પરમ ચેતનાને ઉજાગર કરવાની રાત : મહા શિવરાત્રી

હૈયાને દરબાર

કાકાસાહેબ કાલેલકરે કહ્યું છે કે उत्सवप्रिय: जना:। ઉત્સવો અને તહેવારો સાથે ભારતની પ્રજાનો જીવંત સંબંધ સદીઓથી બંધાયેલો રહ્યો છે. ભારતના દરેક ઉત્સવ અને તહેવાર પાછળ સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક, સામાજિક અને રાજકીય માહાત્મ્ય જોડાયેલાં છે. રોજિંદા અને સતત શ્રમથી માનવજીવન કંટાળા સ્વરૂપ, નિર્જીવ ન બની જાય માટે ઉત્સવોની ઉજવણી જરૂરી છે. ઉત્સવો અને તહેવારો માનવજીવનમાં પરિવર્તન લાવે છે. ઉત્સવો અને તહેવારો માનવજીવનમાં આનંદ, રાહત અને સુખચેનમાં વધારો કરે છે. માનવ જીવનને જીવવા યોગ્ય એક અમૃતતત્ત્વ અથવા સંજીવની છે.

આજે મહા શિવરાત્રી છે. કહેવાય છે કે શિવરાત્રીએ ખગોળીય દ્રષ્ટિએ ગ્રહોની સ્થિતિ એવી રીતે ગોઠવાય છે જેનાથી માનવીય ઉર્જામાં આપોઆપ વૃદ્ધિ થાય છે. આ રાત્રિએ કુદરત મનુષ્યને આધ્યાત્મિકતાની ચરમ સીમાનો અનુભવ કરાવે છે. શિવરાત્રીના જાગરણ ઉજવવાનું કારણ એ જ છે કે જાગ્રત રહો. પરમ ચેતનાને પામવા સજાગ રહો. કેટલા ય શિવભક્તો આખી રાત જાગીને સંગીત-નૃત્ય-ઉમંગમાં તરબોળ થાય છે.

ભારતના તહેવારોની ઉજવણી પાછળ વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિબિંદુ સાથે ઋતુવિષયક પરિવર્તનની જાણકારી, વાર્તા અને ઇતિહાસ રહેલો છે. ધાર્મિક તહેવારો લોકોને ભક્તિના માર્ગે દોરવાના, સામાજિક તહેવારો લોકોમાં પ્રેમભાવ, સ્નેહ, સામાજિક સેવાઓના માર્ગે દોરવાના, રાષ્ટ્રીય તહેવારો પ્રજામાં રાષ્ટ્રભાવના જગાવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. કાકાસાહેબના શબ્દોમાં ફરી કહીએ તો, તહેવારો અને ઉત્સવો દ્વારા જ આપણે સંસ્કૃતિનાં કેટલાંક અંગો સારી રીતે જાળવી અને ખીલવી શકીયે છીએ, વિશિષ્ટ પ્રસંગો અને તેમનું મહત્ત્વ સ્મરણમાં રાખી શકીએ છીએ, ઋતુ ફેરફારનો ખ્યાલ પણ જાણી શકીએ છીએ. તહેવારો આપણા ભેરું છે.

મહા શિવરાત્રી એ નકારાત્મકતા પર વિજય મેળવવાનું પર્વ છે. કહેવાય છે કે પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ પણ શિવરાત્રિને દિવસે જ પ્રગટ થયું હતું. શિવરાત્રીએ ભગવાન શંકરનાં ભજનો, શ્લોકો, મંત્રો દ્વારા મહાદેવની આરાધના કરવામાં આવે છે પરંતુ આજે એવી એક રચનાની વાત કરવી છે જેમાં કોઈ ધાર્મિક દ્રષ્ટિકોણ નથી.

