તાજેતરનાં દિલ્હીનાં પરિણામો અને પ્રચારમાં શાહીનબાગ છવાયેલું રહ્યું. આ શાહીનબાગ દિલ્હીથી નોઇડા જવાના રસ્તા ઉપર આવેલું છે. દિલ્હીમાં ઘણાં બાગ છે એમાં આ શાહીનબાગ પણ છે. આ શાહીનબાગ ખાતે નાગરિકતા સંશોધન કાયદા(સિટિઝનશીપ એમેન્ડમેન્ટ એક્ટ – CAA)ના વિરોધમાં મહિલાઓ ૧૫ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૯થી ૨૪ x ૭ ધરણાં પર બેઠી છે. અને પોતાનું CAA વિશેનું મંતવ્ય જાહેર કરી રહી છે કે અમને એ નામંજૂર છે કારણ કે એ NPR અને NRC સાથે જોડાયેલ છે.
આ શાહીનબાગ ખાતે એક સાંજ પસાર કરવાનો મને મોકો મળ્યો.
એ દિવસ હતો ૫ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૨૦. એ પહેલાં ૨૧ જાન્યુઆરીએ, કોલકાતામાં પાર્ક સર્કસ ખાતે પછી ૨૬ જાન્યુઆરીએ અમદાવાદમાં અજીત મિલ, રખિયાલ ખાતે શાહીનબાગ ચળવળમાં જોડાવાનું બન્યું હતું. ૫ ફેબ્રુઆરીએ, શાહીનબાગના મંચ પરથી, સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલન અને વિમેન્સ ઇન્ટરનેશનલ લીગ ફોર પીસ ઍન્ડ ફ્રિડમ (WILPF) તરફથી, ગુજરાતના પ્રતિનિધિ તરીકે આ ચળવળને ટેકો જાહેર કર્યો જેને હાજર સૌએ વધાવી લીધો. મંચ પરથી, પંજાબથી લઈને, મુંબઈ સુધીના પ્રતિનિધિઓએ આવીને પોતાનો ટેકો જાહેર કર્યો હતો. એટલા પ્રતિનિધિઓ ઉમટ્યા હતા કે એમને ઓળખવાનું અને ગણવાનું અસંભવ હતું.
શાહીનબાગના પ્રવેશ દ્વાર ઉપર જ એક મોટો લોખંડથી બનાવેલો ભારતનો નકશો છે. એ નકશા પર લખાયેલું છે કે અમને CAA નામંજૂર છે. ફૂટ ઓવરબ્રિજ પર ત્રિરંગા રંગે રંગાયેલા મોટા પોસ્ટર પર લખ્યું છે – જિન્હેં નાઝ હે હિંદ પર વો કહાં હૈ, યહાં હૈ! યહાં હૈ!’ આમ, એકદમ નવીન રીતે ધરણાં પ્રદર્શનનો એક નવો ચિતાર આપણી સામે આવ્યો. માત્ર દિલ્હીવાસીઓ માટે નહીં પરંતુ દેશમાં પણ શાહીનબાગ લોકોના પ્રતિરોધનું એક પ્રતીક બની ગયું. ઘણા બધા માટે તો જાણે કે એક યાત્રાધામ બની ગયું છે. દિલ્હી જનારા, દિલ્હી નહીં જનારા સૌને એમ થતું હતું કે ચાલો! એક વાર તો શાહીનબાગ જઈએ. મને પણ થતું હતું કે ચાલો! શાહીનબાગ. તો, આ શાહીનબાગ એટલે શું જલિયાંવાલા બાગ છે? ના, એ જલિયાંવાલા બાગનો જવાબ છે. તો, આ શાહીનબાગ ખાતે બેઠેલી મહિલાઓ કોઈ મોટાં ડિગ્રીધારી કે મોટા હોદ્દા પર બેઠેલાં બહેનો કે નારીવાદી ચળવળના કર્મશીલો નથી. એ સાવ આર્થિક રીતે પછાત કહેવાતા તબક્કામાંથી આવતી બહેનો છે. પરંતુ, એમણે CAAના ભયને પીછાણ્યો છે. CAAની પાછળ રહેલી આખીયે વ્યવસ્થાને એ સમજી રહ્યાં છે. અને એટલે એ પોતે પોતાનું ઘરબાર, પોતાની રોજબરોજની તકલીફો, પોતાનાં બાળકો, પોતાની બધી જવાબદારીઓ – આ બધાંને નિભાવતાં નિભાવતાં એ આવીને ધરણાં-પ્રદર્શનમાં જોડાઈ રહ્યાં છે. દિલ્હીની કડકડતી ઠંડીને વેઠી રહ્યાં છે. તેઓ પોતાનાં બાળકો સહિત જાણે કે લોકશાહી માટેની પરીક્ષા આપવા બેઠાં છે.
