંતીભાઈ પી. પટેલ, રમેશ બી. શાહ, પોપટલાલ વી. મહેતા વગેરેથી આપણે પરિચિત છીએ. આમાં પિતાના નામનો ફોડ પડતો નથી. તેનો અર્થ પ્રભાશંકર, પ્રવીણભાઈ, પરિમલભાઈ વગેરેમાંથી શું થતો હશે એ સમજાતું નથી, એ જ રીતે બીમાં કયા નામનો નિદેશ રહેલો છે એ સમજાતું નથી. એ બળવંતભાઈ, બળદેવભાઈ કે ભાઈલાલભાઈ, ભોગીલાલ વગેરેમાંથી કોઈ પણ હોઈ શકે.

રામજીભાઈએ એક પત્ર લખીને મને બી દ્વારા શું સમજવાનું છે એવો પ્રશ્ન કર્યો હતો અને આગ્રહ રાખ્યો હતો કે મારે પિતાનું નામ ગુજરાતીમાં જ લખવું જોઈએ. એ વખતે મેં એમને પ્રત્યુત્તર પાઠવ્યો હતો કે મારું નામ મારી ઓળખ છે. મારે કેવી રીતે ઓળખાવું એ હું જ નક્કી કરી શકું. પણ, મને ત્યારથી એક પ્રશ્ન રહ્યા કરતો હતો કે આપણે ગુજરાતીમાં પિતાના નામનો નિર્દેશ અંગ્રેજીમાં કેમ કરીએ છીએ.

સમય જતાં મને એ પ્રશ્નનો ઉત્તર મળી ગયો. આપણી શિક્ષણ પ્રથામાં ખાસ કરીને, માધ્યમિક શિક્ષણની કક્ષાએ વિદ્યાર્થીઓનાં નામો અંગ્રેજીમાં લખવામાં આવે છે. એને કારણે અંગ્રેજી આદ્યાક્ષરનો ઉપયોગ પિતાના નામનો નિર્દેશ કરવા માટે પ્રચલિત બન્યો છે. પ્રાથમિક શાળાઓમાં નામો ગુજરાતીમાં જ લખતા હોય છે. જો કે અંગ્રેજી માધ્યમની શાળાઓમાં નામો અંગ્રેજીમાં જ લખાય છે. માત્ર પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવ્યું હોય એવા લોકો પોતાના નામમાં પિતાનો ઉલ્લેખ અંગ્રેજીમાં કરતા નથી. પણ માધ્યમિક શાળાઓમાં નામો અંગ્રેજીમાં લખાય છે એને કારણે જે લોકો માધ્યમિક શિક્ષણ કે ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવે છે તેમનાં નામોનું અંગ્રેજીકરણ થઈ જાય છે. મારા નામના આદ્યાક્ષરો આર.બી. શાહ થશે. એ જ રીતે જે.પી. પટેલ થશે. આ પ્રથા પ્રચલિત થવાનું કારણ કદાચ આપણે કક્કાવારીના ક્રમથી ટેવાયેલાં નથી એ છે. અંગ્રેજી કક્કો આપણો પાકો હોય છે. એટલે શાળાઓમાં વિદ્યાર્થીઓનાં નામો અંગ્રેજીના મૂળાક્ષરોના ક્રમમાં લખવામાં સુગમ થઈ પડે છે. આ કારણે આપણાં નામોના અંગ્રેજીકરણથી આપણે શિક્ષણ દરમિયાન ટેવાઈ જઈએ છીએ અને પછી એ જ રીતે આપણાં નામો લખવાની આદત આપણને પડી જાય છે. આમ ગુજરાતી નામોનું અંગ્રેજીકરણ એ શિક્ષણ પ્રથાએ પાડેલી પરંપરાનું પરિણામ છે. એ પ્રથા બદલવી હોય તો આપણાં નામો શાળાકક્ષાએ ગુજરાતીમાં જ લખવાની પ્રથા પાડવી રહે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2021; પૃ. 04

ભારતના હિન્દુ સમાજમાં દહેજનો પ્રશ્ન વ્યાપક રીતે પ્રવર્તે છે. ગુજરાતમાં પણ સાસરિયાં દહેજ માટે પુત્રવધૂને ત્રાસ આપતાં હોય એવા કિસ્સા અવારનવાર અખબારોમાં ચમકે છે. પણ અહીં કેરળની ચર્ચા કરવી છે.