હજારો વર્ષ પહેલાં આદિ શંકરાચાર્ય દ્વારા ’આત્મષટ્કમ્’ જે ’નિર્વાણષટ્કમ્’ પણ કહેવાય છે – એની રચના કરવામાં આવી હતી. આજે પણ આ શ્લોકો શ્રોતાઓને મોહિત કરે છે. મનુષ્યને રાગ અને રંગોથી ઉપરના પરિમાણમાં લઈ જાય છે. નિર્વાણષટ્કમનો મૂળ ભાવ વૈરાગ્ય છે. સ્થિતપ્રજ્ઞ અવસ્થા પણ એ કહી શકાય. આ મંત્રગાન આપણા અંતરંગ અસ્તિત્વના ઊંડાણમાં હલચલ પેદા કરી શકે છે. નિર્વાણ એટલે ’નિરાકાર’. પંચતત્ત્વોમાં વિલીન થઈ જવું. ’નિર્વાણષટ્કમ્’ કહે છે – તમારે આ કે તે બનવું નથી. હવે તમે આ અથવા તે બનવા માંગતા નથી, તો તમે શું બનવા માંગો છો? માનવમન આ સમજી શકતું નથી કારણ કે માણસ હંમેશાં કંઈક ને કંઈક તો બનવા માગે જ છે. તો શું એ રિક્તતા છે, શૂન્યતા છે?

મહા શિવરાત્રી મનુષ્યમાં રહેલી શૂન્યતા – જે સમગ્ર સર્જનનો સ્રોત છે – એને અનુભવવાની તક છે. આત્મ જાગૃતિની અવસ્થા છે. શિવ એટલે કલ્યાણ. કહેવાય છે શિવ રાત્રિએ ભગવાન શિવજી ધ્યાનાવસ્થામાં હોય છે. મહા શિવરાત્રીની રાત સૌથી અંધકારમય ગણાય છે. પરિણામે પૃથ્વી પરનાં નકારાત્મક પરિબળોનો પ્રભાવ વધી જવાથી દરેક મનુષ્યે એના પ્રતિકાર માટે આખી રાત ધ્યાન – મંત્રોપાસના દ્વારા શિવની આરાધના કરવાની હોય છે. એટલે જ આ રાત જાગરણની નહીં જાગ્રત થવાની રાત છે. આ જાગૃતિ આપણા વેદ-ઉપનિષદ અને ભગવદ્દ ગીતામાં સરસ રીતે સમજાવાઈ છે. ’આત્મષટ્કમ્’માં પણ એ અત્યંત સહજ રીતે કહેવાઈ છે.

એક કથા મુજબ, ’આત્મષટ્કમ્’ના રચયિતા આદિ ગુરુ શંકરાચાર્ય બાલ્યાવસ્થામાં જ માતાની અનુમતિથી સન્યાસી બની સતગુરુની શોધમાં નીકળી પડ્યા હતા. ગુરુની શોધમાં ચાલતાં ચાલતાં નર્મદા તટે પહોંચ્યા. એ વખતે નર્મદા નદીમાં પૂર આવ્યું હતું. બાળ શંકરાચાર્યને નદી પાર કરવાની હતી. બાળ શંકરે કમંડળ આગળ ધર્યું અને આશ્ચર્યજનક રીતે પૂરનું બધું પાણી કમંડળમાં સમાઈ ગયું. નદી પાર કરીને શંકરાચાર્યે કમંડળનું પાણી ફરીથી નર્મદામાં નાંખી દીધું તો નદી ફરીથી ઉછળવા લાગી. આ દ્રશ્ય ત્યાં બેઠેલા ઋષિ ગોવિંદ ભગવત્પાદે કૌતુકવશ જોયું. એમણે બાળકને પૂછ્યું કે, "તું કોણ છે?" એનો ઉત્તર બાલ શંકરાચાર્યે છ શ્લોકોના પદ્ય સ્વરૂપે આપ્યો જે ’આત્મષટ્કમ્’ અથવા ’નિર્વાણષટ્કમ્’ તરીકે ઓળખાયો.

અદ્વૈત વેદાંતના સિદ્ધાંતોનો પછીથી ખૂબ પ્રચાર કરનારા શંકરાચાર્યના આ છ શ્લોકોમાં આ જ સિદ્ધાંતોની ઝલક છે. શંકરાચાર્યનો ઉત્તર સાંભળીને ઋષિ સમજી ગયા કે જ્ઞાન આપવા માટે આ બાળક યોગ્ય છે અને શંકરને એમણે પોતાનો શિષ્ય બનાવી લીધો હતો.

