દરિયાને જઈ કહો …

ફૂલોને જઈ કહો અને કાંટાને જઈ કહો
પગલાં થવાનાં એમનાં, રસ્તાને જઈ કહો

હું પણ છું એના જેટલો તોફાની આજ તો
ડુબાડ હિંમત હોય તો દરિયાને જઈ કહો

તું પણ હવે શમી જા કે યાદો શમી ગઈ
ઊઠે છે ખીણમાંથી તે પડઘાને જઈ કહો

નીકળ્યો છું ફાંટ બાંધીને વીણવા હું સીમમાં
વેરાયેલા પડયા છે તે ટૌકાને જઈ કહો

તારે જ મરઘે થાય સવાર એવું કંઈ નથી
ના બોલે આજ જોઈએ મરઘાને જઈ કહો

બંનેએ આપઘાત કરી લીધો આખરે
ચાલી રહી છે ચૉરે તે ચર્ચાને જઈ કહો

ફૂંકાય તર્કના બધે તોફાની વાયરા
તું પગ જમાવી રાખજે, શ્રદ્ધાને જઈ કહો

                 ……….

             અમથું અમથું

રમત ગમે તે હોય અમે તો રમ્યા અમથું અમથું

હાર્યા તે પણ અમથું અમથું જીત્યા અમથું અમથું

રોજ સવારે ઘેરથી નીકળી સાંજે પાછા ફર્યા
દુનિયા અમથી અમથી તેમાં ભમ્યા અમથું અમથું

આમ જુઓ તો બેઠા જઈને તનહાઈની ટોચે
આમ જુઓ તો ભીડમાં જઈને ભળ્યા અમથું અમથું

તસબી-ટોપી, તિલક-માળા વેશ સજાવી બેઠા
અંતરમાં અભિમાન છતાંયે નમ્યા અમથું અમથું

સાચું ક્યારે રડ્યા, હસ્યા સાચું ક્યારે પૂછો
જ્યારે રડ્યા જૂઠ્ઠું રડ્યા, હસ્યા અમથું અમથું

ઘર માંડીને બેઠા, હા ભઈ, સંસારી થઈ જીવ્યા
આવળગોવળ વચ્ચે નાચ્યા, કૂદ્યા અમથું અમથું

કો બાળકની જેમ બનાવ્યા મહેલ અમે રેતીના
અધ્ધર શ્વાસે બેઠા અંદર, મહાલ્યા અમથું અમથું

મનમાં કળશી મેલ છતાંયે વાર અને તહેવારે
મિત્ર સગાં સંબંધી સૌને ભેટ્યા અમથું અમથું

બળતા રહ્યા રાત ને દહાડો ઇર્ષ્યાની અગ્નિમાં
શ્વાન બનીને હાથી પાછળ ભસ્યા અમથું અમથું

કીર્તિનો કાંટાળો પ્હેરી તાજ અમે હરખાયા
પરપોટાની જેમ ઘડીભર ફૂલ્યા અમથું અમથું

સામે પૂર તરીને અહીંયાં કોણ કિનારે પહોંચ્યું
ભવસાગરમાં ભાર ઉપાડી તર્યા અમથું અમથું

ભીતરનાં અંધારાંની દરકાર કશી ના કીધી
તેજ લિસોટા કરવા કયારેક બળ્યા અમથું અમથું

દુનિયા અમથીમાં જન્મીને કોણ જીવ્યું છે સાચું
રોજ ‘મહેક’ ચહેરા બદલીને જીવ્યા અમથું અમથું
 

e.mail : yacoob@mahek.co.uk

Gujarat violence (2002) was horrific. In this, after the burning of train in Godhra in which 58 innocents died, the same tragedy was made the pretext to launch the massive violence in which over one thousand people perished. In the aftermath of that I got many occasions to visit different parts of Gujarat and also to come to know about two legendary youth who had laid down their life to protect the people when the communal violence was going on in Ahmadabad in July 1946. These two young men, Vasant Rao Hegishte and Rajab Ali Lakhani, close friends and workers of Congress Seva Dal, came to the streets to stop the killings. Vasant Rao trying to protect Muslims and Rajab Ali stood firm to save the Hindus. Both were done to death by the mobs.