કેરળમાં થોડા દિવસ પહેલાં એક ચોવીસ વર્ષની યુવતીએ આપઘાત કર્યો. એમાં દહેજની માંગણી એના મૂળમાં હતી. આ ઘટનાએ કેરળમાં ભારે ઊહાપોહ જગાવ્યો હતો. ત્યાનાં મહિલાઓ માટેના કમિશનનાં અધ્યક્ષાને રાજીનામું આપવું પડ્યું હતું, કારણ કે એમનું વર્તન લોકોને અસંવેદનશીલ લાગ્યું હતું. કેરળમાં છેલ્લાં પાંચ વર્ષોમાં સ્ત્રીઓના આપઘાતના પચાસ કિસ્સા બન્યા છે.

કેરળનો દાખલો એટલા માટે નોંધપાત્ર બને છે કે કેરળમાં નમૂનારૂપ માનવવિકાસ થયો છે. માનવવિકાસના અર્થશાસ્ત્રીઓ, આર્થિક રીતે પછાત પ્રદેશમાં પણ માનવવિકાસ થઈ શકે, એના નમૂના રૂપે કેરળનો દાખલો ટાંકે છે. માનવવિકાસમાં સ્ત્રીઓનો વિકાસ પણ અભિપ્રેત છે. કેરળમાં સ્ત્રીઓમાં સાક્ષરતા લગભગ સો ટકા છે. એટલું જ નહીં, ઉચ્ચ શિક્ષણ લેતી સ્ત્રીઓનું  પ્રમાણ ઘણું મોટું છે. સ્ત્રીઓમાં શિક્ષણને કારણે કેરળમાં જન્મદર ખૂબ ઘટી ગયો છે. લોકોનું સરેરાશ આયુષ્ય વધ્યું છે. પણ સ્ત્રીઓને એમના શિક્ષણનો જે લાભ મળવો જોઈએ તે મળ્યો નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સ્ત્રીઓનું સશક્તીકરણ થયું નથી. એના કેટલાંક ઉદાહરણ નોંધીએ.

કામ કરી શકે એવાં વયજૂથમાં રોજગારીમાં રોકાયેલી સ્ત્રીઓનું પ્રમાણ માત્ર વીસ ટકા છે. એ જ રીતે જાહેર જીવનમાં મિશ્ર ચિત્ર જોવા મળે છે. રાજકારણમાં સ્ત્રીઓનો પ્રવેશ ઘણો મર્યાદિત છે. વિધાનસભામાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા દશ ટકાથી ઓછી છે. કેરળના પ્રધાનમંડળમાં એકવીસ સભ્યો છે. તેમાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા ત્રણ છે. જોકે સ્થાનિક સત્તામંડળોમાં સ્ત્રીઓનું પ્રમાણ પુરુષો કરતાં વધારે માલૂમ પડે છે.