આદિ ગુરુ શંકરાચાર્યે રચેલું ’આત્મષટ્કમ્’ ગૂઢ છતાં સરળ છે. મૂળ સંસ્કૃતમાં રચાયેલા આત્મષટ્કમ્‌નો ગુજરાતી અનુવાદ સાહિત્યકાર-લેખક જયન્ત પંડ્યાએ બહુ સરળ – સહજ ભાષામાં કર્યો છે. મારી ધારણા મુજબ ગુજરાતી ભાષામાં આ એક માત્ર અનુવાદ ઉપલબ્ધ છે. ઉલ્લેખનીય છે કે કાલિદાસકૃત ’મેઘદૂત’ અને ગ્રીક કવિ હોમર કૃત મહાકાવ્ય ’ઈલિયડ’ના સમશ્લોકી અનુવાદ કરનાર જયન્ત પંડ્યાને આ અધાર્મિક રચના અનુવાદ માટે શ્રેષ્ઠ લાગી હશે.

અમારા ઘરમાં પહેલેથી માનવ ધર્મને જ પ્રાથમિકતા આપવામાં આવી છે. ધર્મને અમે સૂક્ષ્મ અર્થમાં જ સમજ્યો છે. ઈશ્વરને કુદરત સ્વરૂપે જ પૂજ્યા છે. અંધશ્રદ્ધા અને ખોટાં રીત-રિવાજોને સ્થાને સત્કર્મને જ પ્રાધાન્ય અપાતું જોયું છે. એટલે આજના આ મહાપર્વે આ ઉત્તમ કૃતિ વાચકો સુધી પહોંચાડવાની ઈચ્છા થઈ. આમે ય વેદ-ઉપનિષદ-ગીતાના શ્લોકો અને શાસ્ત્રોક્ત શિવસ્તુતિઓ અમને વિશેષ આકર્ષે છે. આપણા આલા દરજ્જાના સ્વરકાર-ગાયક આશિત દેસાઈના કંઠે આ સ્તુતિઓ સાંભળવી એ લહાવો છે. વાગ્ગેયકાર નિનુ મઝુમદાર રચિત અદ્દભુત ગીત સતસૃષ્ટિ તાંડવ રચયિતા નટરાજ રાજ નમો નમ: પણ ઉત્તમ શિવસ્તુતિ છે. ઉદય મઝુમદાર એ સરસ પ્રસ્તુત કરે છે. પરંતુ, આજની રચના સાહિત્યિક કૃતિઓથી સાવ અલગ છે, એટલે જ એનું મહત્ત્વ વધી જાય છે. ’આત્મષટ્કમ્’ સંસ્કૃતમાં પંડિત સંજીવ અભ્યંકર સહિત અનેક કલાકારોએ ગાયું છે. ગુજરાતીમાં પિતાશ્રી જયન્ત પંડ્યાએ શિખરિણી છંદમાં શીખવ્યું હતું પરંતુ, પ્રયોગરૂપે એમના સંગીતપ્રેમી પુત્ર અસીમ પંડ્યાએ રાગ બૈરાગીમાં સ્વરબદ્ધ કર્યું અને યુવા કલાકાર રિષભ કાપડિયાએ રાગ બૈરાગીમાં જ ગાયું છે. ઉત્તમ શબ્દો અને સવારના ધીર ગંભીર રાગ બૈરાગીમાં તો આ રચના નિખરી ઊઠે છે છતાં કોઈ સિદ્ધહસ્ત સંગીતકાર આ ગુજરાતી ’આત્મષટ્કમ્’ સ્વરબદ્ધ કરે તો અનેક ગુજરાતીઓ એ આસાનીથી સમજીને ગાઈ શકે. એ રીતે આ કૃતિ કોઈ ગુજરાતી સ્વરકારના ઈન્તજારમાં છે.