The activists in Gujarat started celebrating 1st July as the day of communal harmony. Recognizing this fact government in Gujarat has raised a memorial in their memory, Bandhutva Smarak (Brotherhood Memorial). In the news of coverage of this program what struck me was that while Vasant Rao’s relatives were present for the program, the relatives of Rajab Ali were not there.

The acts of violence continued in the country after 1946 with increasing intensity. Relatives of Rajab Ali were targeted in the subsequent violence to the extent that first they started concealing their relationship with Rajab Ali, then started assuming Hindu names and finally some of them not only adopted Hindu religion, but also migrated to Canada and US! The person who stood for the amity of religious communities must not have envisaged that while he stood for such noble values, his own kin will be subject of attack by the divisive elements. This also reflects the trajectory of events where in India the Hindu-Muslim violence led to the condition where Muslims started feeling insecure. This in turn led ghettoisation. Today the percentage of religious minorities as the victim of communal violence is number of times more than their percentage in population. The ministry of Home affairs data of 1991, quoted by researches show that while Muslims were 12 odd percent in population then, they formed over 80% as the victims of communal violence.

In the aftermath of Gujarat violence one also saw that while a large number of prominent Hindus and Muslims were part of peace efforts, at the level also activists of both communities came forward for peace efforts. Today with the new Government in power the number of communal incidents has gone up by 25% right in just one year. The overall direction of the intercommunity relations is on trial and the fate of peace maker Rajab Ali’s kin is a sad reminder of the state of affairs.

Communal violence, violence in the name of religion, has been the cancerous phenomenon, which came into being with the colonial policies of British, policy of ‘divide and rule’. They introduced communal historiography where the religion of king became the central marker of his rule and his major policies related to taxation were down played. Kingdoms’ central focus of power and wealth was substituted by ‘religious identity’ and this was picked up by communal organizations. These communal organizations remained aloof from freedom movement and did their best in spreading hate against the ‘other’ religious community. Communal clashes began and there by a ‘social common sense’, which looks down on the other community; became the norm. The prevalence of myths, stereotypes, biases against minorities came in handy for the practitioners of communal politics in instigating the violence. The conclusions of investigation of communal violence and lately Yale University study tells us that, the areas where the violence takes place, the instigating communal organization becomes electorally strong and that’s what we are witnessing in India today. Climbing the ladder of violence the communal organizations come to the seat of power.

With increasing violence many a leaders voiced their concern for peace and amity. Gandhi and his close associates were the main force for promoting amity, Hindu Muslim Unity being the central credo of Gandhi’s politics. Notwithstanding that; violence went on rising in intensity and people like Ganesh Shankar Vidyarthi went to the extent of laying down their lives to quell the riots, to save the innocents’, that’s what the victims of communal violence are.

Today we are in a phase where the violence has changed its form; from the massive bloody phenomenon to sub-radar actions where the minorities get intimidated on some issue of mosque or a church or eating beef or some other social practice. The major goal of communal forces is to polarize the communities along the religious lines.

What would a Gandhi have done in such a scenario? Many an experiments in peace have been floated, Mohalla Committees (Area level intercommunity committee), Shanti Sena (Peace Army), Awareness programs about need for harmony, interfaith dialogues, intercommunity celebration of religious festivals, promotion of films on harmony, Kabir Festivals have been popular amongst others. Social activists have also focused on getting justice for the victims of violence and promoting people to come together for programs cutting across religious lines. How to undo the ghettoization, how to create an awareness for amity overcoming negative perceptions does remain a challenge today, greater than ever before. The issue needs to be addressed to ensure that the likes of Rajab Ali’s kin do not have to hide or change their identity.

