ચંપા, ભરભાંખરું થયું. ઊઠ.
કોડમાં ભેંસ ભાંભરે, દોહી લે.
બે રોટલા ટીપી નાખ.

નાથાકાકા તો ક્યારનાયે પહોંચ્યા ખેતરે.

કંકુકાકી કાપડાની કસ બાંધી
હૈડફૈડ કરે છે.
છોકરાની વહુને અૉર્ડર આપે છે.
નાનિયાને ઘોડિયે હીંચકે છે.
સાથે છીંકણીનો સડાકોયે ખેંચે છે.

ભઈ આપણે દેવના દીધેલ નથી,
સાહુકારના ચોપડાની હિસાબની ભૂલ છે.
સોના પાંચસો આપ્યા.
તોયે સો બાકીના બાકી.
ઘાણીના બળદ જેવું,
ગોળ ગોળ ફરી, ઠેરના ઠેર.

ચંપા, રોટલાની પોટલી બાંધી દે,
બતકમાં પાણી ભરી દે,
ખીંટીએથી પાઘડી દઈ દે.
મારે ખેતરે હળ જોડવું છે.

૧૦.૧૦.૨૦૧૭

e.mail : manibhai.patel@yahoo.co.uk

વિરોધ પક્ષો વચ્ચે એકતા સધાશે અને સધાશે તો એ ટકશે? બીજું, વિરોધ પક્ષો એક થઈને નરેન્દ્ર મોદીને અને બી.જે.પી.ને હરાવી શકશે? અને ત્રીજું, ચૂંટણી પંચ તટસ્થતા જાળવીને ચૂંટણી યોજશે? ઈ.વી.એમ.માં કોઈ ગડબડ તો નહીં કરવામાં આવે? લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણી નજીક આવી રહી છે ત્યારે ભારતના લગભગ દરેક નાગરિકના મોઢે આ પ્રશ્નો રમી રહ્યા છે. ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીએ એક આશા પેદા કરી હતી. તેઓ કહેતા હતા કે કૃતનિશ્ચય અને વિઝન હોય તો વિકાસ કેમ ન થાય. ભેદભાવ વિના બધાનો વિકાસ થાય અને મેં ગુજરાતમાં સાબિત કરી આપ્યું છે. ૨૦૦૨ના ગુજરાતનાં કોમી હુલ્લડો વખતે અને એ પછીનાં તરતના વરસોનું તેમનું રાજકારણ તેમ જ શાસન જોઇને કેટલાક લોકોને શંકા જતી હતી કે આ માણસ તાનાશાહી ફાસિસ્ટ માનસ ધરાવે છે એટલે તેમનાથી સાવધાન રહેવું જોઈએ.

આના ઉત્તરરૂપે ૨૦૧૪માં જે દલીલ કરવામાં આવતી હતી એ નિર્ણાયક હતી અને તેને કારણે નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં બી.જે.પી.ને સ્પષ્ટ બહુમતી મળી હતી. એક દલીલ એવી કરવામાં આવતી હતી કે પ્લીઝ ૨૦૦૨ને હવે પાછળ રાખો અને માણસ જો કોઈ સારું કામ કરવા માંગતો હોય તો તેના પર ભરોસો મૂકીને તેને તક આપો. ૨૦૦૨માં તેમના હાથે ભૂલ થઈ હશે કે કરી હશે, પણ પછી રોજેરોજ એકની એક વાતનો ચીપિયો પછાડતા રહીને કોઈને બદનામ કરવો એ યોગ્ય નથી. તેઓ વિઝન, કૃતનિશ્ચય અને ગુજરાતના મોડેલની વાત કરે છે તો તેમને તક આપવી જોઈએ. સામે પક્ષે આત્મવિશ્વાસપૂર્વક દેશના વિકાસની વાત કોઈ કરતું પણ નથી અને નરેન્દ્ર મોદી તો વિકાસ સિવાય કોઈ બીજી વાત જ કરતા નથી.

