બાળગીતની કડી જેવું લાગતું મથાળું ભારતના પુખ્ત જ નહીં, રીઢા થઈ ચૂકેલા શાસકોની તથા તેમની શાસનપદ્ધતિની વાસ્તવિકતા દર્શાવે છે. શાસકો ગમે તે પક્ષના હોય, ‘કેગ’ના હમામમાં તો એ બધા દિશાનાં વસ્ત્રો ધારણ કરેલા જ લાગે છે. પરંતુ ફરક ‘કેગ’ના અહેવાલ પછી થતા ઊહાપોહનો અને ઉત્તરદાયિત્વની માગણીનો હોય છે. યુ.પી.એ.ના રાજમાં ‘કેગ’ના અહેવાલ વિશે ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી જે ઉત્સાહ દાખવતા હતા, તે કોઈને પણ યાદ આવે. સારી સ્મૃતિ હોય તો એ પણ સાંભરે કે ‘કેગે’ કરેલી કેન્દ્ર સરકારની ટીકા ઉછાળતી વખતે રાજ્ય સરકાર વિશેની ‘કેગ’ની ટિપ્પણી તે કેવી બેશરમીથી ગાલીચા તળે સંતાડતા હતા.

હવે તો ગુજરાતમાં તે જ કેન્દ્રમાં, કેન્દ્રમાં તે જ ગુજરાતમાં. એટલે ‘કેગ’ના અહેવાલોમાં થયેલી સરકારી કાર્યપદ્ધતિની ટીકા અને તેમાં ઉજાગર થયેલી ગેરરીતિઓ અંગે બે જ પ્રતિભાવ રહે છેઃ ઉપેક્ષા અને ઢાંકપિછોડો. ‘કેગ’ના અહેવાલમાંથી જ નાગરિકોને (અલબત્ત, જાણવું હોય તો) ખબર પડે કે રાફેલ સોદામાં થયેલી ટૅક્નોલોજી ટ્રાન્સફરની શરત પળાઈ નથી. એટલે કે ફ્રાન્સે હજુ એ વિમાનોની ટૅક્નોલોજીને લગતી જાણકારી ભારતના ડિફૅન્સ એન્ડ રિસર્ચ ઑર્ગેનાઇઝેશનને આપી નથી. ‘કેગ’ના અહેવાલમાંથી જાણવા મળતી સૌથી ગંભીર માહિતી એ છે કે કેન્દ્ર સરકારે જી.એસ.ટી. પેટે મળેલી રૂ. ૪૨,૨૭૨ કરોડની રકમ સંસદમાં આપેલી બાંહેધરી મુજબ વાપરી નથી. આ સરકાર સંસદીય પ્રક્રિયાઓને કેવી રીતે લે છે એ તો સૌ જાણે છે, પણ ‘કેગ’ના અહેવાલથી સંસદીય પ્રક્રિયા ઉપરાંત આર્થિક નીતિરીતિ અંગેની તેની બદદાનત પણ સ્પષ્ટ થાય છે. ‘કેગ’ના અહેવાલ મુજબ કેન્દ્ર સરકારે આ નાણાં રાજ્ય સરકારોને આપવાને બદલે કોન્સોલિડેટેડ ફંડ ઑફ ઇન્ડિયામાં રાખી મૂક્યાં, જે સરકારને ખાધ ઓછી બતાવવામાં કામ લાગ્યાં. નાણાં મંત્રાલયે એવો બચાવ કર્યો છે કે જી.એસ.ટી.ના વળતરની રસીદોનો હિસાબ મેળવવામાં સમય લાગે તેને નાણાં બીજે વાળી લીધાં ન કહેવાય. પરંતુ સરકારની મથરાવટી જાણનાર કોઈના ગળે આ બચાવ ઊતરે તેમ નથી.

