છંદવિધાનઃ હઝજઃ૨૮ માત્રા

નજર ને આંખની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

ખરેલાં પાનની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

નિયમ કેવો છે નૈસર્ગિક, પ્રથમ પીડા, પછી સર્જન!

વિરોધાભાસની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

નજીક રાખ્યા હતાં દિલની, થયાં અળગાં તમે જાતે,
તો ખાલી જામની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

નહિ તો આ રમકડાં સ્ક્રીનનાં ક્યારે હતાં પ્યારાં?

સમયની ચાલની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

હતી ઈચ્છા મળીને રૂબરૂ વાતોને વાગોળું.

પરાણે ‘ઝૂમ’ની સાથે જુગલબંધી કરી છે મેં.

e.mail : ddhruva1948@yahoo.com

સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત ગ્રહની ખેવના રાખનાર ૨૧ વર્ષની મહિલાની ધરપકડ ભારત સરકાર શા માટે કરે? પોતાના સાંકડા અંગત હિતથી પર જઈને બહોળા સમાજના હિતને પ્રાધાન્ય આપે, એવું દેશ ઇચ્છતો ના હોવો જોઈએ? પોતાના અને પોતાના સાથી દેશવાસીઓ માટે સારા ભવિષ્યનું નિર્માણ કરનાર યુવાન નાગરિકને આપણી સરકારે સળિયા પાછળ શું કામ ધકેલી દીધી? ને આટલી કઠોર ઢબે દિલ્હીથી પોલિસ પાર્ટીને હવાઈ માર્ગે મોકલી એને બેંગાલુરુમાં એના ઘરેથી રાજધાની શા માટે લઈ જવામાં આવી? મહાન, દેખીતી રીતે આત્મનિર્ભર ભારત રાષ્ટ્ર માટે વૈશ્વિક વૉર્મિંગ અંગે જાગૃતિ ફેલાવતી ઝુંબેશના અને કિસાન આંદોલનના સમર્થનમાં કરેલી ટ્વીટ કઈ રીતે રાજદ્રોહી ખતરો ઊભો કરી શકે?

દિશા રવિની ધરપકડના સમાચાર આવ્યા ત્યારે એક મિત્રે આ સવાલો પૂછેલા. ભારતભરમાં ઘણાં ઘરોમાં આ સવાલો પુછાયા હશે. પ્રથમ નજરે બૅંગાલુરુની આ યુવાન મહિલાની મનસ્વી ધરપકડ કરી પોલિસ કસ્ટડીમાં લેવી એ તર્ક, વિચારશક્તિ અને સામાન્ય બુદ્ધિની પકડ બહાર લાગતું હતું. કાયદા અને લોકતાંત્રિક સંવિધાન મુજબ ચાલતા કોઈ રાષ્ટ્રએ આવું વર્તન કરવું જોઈએ નહીં. પરંતુ ભારત રાષ્ટ્રએ આમ કર્યું. શા માટે?

મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર વિશે આપણે જે જાણીએ છીએ, જે પ્રમાણે ૨૦૦૧થી ૨૦૧૪ સુધી ગુજરાતમાં રાજ કર્યું અને ત્યાર બાદ કેન્દ્રમાં જે પ્રમાણે રાજ કરતાં આવ્યાં છે, એના આધારે બૅંગાલુરુની વતની એવી આ યુવાન, આદર્શવાદી, માતા સાથે રહેતી મહિલાને વગર નોટિસે એના ઘરેથી પોલીસ દિલ્હી ઉપાડી ગઈ અને પાંચ દિવસની સઘન પૂછપરછ કરી એ સંદર્ભે હું છ સંભવિત કારણો દર્શાવવા માગું છું.