આ દલીલથી દોરવાઈને નરેન્દ્ર મોદીને એવા મતદાતાઓના મત મળ્યા હતા જેઓ બી.જે.પી.ના પરંપરાગત સમર્થકો નહોતા. તેઓ બી.જે.પી.ને કોમવાદી પક્ષ તરીકે જોતા હતા અને બી.જે.પી.ને ક્યારે ય મત નહોતા આપતા. ૨૦૧૪માં તેમને પણ લાગ્યું હતું કે માણસ ખોંખારો ખાઈને ભેદભાવરહિત વિકાસની વાત કરે છે છે તો એક તક આપવી જોઈએ. ૨૦૧૪માં બી.જે.પી.ને જે ૩૧ ટકા મત અને લોકસભાની ૨૮૨ બેઠકો મળી એનું મુખ્ય કારણ ચાન્સ આપનારા કે ચાન્સ લેનારા મતદાતાઓના મત હતા. એ પછી પણ ૬૯ ટકા મત તો બી.જે.પી.ને નહોતા જ મળ્યા. જો એન.ડી.એ.ના સાથી પક્ષોના મતને ગણતરીમાં લેવામાં આવે તો ૬૨ ટકા ભારતીયોએ ૨૦૧૪માં ધરાર ચાન્સ આપવાની કે લેવાની ના પાડી દીધી હતી. જ્યારે આશા અને અરમાનો આસમાને હતા અને નરેન્દ્ર મોદીનો ખરડાયેલો ઇતિહાસ ભૂલી જઇને, પ્લીઝ, દેશના ભલા ખાતર એક તક નરેન્દ્ર મોદીને આપો એવી અરુણ શૌરી જેવાઓ મતદાતાઓને અપીલ કરતા હતા ત્યારે ૬૨ ટકા મતદાતાઓએ ધરાર બી.જે.પી.ને મત નહોતા આપ્યા.

બી.જે.પી. સામે બે સવાલ છે. એક તો ૨૦૧૪માં જેમણે બી.જે.પી.ને મત આપ્યા હતા એ ૩૧ ટકા મતદાતાઓને કઈ રીતે ટકાવી રાખવા? સાથી પક્ષોના મતદાતાઓ તો સાથી પક્ષો સાથે રહેશે અને સાથી પક્ષો ૨૦૧૯માં સાથ આપશે કે નહીં એ દરેકની બાબતમાં કહેવું મુશ્કેલ છે. આપણા પોતાના ૩૧ ટકા મતદાતાઓ ૨૦૧૯માં સાથ આપશે ખરા? એને કઈ રીતે ટકાવી રાખવા? બી.જે.પી.ના નેતાઓને જાણ છે કે એ ૩૧ ટકામાંથી ઓછામાં ઓછા દસ ટકા મતદાતાઓ ચાન્સ લેનારા કે આપનારા આગંતુક મતદાતાઓ હતા, પક્ષના પ્રતિબદ્ધ સમર્થકો નહોતા. તેમણે દેશના વિકાસ ખાતર મત આપ્યા હતા અને વિકાસ ક્યાં ય નજરે પડતો નથી. એની જગ્યાએ હિંદુ કોમવાદી રાજકારણ અને હિંસા સર્વત્ર નજરે પડી રહ્યાં છે.

બી.જે.પી.ના નેતાઓ સામે બીજો સવાલ એ છે કે જો એ ૩૧ ટકા મતદાતાઓમાંથી કેટલાક મોઢું ફેરવી લે અને એવું અવશ્ય બનવાનું છે તો એ ગાબડું પૂરવું કઈ રીતે? બાકી રહેલા ૬૯ ટકા મતદાતાઓમાંથી ગાબડું પૂરવું પડે, પરંતુ જેઓ ૨૦૧૪ની આશાની ક્રાંતિ વખતે પ્રભાવિત નહોતા થયા, અને બી.જે.પી.ને મત નહોતા આપ્યા એ આ વખતે પલળે એ તો નેવાંનાં પાણી મોભે ચડાવવા જેવું અઘરું કામ છે. બીજું ૨૦૧૪માં બી.જે.પી.ને જે ૨૮૨ બેઠકો અને ૩૧ ટકા મત મળ્યા હતા એમાંથી ૭૦ ટકા મત અને બેઠકો ગણતરીનાં રાજ્યોમાં જથ્થાબંધ મળ્યા હતા. એ રાજ્યો હતાં : ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, ઝારખંડ, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ગુજરાત, રાજસ્થાન, દિલ્હી અને હરિયાણા. આમાંથી દિલ્હી છોડીને બધાં જ રાજ્યો બી.જે.પી. શાસિત છે અને ત્યાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો સામે પ્રજાની અંદર તીવ્ર નારાજગી છે. ગુજરાતની વિધાનસભાની તેમ જ રાજસ્થાન, મધ્યપ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારની પેટા ચૂંટણીનાં પરિણામોએ આ બતાવી આપ્યું છે. 