‘કેગ’ના અહેવાલમાં સરકારી શાળાઓમાં શૌચાલયની સુવિધાનું પણ અસલી ચિત્ર મળે છે. કેન્દ્ર સરકારનાં સાત જાહેર સાહસોએ આ શૌચાલયો બાંધવા માટે નાણાં આપ્યાં હતાં, પણ શૌચમુક્ત ભારત અને સ્વચ્છતા અભિયાનનાં ઢોલનગારાં વગાડનારી સરકારના રાજમાં ૪૦ ટકા સરકારી શાળાઓમાં શૌચાલયો છે જ નહીં અથવા અડધાંપડધાં બંધાયેલાં છે અથવા વપરાતાં નથી. ૭૨ ટકા શૌચાલયોમાં પાણી જ નથી.

પાણી તો વિપક્ષોમાં પણ ક્યાં છે? એટલે કેટલાંક પ્રસાર માધ્યમોમાં થતા થોડા ઊહાપોહને બાદ કરતાં ‘કેગ’ના અહેવાલ પછી પણ તે સરકારને હચમચાવી શકતા નથી.

e.mail : uakothari@gmail,com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 01

ભારતની કોઈ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ નથી. જો એવું કંઈ હોય તો, ભા.જ.પ.ના વર્ષ ૨૦૧૪ના ઢંઢેરામાં વપરાયેલા ‘ઇન્ડિયા ફર્સ્ટ’ અને ૨૦૧૯ના ઢંઢેરામાં વપરાયેલા ‘નેશન ફર્સ્ટ’ શબ્દને સમજવાનો પ્રયાસ કરી શકાય. પરંતુ આ બંનેનો અર્થ શું છે, તેનો ખુલાસો ભા.જ.પે. કર્યો નથી.

ઢંઢેરામાં અમિત શાહે લખ્યું છે કે આ ચૂંટણી ફક્ત સરકાર પસંદ કરવા માટે નહીં, દેશની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને સુનિશ્ચિત કરવા માટે છે. ‘રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા’ શીર્ષક હેઠળના ભા.જ.પ.ના ઢંઢેરામાં બે મુદ્દા છેઃ એક તો દેશની પ્રહારક્ષમતા વધારવા માટે આધુનિક શસ્ત્રો અને સંરક્ષણ સાધનોના સ્થાનિક ઉત્પાદનની ખરીદી. તેમાં ભારતને સુરક્ષાના કોઈ પડકારનો ઉલ્લેખ નથી. વડા પ્રધાન મોદીના નેતૃત્વમાં ભારતનું ધ્યાન આતંકવાદ વિરોધ અને ખાસ કરીને કાશ્મીર પર કેન્દ્રિત રહ્યું છે. તેને કદાચ દેશની સુરક્ષા સામેની સૌથી મોટી સમસ્યા માનવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજિત દોભાલે પણ તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

તે માને છે કે પાકિસ્તાન-આધારિત આતંકવાદ એક વ્યૂહાત્મક ખતરો છે અને આક્રમણનો જ સામનો કરી શકાય છે. સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૬ની સર્જિકલ સ્ટ્રાઇક અને ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૯ની એરસ્ટ્રાઇક આનું પરિણામ છે. આ બંને સ્ટ્રાઇક ભારતીય સૈન્ય પર હુમલા અને સી.આર.પી.એફ. કેમ્પ પર આત્મઘાતી હુમલા પછી કરવામાં આવી હતી. દોભાલનો સુરક્ષા સિદ્ધાંત એ છે કે આ બંને સ્ટ્રાઇક બાદ પાકિસ્તાન કાશ્મીરમાં આતંકવાદને પ્રોત્સાહન આપવાનું બંધ કરશે. પરંતુ આંકડા દર્શાવે છે કે આ સ્ટ્રાઇક પછી કોઈ ફરક પડ્યો નથી. વર્ષ ૨૦૧૬માં કાશ્મીરમાં ૨૬૫ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યો હતો, તે આંકડો વર્ષ ૨૦૧૭માં વધીને ૩૫૭ અને વર્ષ ૨૦૧૮માં ૪૫૨ થયો છે.

રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અંગે દોભાલનીતિની ઊંડાણપૂર્વક તપાસ કરવાની જરૂર છે, પરંતુ ઔપચારિક રીતે એવું કદી થયું નથી. લશ્કરી વડા નરવાણે અને ચીફ ઑફ ડિફૅન્સ સ્ટાફ જનરલ રાવત આતંકવાદ વિરોધી કામગીરીમાં નિષ્ણાત છે. આવી સ્થિતિમાં ચીન થકી ઊભા થયેલા પડકાર અંગે ભારતના પ્રતિસાદની કોઈ સ્પષ્ટ નીતિ નથી.

આ સિવાય, બીજી સમસ્યા એ છે કે દેશનું રાજકીય નેતૃત્વ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ સ્વીકારવા તૈયાર નથી. લશ્કરે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો છે કે તે બે મોરચા પર યુદ્ધ માટે તૈયાર છે. શું આ દેશની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ છે? આપણે આ માનવું પડશે. કારણ કે એ મુદ્દે ભા.જ.પ.ની કોઈ નીતિ નથી. શું ભારતની સુરક્ષાને પાકિસ્તાન તરફથી ખતરો છે? એનો જવાબ ‘હા’ લાગે છે. જો કે આ ક્ષણે ભય બીજી બાજુથી છે.

મનમોહન સિંઘના રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર શિવશંકર મેનને વર્ષ ૨૦૧૦માં વિદેશી અને વ્યૂહાત્મક નીતિ બનાવવાના પગલાં અંગે એક જૂથને સત્તા આપી હતી. તેમાં ઇતિહાસકાર સુનીલ ખિલનાની, લેફ્ટનન્ટ જનરલ પ્રકાશ મેનન, લશ્કરી વિદ્વાન શ્રીનાથ રાઘવન, રાજકીય નેતા શ્યામશરણ અને ઉદ્યોગ સાહસિક નંદન નિલેકણીનો સમાવેશ થતો હતો. આ જૂથ દ્વારા તૈયાર કરાયેલો દસ્તાવેજ ‘નોન-એલિનેટેડ 2.0’ કહેવાયો. તે સરહદરેખા, બોર્ડર મેનેજમેન્ટ, સાયબર સિક્યુરિટી, સંરક્ષણઉદ્યોગ તેમ જ પાડોશીઓ સાથેના સંબંધો અંગેનો હતો. તેના એક પ્રકરણમાં ચીન સાથે સંભવિત મુકાબલાનો ઉલ્લેખ છે. તેમાં જણાવાયું છે કે ચોક્કસ ભૌગોલિક ક્ષેત્રો પર (ખાસ કરીને અરુણાચલ અને લદાખમાં) ચીન પોતાનો દાવો દબાણપૂર્વક આગળ કરી શકે છે. તે આ પ્રદેશો પર કબજો કરવાનો પ્રયાસ પણ કરી શકે છે. આ પ્રકારની ટક્કર એલ.એ.સી. – લાઇન ઑફ એક્ચુઅલ કન્ટ્રોલના વિસ્તારોમાં હોઈ શકે છે, કેમ કે ત્યાં બંને બાજુઓ જુદા જુદા દાવા કરે છે અને એ ઠેકાણાં વિશેની માહિતી સારી રીતે જાણીતી છે.

દસ્તાવેજમાં આ મુદ્દે સૈન્ય સમજૂતીનો ઉલ્લેખ કરતાં કહેવાયું છે કે ચીનને જમીન કબજે કરવાના પ્રયત્નોનો જવાબ આપવાનો એક માત્ર રસ્તો એલ.એ.સી.થી આગળ વધીને સમાન કાર્યવાહી કરવાનો છે. આ વાત જેવાને તેવો જવાબ આપવાની છે. ઘણાં એવાં ક્ષેત્રો છે, જ્યાં સ્થાનિક વ્યૂહાત્મક અને ઑપરેશનલ ફાયદા આપણા પક્ષમાં છે. આ ક્ષેત્રોને ઓળખી કાઢવાં જોઈએ અને સીમિત વાંધાજનક કામગીરી પર લક્ષ્ય કેન્દ્રિત કરીને ઑપરેશન હાથ ધરવાં જોઈએ.