પ્રથમ કારણ છે કે મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર સામાન્ય રીતે સ્વતંત્ર વિચારશીલતાથી ગભરાય છે. ભારતીયો કહ્યાગરા, સ્વીકારવાદી, શાસકતંત્ર અને રાષ્ટ્રને વફાદાર અને મહાન અને સ્વપ્નદૃષ્ટા નેતા પરત્વે પૂજનીય ભાવ ધરાવતા હોવા જોઈએ. આદર્શ રીતે, ભારતીય રાષ્ટ્રને પોતાની નીતિઓ અને કરેલાં કામની કોઈ સટીક, તટસ્થ, વિસ્તૃત અન્વીક્ષા પસંદ નથી. જો કે, ૨૦૧૪થી લોકતાંત્રિક સ્વતંત્રતાઓમાં ઘણો ઘટાડો કરવામાં આવ્યો હોવા છતાં પૂરેપૂરી ખતમ થઈ નથી. હજુ મુક્ત પ્રૅસનાં માંડ પૂરતાં મૂળ તત્ત્વો, નાગરિક સમાજના અમુક (ઝડપથી ઘટતાં જતાં) અવકાશ અને ભા.જ.પા. દ્વારા શાસિત નહીં એવાં અમુક મુખ્ય રાજ્યો બચ્યાં છે.

મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર ભારતભરમાં રાજકારણમાં તથા નાગરિક સમાજમાં વર્ચસ્વવાળું છે. પરંતુ એને સત્તાથી સંતોષ નથી — એ સંપૂર્ણ વર્ચસ્વ ઈચ્છે છે. આ મહત્ત્વાકાંક્ષાનો પીછો કરવામાં એ સંસદમાં ચર્ચા પર નિયંત્રણ કરે છે, રાજ્યોના હક પર કાપ મૂકે છે અને સમૂહમાધ્યમોની સ્વતંત્રતાને દાબે છે. સાડા છ વર્ષમાં એક પણ પ્રૅસ કૉન્ફરન્સ નહીં કરીને અને એકાગ્રતાથી ‘ગોદી મીડિયા’ને કેળવીને અને પ્રોત્સાહન આપીને, પ્રધાન મંત્રીએ એમની સરકારની કામગીરીની પત્રકારો દ્વારા થતી અન્વીક્ષાને ઘટાડવામાં સફળતા મેળવી છે. પરંતુ એને પૂરેપૂરી ખતમ નથી કરી — હજુ સુધી નહીં. ન્યુઝક્લીક જેવી સ્વતંત્ર સાઇટ પર અને સ્વતંત્ર મિજાજના પત્રકારો પર હુમલા પાછળનું કારણ આ છે.

courtesy : Satish Acharya's cartton; 15 February 2021

દિશા રવિની ધરપકડ પાછળનું બીજું કારણ છે કે મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર સામાન્ય ધોરણે સ્વતંત્ર વિચારશીલતાથી ગભરાય છે, પરંતુ જ્યારે યુવાનો એને વ્યક્ત કરે છે ત્યારે વિશેષ ગભરાય છે. ધાર્મિક બહુત્વવાદ, જ્ઞાતિ અને લિંગ આધારિત ન્યાય, લોકતાંત્રિક પારદર્શક્તા અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણાના આદર્શોથી ચેતનવંતા બનેલાં ૨૦ અને ૩૦ વર્ષના ભારતીયો પાસે — એટલે કે સંઘ પરિવારથી જુદાં અને મહદ્દ અંશે વિરુદ્ધ આદર્શો ધરાવતાં પાસે — આપણા દેશ સંદર્ભે એમની પોતાની આશાઓ પૂર્ણ કરવા માટે વધુ ઉર્જા અને સમય છે. આથી, એમને રાજ્યની સત્તાના અને જરૂર પડે તો કાયદાકીય પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ કરીને જેલમાં પૂરી દેવા જોઈએ. આપણા દેશના ઊજ્જવળ ભવિષ્યની ખેવના રાખનારા યુવાન, આદર્શવાદી, નિસ્વાર્થ, ધરપકડ કરાયેલાં ભારતીયોની વધતી જતી યાદીના સંદર્ભે દિશા રવિની ધરપકડને સમજવી પડે.