https://www.youtube.com/watch?v=xkp5gSb3-NU

’આત્મષટ્કમ્’ને સ્થૂળ અર્થમાં જોઈએ તો એનો અર્થ એ છે કે ચિદાનંદ રૂપે પરમાત્મા શિવ જ સર્વત્ર વિદ્યમાન છે. પરંતુ સૂક્ષ્મ સાર એ છે કે હું સુખ-દુ:ખ નથી, હું પાપ-પુણ્ય નથી કે નથી લોભ-મોહ. પરમ આનંદ સ્વરૂપે હું માત્ર કલ્યાણકારી આત્મા છું. દરેક પંક્તિએ એમાં ગૂઢ અર્થ સમાયેલો છે. મનુષ્ય આ શ્લોકોનું મનન-ચિંતન હંમેશાં કરે તો આધ્યાત્મિક પથ ઉપર એ અવશ્ય આગળ વધી શકે છે.

સદગુરુ કહેતા હોય છે કે આપણે જે ખાઈએ છીએ, પીએ છીએ, હરીએ-ફરીએ છીએ એ જ આનંદ છે. યોગ-સાધના-અધ્યાત્મ મનુષ્યને આંતરિક સ્તરે જાગૃત કરીને પરમ તત્ત્વ સુધી પહોંચવા સક્ષમ બનાવે છે. એ સ્થિતિ ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્‌ની સ્થિતિ છે. મહા શિવરાત્રીએ આવી પરમ ચેતના અને પરમ આનંદ સૌમાં જાગ્રત થાય એવી અભ્યર્થના.

————-

ન હું ચિત્ત બુદ્ધિ મનસ્ કે અહં ના
નથી કાન જિહ્વા ન હું નેત્ર નાક
ન આકાશ ભૂમિ ન વાયુ ન અગ્નિ
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

ન હું પ્રાણ સંજ્ઞા, ન પંચાનિલો હું
નહીં સપ્તધાતુ, ન વા પંચકોશ
ન વાણી ન પાણિ પદો કે ઉપસ્થ
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

ન હું રાગ-દ્વેષ, ન વા લોભ, મોહ
ન ઈર્ષા મને કે, મદે ના હું મત્ત,
નહીં ધર્મ, અર્થ, નહીં કામ, મોક્ષ
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

ન હું પાપ, પુણ્ય, નથી સુખ દુ:ખ
નહીં મંત્ર, તીર્થ, નહીં યજ્ઞ, વેદ
નથી ભોજ્ય, ભોક્તા, ન વા ભોજને હું
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

નહીં મૃત્યુ શંકા, નથી જાતિભેદ
નથી માત-તાત, ન જન્મ્યો કદીય
નથી બંધુ, મિત્ર, ગુરુ કે ન શિષ્ય
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

નિરાકાર છું હું અને નિર્વિકલ્પ
વિભુ છું સદા વ્યાપ્ત સર્વત્ર છું હું
રહું છું સમત્વે, નથી બંધ મુક્તિ
ચિદાનંદ રૂપે શિવોહમ્ શિવોહમ્.

•   રચયિતા : આદિ શંકરાચાર્ય    •   અનુવાદ : જયન્ત પંડ્યા

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 11 માર્ચ 2021

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=686584

રવિવારે લેખ પૂરો કરતાં પહેલાં આ પ્રશ્નો પૂછ્યા હતા : કેમ કેટલાક લોકો હોંશભેર પોતાની અંગત જિંદગીની મોકળાશ, પોતાની જમાપૂંજી, પોતાની સંપત્તિ, પોતાની પુત્રીની સ્વતંત્રતા અને પોતાનાં સંતાનોનું ભવિષ્ય ’કોઈક’ની વેદી ઉપર હોમી દે છે?

એ કોઈક કોણ છે? એ કોઈક શું કહે છે? એ કોઈક શું કરે છે? એ કોઈક શું કરવાનું તમને કહે છે? એ કોઈક કોના માટે કામ કરે છે? એ કોઈકનું અવતરણ કેવી રીતે થયું, કોણે કર્યું અને કેવી રીતે થયું?