એટલે કે, આ દસ્તાવેજ સૂચવે છે કે ચીન પાસેથી તાત્કાલિક જમીનનો કબજો લેવો જોઈએ. આનાથી ચીન પર રાજદ્વારી દબાણ આવશે અને તે આપણી જમીન છોડવા દબાણ અનુભવશે. આ દસ્તાવેજમાં, ઝડપી શબ્દનો અર્થ તાત્કાલિક છે. એલ.એ.સી. પર ત્રણ મહિનાની ચીની ઘુસણખોરી છે, પરંતુ સરકારે હજી સુધી આવું કોઈ પગલું ભર્યું નથી. તેનો સરળ અર્થ એ છે કે મનમોહન સરકારના યુગમાં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા વ્યૂહરચનાને અવગણવામાં આવી નથી. એટલું જ નહીં, વર્તમાન સરકારે સમસ્યા સ્વીકારવાની ના પાડી દીધી છે અને સ્થિતિ એવી થઈ છે કે દેશના સંરક્ષણ પ્રધાન ચીની સંરક્ષણ પ્રધાન સાથેની એવી પરિસ્થિતિ પર (ચીની ઘૂસણખોરી વિશે) વાત કરી રહ્યા છે, જે વડા પ્રધાનના કહેવા પ્રમાણે સર્જાઈ જ નથી.

ભૂતપૂર્વ ફૌજી અફસર અને વિશ્લેષક સુશાંતસિંઘે કરણ થાપર સાથેની એક મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે વડા પ્રધાન મોદીએ આ સમસ્યાની જવાબદારી લીધી હોત અને સીધી જિનપિંગ સાથે સીધી વાત કરી હોત તો …. પરંતુ જે થયું તે, સરકારે કહ્યું કે લશ્કરને કોઈ પણ કામગીરી હાથ ધરવા માટે છૂટો દોર આપવામાં આવ્યો છે. આ મુદ્દે સરકારની મૂંઝવણ અને અરાજકતા સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે. સરકાર સમસ્યાનો ઇન્કાર કરી રહી છે અને સમસ્યાના સમાધાન માટે લશ્કરને છૂટો હાથ પણ આપી રહી છે.

આશ્ચર્યજનક વાત છે કે આ પ્રકારના બેદરકાર અને અણઘડ વ્યવહાર સાથે આ પ્રકારના ગંભીર મુદ્દા પર કાર્યવાહી કરવામાં આવી રહી છે, પરંતુ આ સરકાર પાસેથી બીજી અપેક્ષા પણ શી રાખી શકાય? આ સરકાર નેશન ફર્સ્ટ અને ઇન્ડિયા ફર્સ્ટના નારા લગાવી રહી છે, પણ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પર વાસ્તવિક કટોકટી આવી છે ત્યારે તે પીઠ દેખાડી રહી છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 14-15

ઇંદિરા ગાંધીની વડા પ્રધાન તરીકેની વૉશિંગ્ટન યાત્રાની પૂર્વસંધ્યાએ અમેરિકાસ્થિત ભારતીય રાજદૂતને અમેરિકાના પ્રમુખ લિન્ડડન બી. જૉન્સને પ્રશ્ન કર્યો હતો, ‘તમારાં વડાં પ્રધાનને કેવું સંબોધન ગમશે? શ્રીમતી ગાંધી? કે મેડમ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર?’ રાજદૂતે આ પ્રશ્ન નવી દિલ્હી મોકલી આપ્યો અને વડાં પ્રધાને જવાબ આપ્યો કે ‘મારા કેબિનેટ પ્રધાનો મને સામાન્ય રીતે ‘સર’ કહીને સંબોધે છે.’