પોતાને સ્વતંત્ર મનના માનતા વયસ્ક ભારતીયોની સરખામણીએ આવા યુવાન આદર્શવાદીઓથી સંઘ પરિવારને ઘણું વધુ જોખમ લાગે છે, વિરોધ પક્ષથી લાગે એના કરતાં પણ વધુ જોખમ. જેમ દિશા રવિની ધરપકડ અંગે અનુભવી પત્રકાર નિખિલ વાગલેએ લખ્યું: “ઇન્દિરા ગાંધીએ કટોકટી દરમ્યાન વિરોધ પક્ષના નેતાઓની ધરપકડ કરી હતી. મોદી એવું નહીં કરે કારણ કે એમને ખબર છે કે એમનામાંના મોટા ભાગના પાસે ના તો વિશ્વસનીયતા છે ના તો પ્રભાવ. માટે લોકતંત્રની રક્ષા કરવા માટે લડતા અસલી, યુવાન કર્મશીલોની એ ધરપકડ કરે છે. આ છે મોદીની તફાવતવાળી કટોકટી!”

અન્ય રાજકીય પક્ષોના સાંસદો અને ધારાસભ્યોની માફક આ યુવાન કર્મશીલોને લાંચ આપીને કે જબરદસ્તીથી ભા.જ.પા.માં જોડાવવા માટે દબાણ કરી શકાતું નથી. વળી, એ લોકો ભ્રષ્ટાચાર, સગાંવાદ કે વંશીય હકદારીના બોજ તળે દબાયેલા નથી. નિખિલ વાગલે બિલકુલ સાચું કહે છે — મનોવૈજ્ઞાનિક અને વૈચારિક ધોરણે સંઘ પરિવાર રાહુલ ગાંધી કે મમતા બેનર્જીથી ડરે છે એના કરતાં ઉમર ખાલિદ અને નતાશા નરવાલ જેવાંથી વધુ ડરે છે.

હૅડલાઇન્સમાં રહેવાનો અનિવાર્ય અભરખો એ મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર દ્વારા દિશા રવિની ધરપકડ પાછળનું ત્રીજું કારણ છે. કિસાન આંદોલન પ્રત્યેના સરકારના વલણની અને વિદેશી હસ્તીઓની થોડી ટ્વીટને એમણે આપેલી પાગલ અતિ-પ્રતિક્રિયાની પ્રૅસમાં થયેલી ટીકાને જીંગોવાદી ઓવરડ્રાઇવથી એવા દાવા કરીને વાળવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવી રહ્યો છે કે મલિન પરિબળોની ત્રિપુટી મારફતે ઊંડું આંતર-રાષ્ટ્રિય ષડ્યંત્ર પાર પાડવામાં આવી રહ્યું છે — કેનેડાના અમુક બેકાર ખાલીસ્તાનીઓ, સ્વિડનની એક તરુણી અને બૅંગાલુરુની તરુણાવસ્થામાંથી હમણાં જ બહાર આવેલી યુવતી. હવે દિલ્હી પોલીસ અમુક પર્યાયી હકીકતો બહાર પાડશે, ‘ગોદી મીડિયા’ અને ભા.જ.પા.નો આઇ. ટી. સૅલ એનો પ્રસાર કરશે અને આપણી રાજધાનીની સીમાઓ પર પીડાતા કિસાનોની કથા — સરકાર આશા રાખે છે — નજરઅંદાજ થશે (ભલે થોડા સમય માટે).

બૅંગાલુરુની મારી સાથી રહેવાસીની ધરપકડ મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર દ્વારા કરવામાં આવી છે એનું ચોથું કારણ છે અંદરખાને એ લોકો પરદેશીઓ વિશે તીવ્ર અણગમો (xenophobia) ધરાવે છે. એક ભારતીય નારી, અને એ પણ આટલા સ્વદેશી ઉચ્ચારવાળું નામ ધરાવતી, સફેદ ચામડી અને રાષ્ટ્રવાદના એમના પોતાના વિકૃત, એકાકી ખ્યાલને રોળી નાખતા ખ્રિસ્તી વારસો ધરાવતા પર્યાવરણ કર્મશીલો સાથે નિયમિત સંપર્કમાં હતી માટે ફરમાન મુજબ દિશા રવિ નામની યુવતી જો કાલા પાનીની હદ વટાવે તો એ ભા.જ.પા.ના વિદેશમાં વસતા મિત્રોના ન્યુ યોર્ક કે વૉશીંગ્ટન સૅલ સાથે જ સંવાદ કરતી હોવી જોઈએ.