ચૂંટણીશાસ્ત્ર મુજબ ચૂંટણી વખતે જો દેશભરમાં કે પછી કોઈ ચોક્કસ ક્ષેત્રમાં સઘનપણે મતદાતાઓનો મૂડ બદલાય (પોઝિટિવ કે નેગેટિવ સ્વિંગ) તો બેઠકોમાં ઘણો મોટો ફરક પડતો હોય છે. આનું કારણ છે સઘનતા એટલે કે ડેન્સિટી. આવી સ્થિતિમાં જથ્થાબંધ બેઠકો મળે અથવા જથ્થાબંધ બેઠકો જાય. ૨૦૧૪માં ઉત્તર પ્રદેશમાં ૮૦માંથી ૭૧ બેઠકો, ગુજરાતમાં ૨૬માંથી ૨૬ એમ ઉપર ગણાવ્યાં એ રાજ્યોમાં જથ્થાબંધ બેઠકો મળી હતી એનું કારણ સઘનતા અર્થાત્ ડેન્સિટી હતું. બી.જે.પી.ને ૨૦૧૪માં જે ૩૧ ટકા મત (રાષ્ટ્રીય સરેરાશ) મળ્યા એમાંથી ૨૦ ટકા જેટલા મત આ રાજ્યોમાં મળ્યા હતા અને પરિણામે બી.જે.પી.ને ૨૦૧૪માં મળેલી કુલ ૨૮૨માંથી ૨૩૦ બેઠકો આ રાજ્યોની હતી.

જે રાજ્યોમાં મતદાતાઓની સઘનતા હતી એ રાજ્યોમાં મતદાતાઓના સમર્થનમાં જો પાંચ ટકાનું ગાબડું પડે તો એ બેઠકોની સંખ્યામાં ઘણો મોટો ફરક પાડી દે. બીજી બાજુ ૨૦૧૪માં બી.જે.પી.ને મત નહીં આપનારા ૬૧ ટકા મતદાતાઓને રીઝવવામાં આવે તો પણ એ મતદાતાઓ ઉપર ગણાવ્યાં એ રાજ્યો સિવાયનાં રાજ્યોમાં છૂટાછવાયા હશે એટલે એ બેઠકોમાં બહુ ઓછા પરિવર્તિત થાય. બી.જે.પી.ના નેતાઓને તેમ જ વિરોધ પક્ષોના નેતાઓને બન્નેને આ વાતની જાણ છે.

કૉન્ગ્રેસે પાંચ દાયકા સુધી દેશમાં એકચક્રી શાસન કર્યું એનું કારણ દેશભરમાં સમર્થનની એક સરખી સઘનતા હતી. જરાક ઉપર-નીચે હોય, પણ એકંદરે સઘનતા એક સરખી હતી. કૉન્ગ્રેસને દેશભરમાં ૪૫ ટકા મત મળ્યા હોય તો એમાંથી એક રાજ્યમાં કે ક્ષેત્રમાં ૫૦ ટકા અને બીજાં રાજ્યોમાં પાંચ ટકા એવું નહોતું બનતું. ૧૯૭૭માં પણ એવું નહોતું બન્યું જ્યારે ઉત્તર ભારતમાં કૉન્ગ્રેસેને મતદાતાઓએ જાકારો આપ્યો હતો અને દક્ષિણ ભારતમાં મતદાતાઓએ કૉન્ગ્રેસને વિજય અપાવ્યો હતો. સઘનતા પોતે અને સઘનતાની અસમાનતા સંસદીય લોકતંત્રની ખૂબી અને ખામી બન્ને છે. 