શિક્ષણસંસ્થાઓ કેટલી બિનશૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિ કરે છે અને કેટલી શૈક્ષણિક એનીયે મોજણી કરવા જેવી છે

આમ તો શિક્ષણક્ષેત્રે આજકાલ ઉત્તરદાયિત્વ જેવું ક્યાં કશું રહ્યું છે કે ઊંડા પાણીમાં પેસીએ? નાહક કોઠી ધોઈને કાદવ કાઢવા જેવું. મોટેભાગે તો સંબંધિત તમામ પક્ષે તેરી-મેરી ચૂપ જેવું ગણવાનું. આમ છતાં આવી સ્થિતિમાં પણ ‘જો શિક્ષકો આમ કરશે તો શિક્ષાત્મક કાર્યવાહી થશે’ એવા સમાચાર આંખ તળેથી પસાર થાય તો જરા અટકવું પડે, અને વિગતો જાણવી પડે.

એટલું તો યોગ્ય જ થયું લેખાય કે મોડી તો મોડી, ખબર તો પડી કે શિક્ષણનાં ધોરણ કથળતાં જાય છે! છોકરાં આટઆટલાં ચોપડાં લઈ નિશાળ અને ટ્યૂશન ક્લાસ વચ્ચે રઘવાયાં ર‌ઘવાયાં ફરે છે તોયે એમને જેટલું આવડવું જોઈએ તેટલું કેમ નથી આવડતું, એ બાબત બૂમાબૂમ ઘણી થાય, પણ કોઈની જવાબદારી નક્કી ન થાય, અને આંગળી ન ચીંધાય. ગોડ ઇઝ ઇન હીઝ હેવન એન્ડ ઓલ ઇઝ વેલ વીથ ધ વર્લ્ડ. મા-બાપ જાણે કે છોકરાં ભણે છે, છોકરાં માને કે અમે ભણીએ છીએ, શિક્ષકો સમજે કે અમે ભણાવીએ છીએ, અને સરકાર સમેત સમાજ હરખાયા કરે કે ગાડી પાટા પર દોડી રહી છે ધમધમાટ!

સફાળું જાગવાનું થયું ‘ગુણોત્સવ’ ટાણે. હવે શિક્ષણક્ષેત્રની બહારનાંને ‘ગુણોત્સવ’ વિશે બહુ માહિતી ન હોય એમ બને. ગુણોત્સવ એક એવો ઉપક્રમ જેમાં જે તે વિસ્તારના શિક્ષકો એમની શાળાનાં પરિણામો અંગે ચર્ચા કરે, કચાશ રહી હોય તો જાતતપાસ કરે, અને એમ પોતાનું મૂલ્યાંકન કરે. આવા ગુણોત્સવ દરમિયાન કોઈ એક જિલ્લાના નબળા પરિણામનું ચિંતન ચાલ્યું. પરિણામ નબળું આવે ત્યાર જ ખબર પડે ને કે શિક્ષણ કથળ્યું? પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ જેવાં છોકરાં ન પાંચ વાક્ય સીધાં બોલે, ન સરખાં લખે, કે ન ઠીકઠાક વાંચે, તો શિક્ષણની ય ગતિ કળી જવાય. નરી આંખે દેખાતી આ હકીકત વિશે કંઈ માહિતીના અધિકાર અન્વયે જાણકારી મેળવવાની જરૂર નથી. ઈચ્છા હોય તો સરકારી અને ગ્રાન્ટ ઇન એઇડ અથવા ગ્રાન્ટેડ તરીકે ઓળખાતી શાળામાં જઈને ઊભાં રહેવું. ત્યાં જવાથી બીજું જે કંઈ જણાય તે, આ નવલી રીતરસમની માહિતી તો અખબારી સમાચારથી જ પામ્યાં.

શોધ હતી કથળતાં ધોરણોનાં કારણોની, અને અપરાધી કોણ? તો કહે મોબાઇલનું વોટ્સએપ! વર્ગ ચાલુ હોય અને શિક્ષક વોટ્સએપનો ઉપયોગ કરતાં હોય. આ પ્રકારના ઉપયોગથી કયું જ્ઞાન લાધતું હશે અને શેનું વિતરણ થતું હશે એ તો પાછો અલગ સંશોધનનો વિષય. હાલ તો માત્ર આટલી જ ખબર પડી કે વોટ્સએપના લીધે શિક્ષકોની એકાગ્રતા ઘટી, ચંચળતા વધી. અસર સીધી છોકરાંઓનાં ભણતર અને પરિણામ પર.