એ ‘કોઈક’ અવતારી પુરુષ ભાસે છે, શક્તિશાળી ભાસે છે, દરેક બીમારીનો આખરી અને એક માત્ર ઈલાજ ભાસે છે; પણ હકીકતમાં એ આમાનું કાંઈ જ નથી. એની પાસે આપવા માટે કાંઈ જ નથી સિવાય કે સપનાંઓ, વાયદાઓ, દુ:શ્મનો વિશેનો ભય, ઓળખોના આધારે મહાન હોવાનો અહેસાસ, ઇતિહાસમાં થયેલા પરાજયોને યાદ કરાવીને કરાવવામાં આવતું રુદન, ‘અમે’ અને ‘બીજાઓ’ વચ્ચે રચવામાં આવતી દીવાલો, જેનું આર્થિક વળતર કાંઈ ન હોય અથવા નર્યું નુકસાન જ હોય એવી આંખ આંજી નાખનારી ભવ્ય યોજનાઓ, મહાલયો કે પૂતળાંઓ વગેરે વગેરે ઘણું.

પ્રશ્ન એ છે કે શા માટે આવું આજે બની રહ્યું છે? અને જો આજે એ બનવું જરૂરી હતું તો પચીસ વરસ પહેલાં આવું કેમ નહોતું બનતું? ત્યારે કેમ તે જરૂરી નહોતું લાગ્યું? ત્યારે તો ‘ગ્લોબલ વિલેજ’, વસુદૈવ કુટુંબકમ્‌’, બહુરત્ના વસુંધરા’, ‘વર્લ્ડ ઈઝ ફ્લેટ’ ‘ધ એન્ડ ઓફ હિસ્ટરી’ની વાતો થતી હતી. આધેડ ઉમંરના વાચકોએ એ યુગ જોયો હશે અને આજે જે ભાષામાં બોલી રહ્યા છે તેનાથી બિલકુલ બીજા છેડાની ભાષામાં ત્યારે તેઓ બોલતા હતા. ત્યારે સરહદરહિત વિશ્વની વાતો થતી હતી. સરહદ માત્ર વહીવટી સુગમતા પૂરતી હોવી જોઈએ, બાકી તેનો અંત આવી જવો જોઈએ. ત્યારે ‘સાર્ક’ જેવા સેંકડો બ્લોક્સ રચાયા હતા અને ‘સહકાર’ જાણે કે જીવનમંત્ર હતો. બાપુઓ પણ પાકિસ્તાનમાં કથા કરીને સેતુઓ રચવા માંગતા હતા. ટૂંકમાં સર્વત્ર સેતુઓનો જયજયકાર થતો હતો. યાદ હશે એ દિવસો.

બીજું, આવું માત્ર ભારતમાં જ નથી બની રહ્યું, જગત આખામાં બની રહ્યું છે અને જે દેશો બચ્યા છે ત્યાં પણ તેનો ભય સેવાય છે. લગભગ એક સરખી સ્થિતિ છે. તો પછી અચાનક આવું કેમ બન્યું? એવું નથી કે અત્યારના શાસકો જે તરકીબ વાપરી રહ્યા છે એ બધી તરકીબોની ત્યારે જગતને જાણ નહોતી. શાસકો એ જાણતા હતા અને કેટલાક તેનો ઉપયોગ પણ કરતા હતા, પરંતુ પ્રજા સામૂહિકપણે અને વૈશ્વિક સ્તરે તેના પ્રભાવમાં નહોતી આવતી.