આ ૨૧ વર્ષની બૅંગાલુરુની વતનીની મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર દ્વારા થયેલી ધરપકડ પાછળનું પાંચમું કારણ છે યુવાનોને અને એમનાં માતાપિતાને ડરામણો સંદેશો પહોંચાડવો. જો કિસાન આંદોલનના સમર્થનમાં ટ્વીટ કરવાથી રાજ્યસત્તા તરફથી આટલી નિર્દયી સજા કરવામાં આવતી હોય તો પોતાની કારકિર્દી અને પરીક્ષાથી પર જઈને કર્મશીલતા (અંશકાલીક પણ) કરવા ઇચ્છતા વિદ્યાર્થીઓ નિષિદ્ધ થશે. એમનાં માતાપિતા, કાકાકાકી અને એમનાથી મોટા પિતરાઈ ભાઈ-બહેનો એમને સોશ્યલ-મીડિયા અને જાહેર સંમેલનોથી દૂર રહેવાની સલાહ આપશે. એમની શાળા-કૉલૅજનાં આચાર્યો અને શિક્ષકો પણ આમ જ કરશે. મોદી અને શાહ જે આજ્ઞાધીનતા અને અનુસરણના વાતાવરણ માટે આટલા મરણિયા થયાં છે (એવી આશા મોદી અને શાહ રાખે છે), તે યુવાનોમાં વધુ ઊંડી પ્રસરશે. મોદી-શાહ રાજ્યતંત્ર દ્વારા સામાન્ય રીતે યુવા કર્મશીલોના દમનને ઉપર દર્શાવેલા આ પાંચ કારણો લાગુ પડે છે. છઠ્ઠું કારણ આ ક્રમશીલને જ લાગુ પડે છે. કેન્દ્ર સરકાર દિશા રવિથી એના ગ્રૂપ ‘ફ્રાઈડેઝ ફૉર ધ ફ્યુચર’(FFF)ને લીધે ડરે છે કારણ કે એ ગ્રૂપ ભારતીય રાજ્યસત્તા દ્વારા કરવામાં આવતા પર્યાવરણીય ઉલ્લંઘનો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. The NewsMinute નામની ઉત્કૃષ્ટ વૅબસાઇટ નોંધે છે તેમ, “યોજનાઓ પર જનતાના સલાહ-સૂચનમાં ઘટાડો કરતા અને કાર્યોત્તર પર્યાવરણીય મંજૂરીને અનુમતિ આપતા ડ્રાફ્ટ EIA 2020 (Draft Environmental Impact Assessment Notification 2020) સામે કડક વલણ અપનાવેલા FFFથી કેન્દ્ર સરકાર ત્રસ્ત છે.”

સામાજિક ન્યાય અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણા ઉપર કૉર્પૉરૅટનાં લાભને પ્રાધાન્ય આપવાની મોદી સરકારની બહોળી નીતિ સાથે EIAને નબળું કરવાની ચેષ્ટા સુસંગત છે. મધ્ય ભારતમાં રાજ્યસત્તાની નજીક ગણાતા પ્રમોટરો દ્વારા ચલાવવામાં આવતી ખનન કંપનીઓને આદિવાસીની જમીનો અને જંગલો સુપ્રત કરી દેવા સામે વિરોધ કરવા માટે સુધા ભારદ્વાજ અને સ્ટૅન સ્વામી ભયાનક કિંમત ચુકવી રહ્યાં છે. હવે બૅંગાલુરુની દિશા રવિનો વારો છે. ભારતીય રાજ્યસત્તાને જે ઓળખીએ છીએ એ જોતાં પૂરેપૂરી શક્યતા છે કે એમણે દિશા રવિને નિશાન એટલા માટે બનાવી છે કે (આ લેખમાં અગાઉ જે કર્મશીલોના નામ લીધેલાં છે એમની જેમ) વિદ્યાર્થી કાળની રાજકીય કર્મશીલતાની પરંપરા ધરાવતી નથી, જેથી એ પાશવી પૂછપરછ સહન કરી શકે. દિલ્હી પોલિસના હાથે એને શું સહન કરવાનું આવ્યું હશે એ વિચારતા ડર લાગે છે.