દેશની આઝાદીની ચળવળ પછી અને અન્ના હઝારેજીના ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી આંદોલન તથા નિર્ભયા ઘટના વખતે મહિલાઓનાં સ્વમાન અને સન્માન માટે ઊઠેલો એક અવાજ – પ્રતિરોધનો અવાજ આ દેશ માટે એક વિશિષ્ટ અનુભવ હતો. પરંતુ આજ સુધી થયેલાં આંદોલનોમાં શાહીનબાગ એક વિશેષ ભાત ઉપસાવે છે તે એ છે કે આટલાં બધાં આંદોલનોમાં, મહિલાઓએ આગેવાની લીધી હોય તેવું આ એક માત્ર આંદોલન છે. અને આ આંદોલન ન તો કોઈ વ્યક્તિ-સમૂહ-જૂથ કે મહિલાઓની માંગણીઓ માટે છે – એ સમગ્ર દેશના નાગરિકો માટે, એ ધર્મને આધારે વિભાજિત કરતી રાજનીતિ સામે, એક સ્વસ્થ લોકશાહી સમાજ માટેનું આંદોલન છે. શાહીનબાગ જેવી દેશમાં ૨૦૦ જેટલી ચળવળો ચાલી રહી છે. દિલ્હીમાં જ ૧૨ કરતાં વધુ સ્થળોએ શાહીનબાગ જેવી ચળવળો ચાલી રહી છે. કલકત્તામાં પણ, અમદાવાદમાં પણ. દેશમાં એકેય શહેર બાકી નહીં હોય જે પોતાનું શાહીનબાગ ઊભું કરવામાં પાછું પડ્યું હોય.
આ શાહીનબાગ ચળવળે દેશનાં કર્મશીલોમાં અને મહિલા કર્મશીલોમાં એક વિશેષ જોશ-જુસ્સો ભર્યો છે એ વિશે શક નથી. આ બહેનોએ એવી મિસાલ કાયમ કરી છે – જે આપણને સહુને યાદ દેવડાવે છે કે દેશની આઝાદીનાં ૭૦ વર્ષ પછી, દેશની આઝાદીને નાત-જાત-ધર્મ-ભાષા-પ્રદેશને આધારે વહેંચતી રાજનીતિ સામે અવાજ ઊઠાવવો એ સમયનો તકાજો છે.
છેલ્લે એટલું જ કે, ‘તેરે ગુરૂર કો જલાએગી વો આગ હૂં, આકર દેખ મુજે, મૈં શાહીન બાગ હૂં!’