તો પછી આત્યારે આવું કેમ? કારણ એ છે કે અત્યારે શાસકો પ્રજાને ઠોસ કાંઈ આપી શકે એમ નથી. ‘અ-સરકારી અસરકારી’ના નામે રાજ્યે પોતાની શક્તિ ક્ષીણ કરી નાખી છે. રાજ્ય પાસે આપવા માટે હવે કાંઈ જ નથી. રાજ્ય વૃકોદરોના કબજામાં છે. આ હકીકતને છૂપાવવા માટે શાસકોને શક્તિશાળી બતાવવામાં આવે છે. સુજ્ઞ વાચક, આ ફરક સમજવાની કોશિશ કરજે. શાસકો શક્તિશાળી છે અને રાજ્ય નબળું છે. મૂળ શક્તિનો સ્રોત રાજ્ય છે, પણ રાજ્ય નિર્બળ છે એટલે શાસકો શક્તિશાળી હોવાનો દેખાવ કરે છે. લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી આપણા અત્યારના વડા પ્રધાનની તુલનામાં ઘણા નિર્બળ હતા અને છતાં તેઓ યશસ્વી વડા પ્રધાન તરીકે ઓળખાય છે કારણ કે રાજ્ય શક્તિશાળી હતું. પી.વી. નરસિંહ રાવની તો નરેન્દ્ર મોદી સાથે કોઈ વાતે તુલના ન થઈ શકે એટલી હદે તેજોરહિત હતા અને છતાં તેઓ દેશનું નસીબ બદલી શક્યા કારણ કે રાજ્ય શક્તિશાળી હતું. તેમણે અપનાવેલા માર્ગને કારણે ભારત રાજ્ય નબળું પડ્યું એ જુદી વાત છે, પરંતુ તેમને શક્તિશાળી રાજ્ય મળ્યું હતું એટલે તેઓ દેશનો ચહેરો બદલી શક્યા. અમેરિકાની વાત કરીએ તો અમેરિકન રાજ્ય જ્યારે શક્તિશાળી હતું ત્યારે જ્યોર્જ બુશ જેવા નબળા પ્રમુખો પણ નિર્ણાયક કદમ ઉઠાવી શકતા હતા અને અત્યારે રાજ્ય નબળું છે એટલે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ જેવા જોકરના એલફેલ બકવાસને કેટલાક મૂરખ અમેરિકનો અમેરિકાની તાકાત તરીકે જોતા હતા. ટ્રમ્પના સમર્થકો વર્તમાન અમેરિકન પ્રમુખ જૉ બાયડનના વિવેકને અમેરિકાની નિર્બળતા તરીકે જોઈ રહ્યા છે જે રીતે આપણે ડૉ. મનમોહન સિંહના વિવેકને અને સ્વસ્થતાને મુલવી રહ્યા છીએ.

તો કસરત રાજ્યની અશક્તિને છૂપાવવાની છે અને એ છૂપાવવા માટે શાસકોને શક્તિશાળી, નિર્ણાયક, અવતારપુરુષ, જાદુગર તરીકે પ્રોજેક્ટ કરવામાં આવી રહ્યા છે. તેઓ અર્થતંત્રને બેઠું કરી શકતા નથી. તેઓ યુવાનોને રોજગારી અપાવી શકતા નથી. તેઓ એવો કોઈ વિચાર કે વિકલ્પ આપી શકતા નથી જેના તરફ દુનિયાએ ધરાર નજર કરવી પડે. તેઓ બેન્કોના ખોટાં થયેલાં ધિરાણને વસૂલ કરાવી શકતા નથી. તેઓ ફુગાવો નિયંત્રિત કરી શકતા નથી. આનું કારણ એ છે કે રાજ્ય નબળું છે જે શક્તિનો મૂળ સ્રોત છે. શક્તિ ત્યાંથી આવે છે જે શાસકો ભોગવે છે. માટે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી અને પી.વી. નરસિંહ રાવ આંજી દે એવી પ્રતિભા વિનાના નિર્બળ હોવા છતાં પણ સફળ થયા હતા.

રાજ્યની અશક્તિને છૂપાવવા માટે શાસકોને શક્તિશાળી તરીકે પ્રોજેક્ટ કરવામાં આવી રહ્યા છે જેથી પ્રજાને એમ લાગે કે આપણે નિર્બળ નથી. આપણે શક્તિશાળી છીએ કારણ કે આપણો રાજા શક્તિશાળી છે. આ ભ્રમ પેદા કરવા માટે અને તેને ટકાવી રાખવા માટે મબલખ પૈસાની જરૂર પડે. મબલખ એટલે તમે જેટલી કલ્પના કરી શકો એટલા પ્રમાણમાં મબલખ. જે શાસક ખરેખર શક્તિશાળી હોય એ વિરોધીઓથી ડરતા નથી, ટીકાથી ડરતા નથી, સવાલોથી ડરતા નથી, સ્વતંત્ર મીડિયાથી ડરતા નથી, લોકસભામાં પૂછાતા સવાલોથી ડરતા નથી, ચર્ચાથી ડરતા નથી, પ્રતિસ્પર્ધી વિરોધ પક્ષથી ડરતા નથી, સ્વતંત્ર લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓથી ડરતા નથી, અમર્ત્ય સેન, અરુણ શૌરી કે રઘુરામ રાજન જેવા પ્રતિભાશાળી લોકોથી ડરતા નથી. આ સિવાય શાસકોને શક્તિશાળી રાજ્યની મદદ મળે છે. જો તરભાણું ખાલી ન હોય તો ડરવાનું ઓછું રહે.