ગયા સપ્તાહે ભાગ્યે જ જોવા મળતી એક ટી.વી. ચેનલ પર ભાગ્યે જ જોવા મળતો કાર્યક્રમ જી.ડી.પી.ના ખતરનાક આંકડા વિશેનો હતો. ચર્ચામાં એક તબકકે સમાજવાદી પક્ષના એક પ્રવકતાએ ભારતીય જનતા પક્ષના પ્રવકતાને પૂછી કાઢ્યું, ‘કેન્દ્રના કૃષિપ્રધાન કોણ છે?’ જે ક્ષેત્રમાં મોટા ભાગના નાગરિકો કામ કરતા હોય અથવા જેની સાથે સંકળાયેલા હોય, તેના પ્રધાન વિશે શાસક પક્ષના પ્રવકતાને ખબર જ હોવી જોઈએ કે નહીં? પણ કેન્દ્રમાં સત્તાધારી ભા.જ.પ.ના પ્રવકતાને ખબર ન હતી કે દેશના કૃષિપ્રધાન કોણ છે! કરુણ હકીકત એ છે કે તેમને તે જાણવાનું જરૂરી લાગ્યું ન હતું. ૧૯૭૦ના દાયકામાં કૉન્ગ્રેસીઓ માટે ‘ઇંદિરા! ઇંદિરા! ઇંદિરા!’માં જ બધું સમાપ્ત થઈ જતું હતું. આજે ભા.જ.પ.ના સભ્યો માટે ‘મોદી! મોદી! મોદી!’માં જ બધું પૂરું થઈ જાય છે.

૨૦૧૩-૧૪ના શિયાળામાં નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાનપદની ઉમેદવારી માટેની ઝુંબેશ શરૂ કરી ત્યારે તેમનો મુખ્ય સૂર એ હતો કે ‘અત્યારનું શાસન નબળું છે. હું મજબૂત છું.’ વાત સાચી હતી. પોતાના શાસનની બીજી મુદ્દતમાં ડો. મનમોહન સિંઘની ગાંધીની (પરિવાર) ભકિત માઝા મૂકતી હતી. તે અનિર્ણયના કેદી હતા. તે કહેતા કે વડા પ્રધાનપદ માટે રાહુલ ગાંધી જ શ્રેષ્ઠ છે. હકીકત એ હતી કે રાજીવ-સોનિયાના પુત્ર હોવા સિવાય રાહુલમાં વડા પ્રધાનની બીજી કોઇ લાયકાત ન હતી. એ તકનો લાભ લઇ નરેન્દ્ર મોદીએ પોતાની છપ્પન ઇંચની છાતીનો પ્રચાર ચાલુ કરી દીધો. તે ભારતને જેવી જરૂર હતી એવા મજબૂત, અત્યંત મજબૂત બનશે, તેમનો દાવો હતો. એ દાવા સાથે નરેન્દ્ર મોદી વર્ષ ૨૦૧૪ની ચૂંટણી જીતી ગયા, પણ તેમની મજબૂતીની છાપ વડા પ્રધાન તરીકેની તેમની ફરજ બજાવવામાં કામ લાગી?

દેશ સમક્ષ આવતી રહેલી એક પછી એક કટોકટી અને તેમાં વડા પ્રધાનની ભૂમિકા જોતાં, એ સવાલનો જવાબ છેઃ ના. આમાંની મોટા ભાગની કટોકટી એકહથ્થુતામાંથી – પોતાની ધોરાજી હાંકવામાંથી પેદા થઈ હતી! મંત્રીમંડળ, અમલદારશાહી અને ખુદ રાષ્ટ્ર એક વ્યકિતના આપખુદ નિર્ણયને કારણે બાનમાં પકડાયાં. કેબિનેટ પદ્ધતિથી કામ થતું હોય ત્યાં વડા પ્રધાનના વડપણ હેઠળ પ્રધાનો પોતે સંબંધિત નિર્ણય બદલ જવાબદાર ગણાય. એ આદર્શ છે, પણ વ્યવહારમાં નરેન્દ્ર મોદીની પ્રથમ મુદ્દત દરમિયાન કોઈ પણ મંત્રીને કોઈ જાતની સ્વાયત્તતા મળી નહીં. અરે, વડા પ્રધાને એકપક્ષી રીતે નકકી કરેલી મોટી અને મહત્ત્વની આર્થિક નીતિઓ અંગે ખુદ નાણાં પ્રધાન અંધારામાં હતા. ભારતીયો મુસીબતમાં હતા ત્યારે બાહોશ અને હોંશિયાર રાજકારણી તરીકે પંકાયેલાં વિદેશ પ્રધાન સુષ્મા સ્વરાજે ટ્વીટર પર તેમને ટેકો આપીને સંતોષ માનવો પડ્યો હતો. વડા પ્રધાન તરીકેની મોદીની બીજી વારની મુદ્દતમાં માત્ર ગૃહ મંત્રાલયને આંશિક સ્વાયત્તતા છે. બીજા કોઈ ખાતાને એ લાગુ પડતી નથી.