તો આ ભારતીય રાજકારણની અત્યારની વાસ્તવિકતા છે અને એની વચ્ચે રાષ્ટ્રવાદી કૉન્ગ્રેસ પાર્ટીના શરદ પવારે વિપક્ષી એકતાનું બીડું ઝડપ્યું છે. તેમની શું ગણતરી અને રણનીતિ હશે એની ચર્ચા આવતી કાલે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 29 અૉગસ્ટ 2018

અમારા કોઈ ટીચર આવ્યા ન હોય એ દિવસે તેમનો પિરીઅડ લેવા માટે અમારા પ્રિન્સિપલ આવતા. તેઓ આવે તો અમારા મોજમેળા થઈ જાય. સામાન્ય જાણકારીના ઢગ ખડકાઈ જતા.

અને પિરીઅડ અગર હિસ્ટૃીનો હોય, તો તો રોમન, ઇસ્લામિક, યહૂદી હિસ્ટૃીઓની એવી એવી અદ્દભુત હકીકતો સાંભળવા મળતી કે અમે છક થઈ જતા ! મધ્યપૂર્વ ઉપરની રોમનોની ચઢાઈ, યહૂદીઓની કત્લેઆમ તથા મુસ્લિમોના હાથે ઈસાઈઓ − રોમનોની હારના કિસ્સા અમે પહેલી વાર, અમારા પ્રિન્સિપાલના મોઢે સાંભળ્યા હતા. આવા કિસ્સા કહેતી વખતે, મને યાદ છે ત્યાં સુધી તેઓ અખાની આ કાવ્યકંડીકા, બહુ છટાથી બોલતા :

ભાષાને શું વળગે ભૂર,
જે રણમાં જીતે તે શૂર !

એ હતા અમારા પ્રિન્સિપલ ભીમભાઈ દેસાઈ. નામથી વિરુદ્ધ સુકલકડી ને ખાસા ઊંચા એવા ભીમભાઈ શિસ્ત, શિક્ષણની બાબતમાં કડક અને ઉસૂલપસંદ આદમી હતા. અવાજ પણ એવો જ ધારદાર, જાણે ખુલ્લી તલવાર ! અને પ્રતાપ એવો, કે મુલાકાતીઓ ગુણ ગાતા થઈ જતા ! − એમના પ્રતાપે અમારી શાળા સાચા અર્થમાં શાળા હતી. લોકો કહેતા, ‘હાઈ સ્કૂલ, તો ભાઈ, બારડોલીની !’ − લોકોના એ બોલ સાચા હતા. શિક્ષણ, શિસ્ત, શિષ્ટતામાં એનો જવાબ ન હતો. ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં પણ બેનમૂન !

ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં અહીં ઘણું હતું. સંગીત હતું, રાસગરબા, નાટક, ડિબેટ, રમતગમત, વગેરે. રમતગમતનો કાર્યક્રમ ખાસો ભરચક હતો. ઈનડોર − આઉટડોર બન્ને રમતો. ટેબલ ટેનિસ અને બેડમિન્ટન હતાં તો ક્રિકેટ અને વોલી બોલ તથા ખોખો ને હુતુતુતુ પણ હતાં.

ખાસ કરીને ક્રિકેટ તથા વોલી બોલમાં અમારી શાળાએ સારું નામ કાઢ્યું હતું. ગંગાધરા, કડોદ, વરાડ, નવસારી વગેરેની ટીમો સામે અમે રમેલા અને સિક્કો બેસાડ્યો હતો.

આ ઝળકદાર સિદ્ધિઓ પાછળ ભીમભાઈનો હાથ તો હતો જ. પરંતુ રમતગમતની અમારી કેળવણી તથા હામ–હોસલાની ખીલવણી, અમારા સ્પોર્ટટીચર પરમાર સાહેબના પરિશ્રમને આભારી હતી. સ્પોર્ટસ વિશેની તેમની જાણકારી વિશાળ હતી. તેઓ ક્રિકેટ તથા વોલી બોલના અચ્છા ખેલાડી હતા, તો કુસ્તીના દાવપેચ પણ જાણતા હતા. તેઓ ઘણું કરીને તાપીતટે આવેલા માંડવીના રહીશ હતા. અને ભીમભાઈ તેમને લઈ આવ્યા હતા. 

પરમાર સાહેબ એક પાણીદાર શખ્સ હતા અને દરેક વિદ્યાર્થીને પાણીદાર ખેલાડી બનેલો જોવા ઈચ્છતા હતા. તેમણે એ માટે મન મેલીને પ્રયાસો પણ કર્યા હતા. પરિણામે સ્પોર્ટસમાં અમારી નિશાળની પતાકા ફરકતી હતી.