વૃકોદરોનો એજન્ડા છે કે રાજ્ય અશક્ત રહે અને વધુને વધુ અશક્ત થતું રહે કે જેથી ખેડૂતોની જમીન પડાવી શકાય. નાગરિકની આરોગ્યથી લઈને બીજી અનેક પ્રકારની લાચારીઓનો વેપાર કરી શકાય. માત્ર લોકો ભ્રમમાં રહે એ માટે શાસક શક્તિશાળી દેખાવો જોઈએ. આવું જગત આખામાં આજે બની રહ્યું છે.

આ સ્થિતિ જોઇને એક સમયે મુક્ત બજારનાં ઓવારણાં લેનારા ફ્રાન્સીસ ફાકુયામાએ કહ્યું છે કે સમાજવાદ પાછો આવશે. રાજ્યને ફરી સશક્ત બનાવવું પડશે નહીં તો ગરીબ લોકો રખડી પડશે અને તેમને ન્યાય નહીં મળે. હવે વિશ્વપ્રસિદ્ધ વિચાર-પત્ર ‘ધ ઈકોનોમિસ્ટ’ની તાજા ૬ માર્ચના અંકની કવર સ્ટોરી કહે છે, ‘બાઉન્સિંગ બૅક : અ વેલ્ફેર સ્ટેટ ફૉર ધ પૉસ્ટ-કોવિડ વર્લ્ડ.’ સામયિક કહે છે કે વેલ્ફેર સ્ટેટ (કલ્યાણ રાજ્ય) પાછું આવશે અને એ પણ જોરદારપણે. બીજો છૂટકો જ નથી. અમેરિકામાં નવા પ્રમુખ જૉ બાયડને ગરીબોને અને નિમ્ન મધ્યમવર્ગને મોટી રાહતો આપીને કલ્યાણ રાજ્ય લાગુ કરવા માંડ્યું છે. બાયડન શ્વેત ખ્રિસ્તીઓની સર્વોપરિતામાં માનનારા જમણેરી પ્રતિક્રિયાવાદી અમેરિકનોની નજરે નબળા છે અને ટ્રમ્પ શક્તિશાળી છે.

એમ લાગે છે કે આવો હાસ્યાસ્પદ ખેલ હવે એક દાયકાથી વધુ લાંબો ચાલી શકે એમ નથી. પ્રજાકીય અવાજોને સાંભળનારા, ન્યાય આપનારા સંવેદનશીલ કલ્યાણરાજ્યના ભણકારા સંભળાઈ રહ્યા છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 11 માર્ચ 2021

India’s partition was one of the major tragedies of South Asian region. The causes for this are to be seen in the triangle formed by ‘British Policy of Divide and rule, Hindu Communalism believing in Primacy of Hindu nation and Muslim Communalism demanding formation of Pakistan. The falsehood of theory of ‘religion as the basis of Nation state’ was demonstrated by the breakaway of East Pakistan from Pakistan leading to formation of Bangladesh. Majority of Hindus and Muslims stood rock solid against this theory of ‘religion as the basis of nation state’. Just two representative names should suffice Maulana Abul Kalam Azad and Mohandas Karamchand Gandhi.