મેં અગાઉ કહ્યું તેમ, કાનૂનને આધિન કોઈ પણ દેશ આમ ના વર્તે. પરંતુ મોદી-શાહ રાજ્યતંત્રને લોકતાંત્રિક પ્રક્રિયા પ્રત્યે ધિક્કાર છે. આ સરકાર માનવતા, સૌજન્ય, ઔચિત્ય, પારદર્શિતા વિનાની છે. એ માત્ર સંપૂર્ણ સત્તા પાછળ પડેલી છે. એ નિરંકુશ રાજકીય, વૈચારિક અને અંગત સર્વોપરિતા ઇચ્છે છે. ભારતના બંધારણના આમુખમાં વ્યક્ત કરેલી ઉમદા ભાવનાઓનું એ દસ્તાવેજ પર પદ શપથ લેનારાઓ દ્વારા દરરોજ ઉલ્લંઘન કરવામાં આવે છે. એટલા માટે જ જ્યારે વિચારશીલ યુવાનો દ્વારા આ બંધારણીય મૂલ્યોને સન્માનવા અને મર્યાદા જાળવવા પડકારવામાં આવે છે ત્યારે પ્રતિભાવમાં રાજસત્તા આ વિચારશીલ યુવાનોને જેલમાં પૂરી દે છે.

(રામચંદ્ર ગુહા બૅંગાલુરુમાં વસતા ઇતિહાસકાર છે. એમણે લખેલાં પુસ્તકોમાં ‘ઍન્વાયર્નમૅન્ટલીઝમ: અ ગ્લૉબલ હિસ્ટ્રી’ અને ‘ગાંધી: ધ યર્સ ધૅટ ચેંજ્ડ ધ વર્લ્ડ’નો સમાવેશ છે.)

~

સ્રોત: https://www.ndtv.com/opinion/why-modi-and-shah-fear-young-activists-by-ramachandra-guha-2371727

સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીના બ્યૂગલ ફૂંકાઈ ચૂક્યું છે અને અઠવાડિયે આડે રહેલી ચૂંટણીનો રંગ ધીરે ધીરે જામી રહ્યો છે. આજકાલ સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીઓમાં પણ રાષ્ટ્રિય મુદ્દા અને રાષ્ટ્રીય આગેવાનોની જ બોલબાલા છે. સ્થાનિક સ્તરના રાજકારણનું પણ કેન્દ્રિયકરણ થઈ ચૂક્યું છે. સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીમાં પડેલા આ ટ્રેન્ડના કારણે હવે જરૂરી હોય તેવી સેવા પરથી ધ્યાન હટીને માત્ર ને માત્ર મોટાં મોટાં પ્રોજેક્ટ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત થયું છે. અમદાવાદનું જ ઉદાહરણ લઈએ તો એક સમયે શહેરની જાહેર બસ સેવા શ્રેષ્ઠ ગણાતી, પરંતુ આજે તે વ્યવસ્થા પડી ભાંગી છે અને તેના સ્થાને શહેરમાં બી.આર.ટી.એસ.નું નેટવર્ક ગોઠવાઈ ચૂક્યું છે. એ જ રીતે હવે મેટ્રોનું કામ પણ જોરશોરથી ચાલી રહ્યું છે. આજે શહેરનો વિકાસ તેની તાસીર મુજબ નહીં પણ ઉપરથી લાદેલા પ્રોજેક્ટથી થાય છે. તેમાં શહેર મૂળ ઓળખ તો ગુમાવે જ છે, પણ સાથે સાથે જે જંગી નાણાં ખર્ચાય છે તેનો લાભ આમ આદમી સુધી પહોંચતો નથી.