તમામ મહત્ત્વની નીતિઓ વડા પ્રધાનના કાર્યાલયમાં ઘડાય છે અને અમલ માટે બહાર પડે છે. બંધુ સમુંસૂતરું પાર ઊતરે તો યશ ખાટવા વડા પ્રધાન તૈયાર છે જ, નહીં તો વિપક્ષી શાસન હેઠળની રાજ્ય સરકારો, નેહરુની ઉદારમતવાદિતા, શહેરી નકસલવાદીઓ અને છેલ્લે બન્યું છે તેમ ખુદ ભગવાનને દોષ દઈ દેવામાં આવે છે. ભારતીય જનતા પક્ષના પહેલા વડા પ્રધાન અટલબિહારી વાજપેયી આવા આપખુદ ન હતા. તેમના પ્રધાનો અડવાણી, યશવંત સિંહા, મુરલી મનોહર જોષી, જશવંત સિંઘ, પ્રમોદ મહાજન, અરુણ શૌરી, સુષ્મા સ્વરાજ વગેરે સૌ પોતપોતાના કામમાં સ્વાયત્તતા ભોગવતાં હતાં. ભા.જ.પ.ના ન હોય તેવા પ્રધાનો જયોર્જ ફર્નાન્ડીઝ અને મમતા બેનરજીને પણ કામ કરવાની મોકળાશ હતી. સલાહમસલતથી કામ કરવાની કુનેહને કારણે વાજપેયી શાસને આર્થિક બાબતો, સંરક્ષણની સજ્જતા વગેરે જેવાં કેટલાંક સૌથી મહત્ત્વનાં ક્ષેત્રોમાં મોદીના ભારત કરતાં વધુ સારી કામગીરી કરી હતી.

અગાઉ નહેરુ પણ સરદાર પટેલ, સી. રાજગોપાલાચારી, રાજકુમારી અમૃતકૌર, મૌલાના આઝાદ વગેરે સાથે સલાહમસલતથી કામ કરતા હતા. ૧૯૫૨માં નેહરુની વડા પ્રધાનપદની બીજી મુદ્દત શરૂ થઇ હતી, તે વખતે સરદાર પટેલ હયાત ન હતા, ડૉ. આંબેડકરે સરકાર છોડી દીધી હતી. મૌલાના  આઝાદ અને અમૃતકૌર હતાં, જ્યારે રાજાજી જેવા શકિતશાળી કૉન્ગ્રેસીઓ રાજ્યોમાં સત્તાધારી પદ પર હતા. નેહરુને તેમના વિશે ખાસ્સું માન હતું.