Hindu communalism held that this is a Hindu nation. Since partition many Hindu communalists have been holding that the breakaways from United India, Pakistan and Bangla Desh, in particular should be brought back to Indian fold. This concept is being called as ‘Akhand Bharat’ (Unbroken India) based on ‘Hindu Dharma’. This was articulated in the speech of RSS Sarsanghachalak, Mohan Bhagwat, he stated “there is a need to become united again, not through force, but by ‘Hindu Dharma’ ”. He has also stated, “They (separated countries) did all they could, but did not find any remedy. And remedy is reunification (with Bharat) only and all their problems will get resolved,” he said. He, however, said the reunification should be done through Hindu dharma.

As such RSS holds that its idea of “Akhand Bharat” includes not only Pakistan and Bangladesh, but also Afghanistan, Myanmar, Sri Lanka and Tibet. It terms the combined region as a “Rashtra” (Nation) based on “Hindu cultural” similarities.

At yet at another level Tripura’s Chief Minster Biplab Dev told a party meeting at Rabindra Satabarshiki Bhavan, during his visit to Tripura, that BJP wanted to establish the party and form governments in neighbouring countries after winning all states in India.

This is in a way fall back on the ideology of Hindu communalism that this whole region was a Hindu nation from times immemorial. The reference to ‘Hindu Dharma as the basis of unification’ shows their real colors. They hold that Dharma can’t be translated as religion. They state that Dharma is different from religion. What is Dharma, it is religiously ordained duties. It does include words like Khstriya dharma, Stree dharma etc. hinting to the caste and gender roles as assigned by tradition. It is true that Hinduism is different from other religions but it a religion all the same. It has deities (Brahma, Vishnu Mahesh), it has rituals, it has holy books, clergy and holy places. In practice we have seen that most of the campaigns launched by Hindu nationalists have been around places of worship (Ram Temple), holy symbols (Cow) and Hindu identity related issues like love jihad and what have you.

There are also claims that Hindutva is a way of life. That way all religions also have a way of life. Here the confusion between Hindutva and Hinduism needs to be understood. Hindutva is a politics while Hinduism is a religion with multiple tendencies within itself.

The concept of Akhand bharat sounds hegemonic as its base is projected to be Hindu dharma. We know the effort to base on the politics around religion that India got partitioned. Today different countries which are aimed to be brought in Akhand Bharat have different religions. Will they accept Hindu Dharma as the basis of uniting with India? India itself in theory is a secular state, Hindu dharma is not its base. The present articulations of Bhagwat and company sound more like being expansionist rather than collaborative.

The other pattern which human society has seen definitely needs to be emulated. The attempt to have global bodies trying to establish peace and sorting out problems between different nations like United Nations, European Union and SAARC are the one’s based on collaboration and are most welcome. The concept here is to respect the sovereignty of others’ and deal with them on equal basis. European Union saw a great collaboration between European countries. 

Closer home, the SAARC experiment was also a great initiative to bring the neighbors together in collaboration in areas of trade, commerce, education and health. None of these moves kept religion as its base and so could take some baby steps in bringing in peace and enhancements of economic and social progress. Unfortunately most of these initiatives are comparatively weak in current times. But one thing which human society can learn from these experiments is that when the issues are taken up on concrete grounds of material cooperation, countries can come together and have more amicable relations.

The other method is to claim that those territories belonged to us either due to racial similarities or because of our religion. This path had disastrous effects on geo political scene.

The claim that those countries which separated are in distress is a lopsided statement. We know that at many places like Pakistan and Afghanistan, the imperialist policies of control over oil wealth wrecked havoc there. It was not due to religion. The other country which separated, Bangala Desh, is currently progressing better; leaving India behind in many development indices.

In South Asian region, the countries named as part of Akhand Bharat can definitely form a stronger federation on the basis of equality and mutual respect for each other’s sovereignty. Mutual respect for each other’s traditions and cultures has to be the basis. This can pave the way for better economic and political atmosphere. To say that these countries should come back and become part of India sounds hegemonic. To make Hindu dharma as the basis of this unification is domineering. What is needed is to strengthen democratic ethos within the country, to treat neighbors as friends and to sort out problems by peaceful negotiations. The need for collaboration, cooperation in field of commerce, trade, education and health cannot be overemphasized. That is the crux and core of the association with neighboring countries, and the union of these countries on these lines will definitely enhance the prosperity and peace in the region.