સ્થાનિક સ્વરાજ બોડીમાં ચૂંટાયેલા આગેવાનો આજે ધાર્યું કરી શકતા નથી, પણ અંગ્રેજોના શાસન દરમિયાન 1924ના અરસામાં દેશભરમાં સ્થાનિક સ્વરાજની બોડીમાં દેશના આગેવાનોનો પ્રવેશ થયો હતો. જુદા જુદા પ્રાન્તોમાં દેશના આગેવાનોએ મ્યુનિસિપાલિટીમાં પ્રવેશ કરીને સ્થાનિક સ્વરાજના કાર્યો હાથ ધર્યા હતા. અલ્હાબાદમાં જવાહરલાલ નેહરુ, પટણામાં રાજેન્દ્રપ્રસાદ, કલકત્તામાં સુભાષચંદ્ર બોઝ, મુંબઈમાં વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ અને અમદાવાદમાં સરદાર પટેલ ચૂંટાઈ આવ્યા હતા. આ તમામ આગેવાનોમાં સરદાર પટેલે કરેલાં કાર્યની નોંધ દેશભરમાં લેવાઈ હતી. જો કે સરદાર પટેલ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીમાં 1917માં જ દાખલ થઈ ચૂક્યા હતા, પરંતુ તેમના હાથમાં પૂરી બાગડોર પ્રમુખકાળ દરમિયાન 1924માં આવી હતી. તેમણે આ અગિયાર વર્ષમાં કેટલાંક કામ ખૂબ ઝડપથી પૂર્ણ કર્યા અને શહેરની કાયાપાલટ કરી હતી. સરદારના આ કામનો ઉલ્લેખ તેમનાં બૃહદ્દ ચરિત્ર લખનાર રાજમોહન ગાંધી, રામનારાયણ ના. પાઠક અને યશવંત દોશીએ વિસ્તારથી લીધી છે.

રા.ના. પાઠક લખે છે : “સરદારે પ્રમુખપદે આવતાં જ પ્રજાહિતનાં એક પછી એક કાર્યો હાથ ધર્યા. અમદાવાદનો મોટામાં મોટો પ્રશ્ન પાણીનો હતો. શહેરમાં ગટરો ન હતી. આ બંને કાર્યોમાં તેમણે મ્યુનિસિપાલિટીના એન્જિનિયર તથા તેના સાથીઓને એકાગ્ર બનાવ્યા. પરંતુ તેઓ બે કલાક ટેબલ પર બેસીને સહીઓ કરનારા પ્રમુખ ન હતા; ચોવીસ કલાકના પ્રજાસેવક હતા. સવારમાં ઇજનેર સાથે પોતે શહેરમાં ગટરો નંખાતી તે જગ્યાએ પહોંચી જતા. વૉટર વર્ક્સ અને બીજા કામો શરૂ થયેલાં એ સ્થળે ચક્કર લગાવતા અને ફરતા ફરતા બપોરે બાર વાગ્યે ઘેર પહોંચતા. પાછા ત્રણ વાગ્યે ઑફિસમાં હાજર થઈ જતા. દરેક કાગળ જાતે વાંચતા. તે ખાતાના અધિકારીને બોલાવી તેની સાથે ચર્ચાવિચારણા કરી કામનો ઝડપી નિકાલ લાવવા માટે સૂચનાઓ આપતા. આજનો રાજનગરનો વિકાસ એ વલ્લભભાઈની દીર્ઘદૃષ્ટિને આભારી છે. … એ વખતે અમદાવાદ ફરતો કોટ હતો. અંદરના ભાગનું ક્ષેત્રફળ 1,200 એકરનું હતું તેમા ત્રીજા ભાગમાં – 425 એકરમાં જ ગટરો હતી. તેમણે આખા શહેરમાં ગટરો નાખી દેવાની યોજના કીર અને ચાર વર્ષમાં પોતાની પ્રમુખ તરીકેની કારકિર્દી દરમિયાન એ કાર્ય પૂરું કર્યું. ગટરના પાણીનો ખેતી માટે ઉપયોગ થાય તે માટે જમાલપુર દરવાજા બહાર એક પમ્પિંગ સ્ટેશન અને સુએજ ફાર્મ હતું, તેમાં નવાં એન્જિનો તથા સાધનો વસાવી સગવડ કરી.”