ઈતર પ્રવૃત્તિમાં અત્રે અગર ડૃોઈંગકળાનો ઉલ્લેખ ન કરું તો એ નહીં નાઈન્સાફી કરી ગણાશે. અમારા ડૃોઈંગટીચર ગોકર્ણ એક અત્યંત કુશળ અને કાબેલ શિક્ષક હતા. તેમનાં પેન્સિલવર્ક તથા કલર–વર્ક કોઈ પણ જોનારને અચંબામાં નાખી દે એવાં હતાં. ખાસ કરીને તેમણે કરેલા, ફૂલ સાઈઝનાં બે ચિત્રો, ચોપાટીનો સૂર્યાસ્ત તથા ગૌતમ બુદ્ધનું મહાભિનિષ્ક્રમણ તો અદ્દભુત હતાં !!

ગોકર્ણ સાહેબ સ્કેિચંગના પણ માહિર હતા. એક વાર વિખ્યાત નૃત્યકાર હિમ્મતસિંહ ચૌહાણનો, નૃત્યવિષયક જાણકારીનો એક કાર્યક્રમ રખાયો હતો. એ સમયે હિમ્મતસિંહના નૃત્યની મુદ્રાઓના, અંગભંગિના આબેહૂબ સ્કેચો તેમણે બ્લેકબૉર્ડ ઉપર કરી નાખ્યા હતા ! એ જ વખતે !

અમારી હાઈ સ્કૂલના પડખે એક વાડી હતી. અહીંથી ઘણી વાર વાનર ટોળકીઓ સ્કૂલ કમ્પાઉન્ડમાં ઘુસી આવતી, કૂદાકૂદ કરતી. ગોકર્ણ સાહેબ એ વાનરકૂદાકૂદના સ્કેચો પણ કરતા. એમણે જ આ શાળામાં ચિત્રકળાના કોર્સ શરૂ કરાવ્યા હતા. મેં એમની જ દોરવણી હેઠળ ચિત્રકળા શીખી હતી. અને બૉમ્બે ગવર્નમેન્ટ તરફથી 1945 તથા ‘46માં ઇલિમેન્ટરી તથા ઈન્ટર મીડિયેટની લેવાયેલી પરીક્ષાઓમાં હું ઉત્તીર્ણ થયો હતો.

આ કાબેલ શિક્ષક દક્ષિણ ભારતમાં ક્યાંકના રહેવાસી હતા. એકલા હતા. અને ગર્દન ગંઠાઈ ગયેલી હતી. એમને પણ ભીમભાઈ દેસાઈ લઈ આવ્યા હતા.

અમારી શાળા, બારડોલી ઔદિચ્ય બ્રાહ્મણ સાર્વજનિક હાઈ સ્કૂલ(બી.એ.બી.એસ. હાઈ સ્કૂલ)ની આ રોનક, આ સિદ્ધિ એના પ્રિન્સિપલ ભીમભાઈ દેસાઈના કુશળ સંચાલન, આયોજન તથા વ્યવસ્થાશક્તિને આભારી હતાં.

અલજિબ્રા અને જોમેટૃિ એ ભીમભાઈના પ્રિય વિષયો હતા. એ વિષયોની સમજૂતિ તેઓ એ રીતે આપતા કે ઠોઠ વિદ્યાર્થી પણ ટૃાઈએંગલની વ્યાખ્યા કરતો થઈ જતો. ભીમભાઈ ઘણી વાર કહેતા કે જોમેટૃિ ન જાણે તે માણસ રાજકારણમાં કંઈ ખાસ ઉકાળી ન શકે. એક વાર આપણા રાજકીય નેતાઓ તથા પક્ષોની કાર્યપદ્ધતિ અને નીતિની કડક આલોચના કરતાં કહેલું, હવે દેશનું વિભાજન નિશ્ચિત છે. એને કોઈ રીતે ખાળી શકાય એમ નથી. સિદ્ધાન્તને બહાને જમીની વાસ્તવિક્તાની એમ અવગણના કરી શકાતી નથી. આમ કહેતી વખતે મને સાંભરે છે ત્યાં સુધી, તેમનો ચહેરો ખિન્ન–મ્લાન હતો.