E-mail : meenakshijoshi1962@gmail.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, ૧૬ ફેબ્રુઆરી 2020; પૃ. 07
૨૦૧૭માં ‘શુભારંભ’ નામે ગુજરાતી ફિલ્મ આવી હતી. સરસ વિષય હતો. મા-બાપના ખંડિત થઈ રહેલાં લગ્નજીવનને સુધારવામાં સંતાનો જે પ્રયત્નો કરે છે, સફળ થાય છે અને સાચા પ્રણય-પરિણયનો શુભારંભ થાય છે એવી વાત આ ફિલ્મમાં હતી. હર્ષ છાયા, પ્રાચી શાહ પંડ્યા, દીક્ષા જોષી જેવી કાસ્ટ ધરાવતી આ ફિલ્મનું સંગીત આપનાર ઋષિ વકીલ કહે છે, "ગુજરાતી ગીતો હવે જુદા જ મુકામ પર છે. ઓરકેસ્ટ્રેશન ભલે વધ્યું હોય પણ મારા મતે મેલડી પણ ખૂબ અગત્યની છે. જો કે મારો ઝોક વર્લ્ડ મ્યુઝિક તરફ હંમેશાં રહ્યો છે એટલે ગુજરાતી ગીતોમાં હું એવા પ્રયોગો કરું છું જેમાં ગુજરાતીયત સાથે વર્લ્ડ મ્યુઝિકના પીસ પણ ઉમેરું જેથી ગીતની એક આગવી ઓળખ ઊભી થાય. વિખ્યાત સેક્સોફોનિસ્ટ શ્યામરાજે મારાં ઘણાં ગીતોમાં વગાડ્યું છે. અમેરિકામાં પણ મારું સેટઅપ છે એટલે ત્યાંના કોઈ મ્યુઝિશિયનનો પીસ મારે ગુજરાતી ગીતમાં જોઈતો હોય તો આસાનીથી મળી જાય.
ગીત ગુલાબી … કોની પાસે ગવડાવવું એ નક્કી નહોતું પણ પરંપરા મુજબ પાઈલટ ટ્રેક કોઈ એક કલાકાર પાસે ગવડાવવાનો ને પછી ફાઈનલ રેકોર્ડિંગમાં જે નામ ફાઈનલ થયાં હોય એ આવીને ગાઈ જાય. એ રીતે અમદાવાદની યુવા ગાયિકા પલક જોશી પાસે ગીત ગુલાબીનો પાઈલટ ટ્રેક ગવડાવ્યો. એણે એટલું સરસ ગાયું કે મને ખાતરી થઈ ગઈ કે પ્રોડ્યુસરને એ જ પસંદ આવશે. ખરેખર એમ જ બન્યું. પલક ફાઈનલ થઈ ગઈ. પુરુષ ગાયકીમાં મનોમંથન પછી હિન્દી ફિલ્મ જગતના ગાયક દિવ્ય કુમાર પર પસંદગીનો કળશ ઢળ્યો. આ બન્નેએ ખૂબ સરસ ગાયું ને ગીત લોકપ્રિય થઈ ગયું. બેશક, ચિંતન નાયકના શબ્દો તો કમાલના છે જ!
પ્રેમને સાહજિક રીતે આ ગીતમાં વ્યક્ત કરનાર કવિ ચિંતન નાયક વ્યવસાયે ક્લિનિકલ સાઈકોલોજિસ્ટ છે. સરસ કવિતાઓ લખે છે તેમ જ ‘શુભારંભ’ સહિત અન્ય બે ગુજરાતી ફિલ્મોનાં ગીતો પણ તેમણે લખ્યાં છે. યુવા કવિ ચિંતન કહે છે, "ઋષિના પિતા દિવ્યાંગ વકીલ ખૂબ સારા તબલાવાદક. સંગીતના જાણકાર અને મારા સંગીતકાર પિતા પરેશ નાયકના મિત્ર. એ નાતે હું અને ઋષિ મિત્રો બની ગયા. બન્નેની ભાષા-સંગીત પ્રત્યેની લગનીને કારણે અમે સૌથી પહેલું આલબમ ‘ક્લિક કર’ સાથે કર્યું હતું જે ઘણી લોકચાહના પામ્યું હતું. મને લાગે છે કે ગીતના શબ્દો અને સ્વરાંકન સરળ હોય તો ગીત ઝડપથી લોકોના હૃદયને સ્પર્શી જાય છે. આ ગીતના મેં છ-સાત ડ્રાફ્ટ બનાવ્યા હતા પણ એકેયમાં કંઈ જામે નહીં. છેવટે એક દિવસ અચાનક ‘ગીત ગુલાબી’ શબ્દો સ્ફૂર્યા અને આખું ગીત લખાઈ ગયું.