“એવી જ રીતે શહેરને તાત્કાલિક જરૂરિયાત હૉસ્પિટલની હતી. સિવિલ હૉસ્પિટલ વધતી જતી વસ્તીને પહોંચી વળતી ન હતી. એને માટે દાન મેળવવાની તજવીજ થઈ. સ્વ. શેઠ વાડીલાલ સારાભાઈની મિલકતનો વહીવટ, એક્ઝિક્યૂટર તરીકે મુંબઈના શેઠ મનસુખલાલ છગનલાલ અને શેઠ મણિલાલ ઝવેરીના હસ્તક આવ્યો. સ્વર્ગસ્થના વસિયતનામા મુજબ એ મિલકતનો ઉપયોગ વૈદકીય મદદ કેળવણી વગેરે પ્રકારનાં કામોમા કરવાનો હતો. આ ગૃહસ્થો – ખાસ કરીને મનસુખલાલ – વલ્લભભાઈના પ્રશંસક હતા. એમની – વલ્લભભાઈની – જ સૂચનાથી ટ્રસ્ટીઓએ, અમદાવાદના જનરલ હૉસ્પિટલ માટે રૂપિયા ચાર લાખની ઉદાર સખાવત આપવાનું જણાવ્યું. આમ સામાન્ય હૉસ્પિટલ અને પ્રસૂતિગૃહ અંગે જે યોજનાઓ મ્યુનિસિપાલિટી વિચારતી હતી તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાનું સરળ થઈ ગયું.”

સરદારના કોર્પોરેશનના કાર્યને લઈને રાજમોહન ગાંધીએ વિસ્તૃત વર્ણન કરવાની જગ્યાએ મહત્ત્વની બાબતોને જ સમાવી છે, જેમાં તેઓ લખે છે : “જાતમહેનત વલ્લભભાઈના પ્રભાવનું રહસ્ય હતું. રોજ સવારે વલ્લભભાઈ દરેક વોર્ડમાં જતા અથવા ઇજનેર કે ઓવરસિયરને સાથે લઈને કામ ચાલતું હોય ત્યાં પહોંચી જતા. … શહેરમાંની ગરદી ઘટાડવા માટેની તેમની યોજના સામે ઉગ્ર વિરોધ થયો. કિલ્લા વિસ્તારની બહારની જગાના વિકાસની તરફદારી કરવા માટે તેમને ખેડૂતોના દુશ્મન કહેવામાં આવ્યા. અને જૂના સુલતાનોએ બાંધેલા કિલ્લાનો થોડો ભાગ તોડી નાખવા માટેની જૂની દરખાસ્તને ટેકો આપવા માટે તેમને મુસ્લિમ વિરોધી ઠરાવવામાં આવ્યા. આ દીવાલ તે જમાનાના સ્થાપત્યનો ઉત્તમ નમૂનો હોવાથી તે તોડી નાખવામાં વિરોધમાં કેટલાક બિનમુસ્લિમો પણ જોડાયા. વલ્લભભાઈએ વૈકલ્પિક યોજનાની માગણી કરી, તેનો જવાબ કોઈની પાસે હતો નહીં. અને તેથી દીવાલ તોડવાનું કામ શરૂ થયું. … ઉંદરો અને રખડતાં કૂતરાંઓને મારી નાખવાની દરખાસ્તને વલ્લભભાઈએ ટેકો આપ્યો.આ ખોડાં ઢોરને મારી નાખવાની તેમણે હિમાયત કરી ત્યારે જૈનો અને હિંદુઓ નારાજ થયા. રખડતાં કૂતરાં પકડવા સામે વિરોધ દર્શાવનાર જૈનોને તેમણે કૂતરાંઓ પર દયા દાખવીને તેમને પોતાના ઘરમાં રાખવાની વિનંતી કરી. મુસલમાનો ગાયબળદની કતલ કરે છે તે ખાળવાની વિનંતી કરનાર હિંદુઓને તેમણે સણસણતો સવાલ પૂછ્યો, “આ ગાયબળદ વેચવા કોણ જાય છે?” આવું વેચાણ હિંદુઓ કરતા હતા તે બધા જાણતા હતા.”