ભીમભાઈ શિસ્ત-શિક્ષણની બાબતમાં કડક હતા એમ સહૃદયી અને ઉદાર પણ હતા. નિશાળમાં રાઉન્ડ પર નીકળે ત્યારે નેતરની એક સોટી તેમના હાથમાં હોય. પરંતુ તેમણે ક્યારે ય કોઈ વિદ્યાર્થીને મેથીપાક ચખાડ્યો હોય એવું મારી જાણમાં નથી. સોટીના ચમચમાટથી વિશેષ તેમનો પ્રભાવ ચમત્કારી હતો. તોફાની – લડાકુ વિદ્યાર્થીઓ ય તેમની સામે મેવાડી બિલ્લી બની જતા!

તેમની એ નેતરની સોટી સામાન્ય રીતે તેમની ઓફિસમાં, તેમની મોટી મેજના એક પડખે પડી રહેતી. શા માટે ? જ્યારે કશા ઉપયોગમાં લેવાતી ન હતી તો પછી તે મેજ ઉપર શા માટે રહેતી હતી ? − મને સમજાયું નથી.

ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યે તેમને ઘણી હમદર્દી હતી. વખતે વખતે શ્રીમંતો પાસેથી જરૂરી મદદ મેળવી આપતા. એજ્યુકેશન સોસાયટી સામે વકાલત કરીને ફીમાફી પણ મેળવી આપતા. એ વિદ્યાર્થીઓને સલાહ પણ આપતા કે મહેનત કરો. મહેનત એ જિંદગીનું બીજું નામ છે. જ્યાં મહેનત ત્યાં જિંદગી. જ્યાં મહેનત ત્યાં ઉન્નતિ !

ભીમભાઈના સમયમાં, અમારી નિશાળ, બી.એ.બી.એસ. હાઈ સ્કૂલ, માત્ર સ્કૂલ નહીં, બલકે એક મોટો કબીલો હોય એમ લાગતું હતું ! સંપ હતો, ભાઈચારો હતો, વિદ્યાપ્રાપ્તિની ખેવના હતી ને સાહસોનું શૂર હતું. આ કબીલાને વિદ્યાઅભ્યાસ અને અન્ય જરૂરી લાયકાતોથી સંપન્ન કરવામાં ભીમભાઈને એટલો રસ હતો, કે તેમના પ્રયાસોથી, દેશની આઝાદીના અનેક લડવૈયા અમારી નિશાળમાં પધાર્યા હતા, સંબોધનો કર્યાં હતાં અને ગાંઠે બાંધી રાખવા જેવી ઘણી કીમતી વાતો અમને કહી – સમજાવી હતી. હું માનું છું કે નિશાળની આ મૂલ્યવાન વાતો એ અમારા જીવનઘડતરની પ્રક્રિયાને એક નક્કર ભાગ હતો.

ભીમભાઈ દેસાઈ, મૂળ રહીશ ઘણું કરીને વલસાડના હતા. તેમના કુટુંબ કબીલા વિશે મારી પાસે માહિતી નથી. − પણ શા માટે નથી ? − કહીશ કે છે અને ઈન્કારી ન શકાય એવી માહિતી છે ! એમનું કુટુંબ હતું − બી.એ.બી.એસ. હાઈ સ્કૂલ અને એનાં વિદ્યાર્થીઓ – વિદ્યાર્થિનીઓ ! અહીં તેઓ એક રસ થઈ ગયા હતા. તેમનું કુટુંબ કહો તો કુટુંબ ને કબીલો કહો તો કબીલો, બારડોલીની ઝળકદાર નિશાળ હતી. ભીમભાઈએ તેમના આ કબીલાને એટલી કાળજી અને યોજનાબદ્ધ રીતે ઉછેર્યો, કેળવ્યો હતો કે એણે સપૂતરત્નોથી બારડોલીનું દામન ભરી દીધું હતું, ધન્ય કરી ધીધું હતું ! − ભીંભાઈ દેસાઈનું આ દાન ક્યારે ય વિસરાશે નહીં.

"આ છે એક વિદ્વાન,
અનન્ય છે −
એ સાહિબનું દાન !"

11, Croston Terrace, Ayres Road, Old Trafford MANCHESTER M16 7FD [U.K.]