સ્ત્રીઓ ઘરની બહાર રોજગારીમાં જઈ શકતી નથી અને ઘર સંભાળે છે. એને પરિણામે એ અબળા જ રહે છે. એનો ગેરલાભ પુરુષપ્રધાન સમાજ લે છે. તેઓ સ્ત્રીઓની પાસેથી એટલે કે એનાં કુટુંબીજનો પાસેથી મોટી રકમની અપેક્ષા રાખતા હોય છે. કેરળમાં એક વધારાનું પરિબળ ઉમેરાયું છે. કેરળમાંથી વિદેશોમાં ગયેલા લોકોની કમાણીથી કેરળના સમાજમાં વપરાશમાં વૈભવ પ્રવેશ્યો છે. દેખા-દેખી આ વૈભવ ભોગવવા માટે પુત્રવધૂ પાસેથી બહુ મોટા દહેજની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. એ ના સંતોષાતાં પુત્રવધૂ ઉપર જુલમ ગુજારવામાં આવે છે. એ જુલમથી ત્રાસીને કેટલીક સ્ત્રીઓ આપઘાત કરીને તેમાંથી છૂટકારો મેળવે છે. હિન્દુ સમાજમાં દીકરાદીકરીનું લગ્ન એક બહુ જ ખર્ચાળ રિવાજ બની ગયો છે. છોકરીને કરિયાવર મોટો કરવો પડે છે અને ભોજન પાછળ પણ મોટું ખર્ચ કરવું પડે છે. ભોજનમાં હજાર બે હજાર માણસો જમાડવામાં આવતા હોય એવા અનેક દાખલા જોવા મળે છે. છોકરીને કેટલું સોનું આપ્યું એ ગૌરવનો વિષય હોય, ટૂંકમાં, હિન્દુ સમાજમાં લગ્ન ઘણું ખર્ચાળ બની જાય છે. એમાં જે જ્ઞાતિઓમાં દહેજનો રિવાજ પ્રચલિત હોય ત્યાં કન્યાના પિતા ઉપર ઘણો વધારે બોજ આવી જાય છે. આમ તો ભારતના સમાજમાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા પુરુષોની સરખામણીમાં ઓછી છે. છતાં પુત્રીનો પિતા ગરજવાન સ્થિતિમાં રહે છે. આ પુરુષપ્રધાન સમાજનું વરવું સત્ય છે. લગ્ન સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતા ઉપર રચાવું જોઈએ. એ સમાનતા હજી આપણે ત્યાં આવી નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2021; પૃ. 04

આજના કોરોનાના કપરા આર્થિક કાળમાં સાવર્ત્રિક તંગી વચ્ચે કોઈ સંસ્થાનો અહેવાલ સળંગ આર્ટપેપર પર છપાઈને આવે તો એ અચરજનો વિષય છે. ખેર, એમાં ય એના અધ્યક્ષશ્રીનો થયેલો મહિમા પણ અચરજ ઉપજાવે એવો છે. ગુજરાત સરકારની ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના અધ્યક્ષે ચાર વર્ષની પોતાની યશસ્વી કામગીરીનો એમાં અહેવાલ આપ્યો છે. એમણે ચાર વર્ષની સિદ્ધિઓ ગણાવી ત્યાં સુધી તો વાત બરાબર છે, પરંતુ સંસ્થાને સ્વાયત્તતાના મુદ્દા પર પ્રવેશ કરાવી સાથે-સાથે સદંતર અતાર્કિક મુદ્દાઓ ઉછાળ્યા છે જે તથ્ય અને સત્યથી વેગળા છે.

અહીં એમની ચાર વર્ષની કામગીરી ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીના અધ્યક્ષ તરીકે વર્ણવતાં તેઓ ભૂલી ગયા છે કે એમણે જે કામગીરી કરી છે તે ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ના ચૂંટાયેલા નહીં, પણ નિમાયેલા અધ્યક્ષ તરીકે કરી છે, જે ગેરબંધારણીય છે. અગાઉની ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની બબ્બે ચૂંટણીઓ દ્વારા મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ અને ભોળાભાઈ પટેલ ચૂંટાઈને આવ્યા અને એમ અકાદમી આકારિત થઈ હતી, એ વાત સ્પષ્ટ કરે છે કે ચૂંટણી હોવાને કારણે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનું કોઈ બંધારણ હશે. એક તબક્કે આ બંધારણને બાજુમાં મૂકીને કે  અવગણીને કેવળ ગુજરાત સરકારશ્રી તરફથી નિમાતા મહામાત્રથી ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ ચાલી ય ખરી. પછી એવું શું બન્યું કે મહામાત્રની નિમણૂકની જગ્યાની ઉપર ચૂંટાયેલા પ્રમુખ કે અધ્યક્ષને બદલે નિમાયેલા પ્રમુખ કે અધ્યક્ષને ગુજરાત સરકારશ્રી તરફથી મૂકી દેવામાં આવ્યા અને બંધારણની બાબતને ગેરકાયદેસર રીતે ગર્તામાં ધકેલી દેવામાં આવી છે.