આગળ રાજમોહન ગાંધી એક સરસ વાત ટાંકે છે : “એલિસબ્રિજ યોજનાના વિરોધમાં આયોજિત કરવામાં આવેલી ત્રણ જાહેર સભાઓમાં તેમણે હાજરી આપી. આજના આગેવાનો કરતાં અળગા પડીને વલ્લભભાઈ ટીકાકારોના સામી છાતીએ મુકાબલો કરતા. આ સભાઓમાં વલ્લભભાઈનાં પ્રવચનોમાં હિંમત, નિખાલસતા અને સમજાવટની છાંટ જણાઈ આવે છે. તેમ કેટલીક જગાએ તેમાં અધીરાપણું, અહંકાર અને ધાકધમકી પણ જોવા મળે છે. … એકંદરે જોઈએ તો એલિસબ્રિજ યોજનાની ચર્ચામાં વલ્લભભાઈનો લોકશાહી અભિગમ જણાઈ આવે છે. કાઉન્સિલમાં મોટી બહુમતિ હોવા છતાં ટીકાકારો પાસે જઈને વાત સાંભળવાની તેમની તૈયારી હતી.”

સંગીન રીતે મ્યુનિસિપાલિટીનો વહિવટ ચલાવ્યા બાદ આ અનુભવની આપલે અન્ય મ્યુનિસિપાલિટીઓ સાથે થાય તે માટે 1927ના જુલાઈ માસમાં સુરતમાં પ્રથમ સ્થાનિક સ્વરાજની પરિષદ બોલાવવામાં આવી. વલ્લભભાઈએ તેમાં પ્રમુખ સ્થાને હતા. આ પરિષદમાં સરદાર પટેલે પોતાના અનુભવ વિશદ રીતે રજૂ કર્યા. નગરજનોની સુવિધાની વાત તેમણે કરેલી, તે ટૂંકમાં રા.ના. પાઠકે મૂકી આપી છે. સરદારની આ વાતમાં તેઓ કહે છે : “સ્વચ્છ અને પૂરતા પાણીની, સારી ગટરોની, સાંકડા અને ગલીચ રસ્તાઓ ખુલ્લા કરવાની, સારા રસ્તાઓની, હવાઅજવાળાવાળાં શાળાઓનાં મકાનોની, બાળકોની રમવાની જગ્યાઓની, સફાઈ સુધારવાની, મ્યુનિસિપાલિટીની ઑફિસનાં મકાનોની, દવાખાનાંના મકાનોની, બજારોની, કતલખાનાની, એવી એવી તાત્કાલિક જરૂરિયાતોની ચોમેરથી બૂમ પડે છે, જ્યારે નાણાંને અભાવે ઘણીખરી મ્યુનિસિપાલિટીઓ પીડાય છે અને એમાંનું કાંઈ કરી શકતી નથી.” સદ્ભાગ્યે આજે નાણાં કમી નથી, પરંતુ ઉપર સરદારે જણાવેલી નગરજનોની પાયાની જરૂરિયાતથી ધ્યાન હટી ગયું છે અને એટલે જ 1935માં ભરૂચમાં યોજાયેલી ત્રીજી સ્થાનિક સ્વરાજની પરિષદના વક્તવ્યમાં સરદારે કહેલી વાત દરેક જાહેર સેવકે યાદ રાખવી રહી. તેમણે પરિષદને સંબોધતા અંતે કહ્યું હતું : “મ્યુનિસિપાલિટી અને લોકલ બોર્ડના સભાસદની જગ્યાએ માનમરતબની કે સ્વાર્થ સાધવાની ઉમેદથી જવું એ પાપ છે. સેવાધર્મનું એ સ્થાન છે. ગરીબ ને અજ્ઞાન કર ભરનારાઓના નાણાંના વહીવટના ટ્રસ્ટી બની બેસવું એ ભારે જવાબદારીભર્યું કાર્ય છે. એ જવાબદારી અદા કરવાની બુદ્ધિ અને શક્તિ પ્રભુ તમને આપો.”

e.mail : kirankapure@gmail.com

પ્રગટ : 14 ફેબ્રુઆરી 2021