નેહરુની સત્તાકાળની બીજી મુદ્દત પહેલી મુદ્દત જેટલી અસરકારક ન હતી. તેમ સાવ સિદ્ધિ વગરની પણ ન હતી. શિક્ષણ અને વિજ્ઞાન ક્ષેત્રે સિદ્ધિઓ મળી હતી પણ મુદ્દતનું છેલ્લું વર્ષ તેમના માટે અને દેશને માટે નિરાશાજનક રહ્યું. નેહરુની સમકક્ષ ગણાતા મોટા ભાગના નેતાઓ ગુજરી ગયા હતા અથવા વિરોધ પક્ષમાં ચાલ્યા ગયા હતા. નેહરુને પૂછનાર, સલાહ આપનાર કે વિરોધ કરનાર ભાગ્યે જ કોઈ રહ્યું. જે કોઈ હતા તે નહેરુથી નાની ઉંમરના હતા. પરિણામે ૧૯૫૯માં કેરળની ચૂંટાયેલી સરકારને બરતરફ કરવા જેવા અને ૧૯૬૨માં ચીનના હાથે લપડાક ખાવા જેવા ભયંકર ભૂલભરેલા બનાવ બન્યા.

ઇંદિરા ગાંધીની જેમ નરેન્દ્ર મોદી પણ પોતાના પ્રધાનો પાસેથી સંપૂર્ણ શરણાગતિ માંગે છે અને આ પ્રધાનો ઝૂકવાનું કહેતાં સાષ્ટાંગ દંડવત્‌ પ્રણામ કરે છે – વડાપ્રધાનની આરતી ઉતારે છે. વાજપેયીએ કે નેહરુએ પોતાના પ્રધાનો પાસેથી આવી કલ્પના નહીં કરી હોય.

નરેન્દ્ર મોદીની જાહેર છાપ એક આપખુદ તરીકેની ઉપસી છે. પણ તેમની અંગત છાપ તેની સાથે મેળ ખાય છે? ૫૬ ઇંચની છાતીવાળા બંકાએ પત્રકારો સમક્ષ આવવામાં શા માટે ડરવું જોઇએ? છ-છ વર્ષથી તેમણે એક પણ પત્રકાર પરિષદ બોલાવી છે, જેમાં પત્રકારો પૂછે અને તેઓ તેના બેધડક જવાબ આપે? મોદી પક્ષ પર, પ્રધાનમંડળ પર અને સરકાર પર છવાઈ જવા જેટલા મજબૂત તો છે જ. નહીં તો મગજમાં આવેલી ધૂન પ્રમાણે ઘડાયેલી નોટબંધી અને બેદરકારીથી બનેલી જી.એસ.ટી. નીતિ કેવી રીતે અમલમાં આવે? કોરોના મહામારીના પ્રારંભમાં લૉક ડાઉન કેવી રીતે થાય? કોઇ બુદ્ધિશાળીએ તેમને સલાહ જ નહીં આપી? ના, એવા લોકોને અવગણવામાં આવ્યા. ચીન સાથેનાં મોદીનાં વ્યવહારની કિંમત દેશ ચૂકવી રહ્યો છે. અમેરિકાની પ્રમુખપદની ચૂંટણીમાં ભારતની પારંપરિક તટસ્થતાની પણ કિંમત ચૂકવવી પડતી હોય છે.

મોદીએ, હા, મજબૂત વડા પ્રધાન મોદીએ દેશના અર્થતંત્રનું સત્યાનાશ કાઢયું છે અને છિન્નભિન્ન થતા સામાજિક તાણાવાણા પર વધુ પ્રહાર કર્યા છે. વિશ્વમાં ભારતની આબરૂના લીરેલીરા ઊડી રહ્યા છે. કોરોના આપણા દેશમાં આવ્યો તે પહેલાં દેશનું ધનોતપનોત નીકળી રહ્યું હતું. પોતાની બીજી મુદ્દતમાં મનમોહન સિંઘ નબળા વડાપ્રધાન હતા. દેશે તેની પણ કિંમત ચૂકવી હતી અને જેઓે આશા રાખતા હતા કે નિર્ણાયક અને મજબૂત મનોબળવાળા વડા પ્રધાનથી દેશનો ઉદ્ધાર થશે, તેમને પણ હવે જવાબ મળી ગયો છે. નબળા વડા પ્રધાન દેશ માટે જોખમી છે, તો વધુ પડતા મજબૂત વડાપ્રધાન દેશ માટે વધુ જોખમી છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 02-03