બંધારણને બાજુએ રાખી, પ્રમુખ કે અધ્યક્ષની ચૂંટણીને ચાતરીને ગુજરાત સરકારશ્રી તરફથી પ્રમુખ કે અધ્યક્ષની નિમણૂકો થતી રહી એ કેવળ ઉમાશંકર જોશી, દર્શકના પ્રયત્નોથી ગુજરાત એકમાત્રને મળેલા ગૌરવપૂર્વકના બંધારણીય માળખાની વિરુદ્ધની નિમણૂકો છે. ગુજરાત સરકારશ્રીએ જો બંધારણ નાબૂદ કર્યું હોય તો એવી કશી જાણ પ્રજાને થઈ નથી, એટલે બંધારણને બાજુમાં રાખી અધ્યક્ષોની નિમણૂકો થતી રહી છે એ ગેરકાયદેસર છે.

‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ના અધ્યક્ષશ્રીએ પત્રમાં ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી ભવન’ રચાય એમાં ગુજરાતી સાહિત્યનો મઘમઘતો ઉદ્યાન, દેશ આખાને પ્રેરણા આપે એવી મહેચ્છા દર્શાવી છે, તો એ બાબતે સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે ગુજરાત સરકારશ્રી તરફથી ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ને સમસ્ત ભારતમાં એક માત્ર લોકશાહી ઢબથી ચૂંટાયેલી અકાદમી તરીકે ભૂતકાળમાં દેશ આખાને ગુજરાતે પ્રેરણા આપી હતી. આજે એને બદલે ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ના લોકશાહી માળખાને સદંતર અવગણી પોતાની જ પ્રતિષ્ઠાને ગુજરાતે હાનિ પહોંચાડી છે.

‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’નું પોતાનું બંધારણ છે એ દીવા જેવી ચોખ્ખી બાબત છે. તો જ, બબ્બેવાર ચૂંટણીઓ થઈ છે. બબ્બે વાર પ્રમુખો વરાયા છે. આ પછી ગુજરાત સરકારશ્રીએ પોતે જ પોતાની લોકશાહી પરંપરા પર કુઠારાઘાત કરી, ભારતના એકમાત્ર મઘમઘતા ઉદાહરણને નષ્ટ કરી દીધું છે.

આ બંધારણની અત્યારે શી સ્થિતિ છે, એ ગુજરાત સરકારશ્રીએ જાહેર કરવું પડે અને જો બંધારણ ચાલુ હોય તો છેલ્લી વારના બબ્બે અધ્યક્ષશ્રીની નિમણૂકો અવશ્ય ગેરકાયદેસર ઠરે છે અને તો આજના અધ્યક્ષનો મહિમા માત્ર પણ સદંતર ગેરકાયદેસર ઠરવો જોઈએ.

ગુજરાત સાહિત્યનો મઘમઘતો ઉદ્યાન, દેશ આખાને પ્રેરણા આપે એવી ઇચ્છા જો હોય, તો વહેલી તકે સમસ્ત દેશમાં અપવાદરૂપ પોતાના સ્વતંત્ર બંધારણ પર ર્નિભર ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ને મુક્ત કરવામાં આવે અને ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી ભવન’માં લોકશાહી સ્રોત સાથે એની પુનઃપ્રાણપ્રતિષ્ઠા થવી જોઇએ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2021; પૃ. 02