વાંક વોટ્સએપનો નથી. આમ જોઈએ તો ઓટલા પરિષદનું એ નવસંસ્કરણ છે. સામસામે વણજોઈતી પંચાત, ફોટાઓની વહેંચણી, ધૂળપથરા જેવી માહિતી જેમાં કોઈનોયે ઉધ્ધાર શક્ય નથી, અને નવરાંઓની ઓળખ જેવાં ટોળટપ્પા કે નીંદા આ મજાક. જે ઊપકરણ સદ્દ હેતુ માટે સર્જાયું એનો નફ્ફટાઈભર્યો દુરુપયોગ. ગંદા ટુચકાઓ અને અસભ્ય વાણીવિલાસ બેરોકટોક ચાલતો રહે તો કેવા પ્રકારના સમાજનું નિર્માણ થાય એ પૂછવાની જરૂર રહે ખરી?

આમ પણ શિક્ષણસંસ્થાઓ કેટલી બિનશૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિ કરે છે અને કેટલી શૈક્ષણિક એનીયે મોજણી કરવા જેવી. વિદ્યાર્થીઓને વાંચતા કરવાનું જે મહાઅભિયાન ઠેરઠેર ચલાવેલું એ સંદર્ભે આ તરફના એક શિક્ષકે ઝળહળ પ્રકાશ ફેંકેલો,‘પોયરાં કાંથી વાંચે? ગામડેથી આવે, બસ પકડવાની. તેમાં કોઈ ઉપરી કે પ્રધાન આવી લાગે તો બસોનાં ઠેકાણા નૈ. બધું હેઈસો-હેઈસો! મેં તો કીધું કે ચોપડી અગાડી જે પ્રસ્તાવના કેવાય તે વાંચી જવાની. તે વાંચી કાઢી એટલે ચોપડી હો વાંચેલી કેવાય!’

આ વાણી પાછી ગુરુજનની. બધાં અભિયાનો આમ જ ચલાવવા માટે આપણે સુખ્યાત છીએ. – તો ઓન ડ્યુટી મોબાઇલ વાપરનારા શિક્ષકો પર આવી છે તવાઈ. સરકારે હવે વ્યૂહરચના ઘડવી પડી છે. ચાલુ વર્ગે મોબાઇલનો ઉપયોગ થાય છે એમ ખબર પડે તો પહેલા ગુના માટે ઠપકો, અને સર્વિસ બુકમાં નોંધ બીજી વાર ગુનો થાય તો શિક્ષાત્મક કાર્યવાહી. શિક્ષકે મોબાઇલ વાપર્યો કે એ વોટ્સએપમાં પડ્યા એ શોધવા માટે વર્ગે વર્ગે વિદ્યાર્થી-જાસૂસ નિયુક્ત કરવા પડશે. એમાં કોઈ વિદ્યાર્થીને લાલચ આપી ચૂપ કરી દેશે તો? તંત્રમાં ભ્રષ્ટાચાર ક્યાં નથી?

સહાયક ઉપકરણોના વિઘાતક પરિબળોમાં ફેરવી નાખે એવી મહાજાદુગર છે પૃથ્વી પરની આપણી જમાત. બે વ્યક્તિઓ વાત કરતી દેખાય અને એમાંની એક જો એના મોબાઇલમાં અટવાઈ પડી હોય તો મહત્ત્વના મુદ્દાઓ, એસ.એમ.એસ. અને વોટ્સએપનાં રમખાણોમાં અટવાઈ જવાના. બસમાં ટ્રેનમાં મુસાફરી કરતા સિત્તરેથી વધુ ટકા લોકો મોબાઇલ, આઇપેડ કે લેપટોપને વળગેલા દેખાવાના. આ સઘળું એ હદે વિસ્ફોટક બની ગયું છે કે કશાક અસાધ્ય રોગનાં ભયાનક ચિહ્નો એમાં મોજૂદ છે એ સીધી સાદી હકીકત સુધ્ધાં કોઈને સ્વીકારવી નથી! આમ છતાં વોટ્સએપ તો નવું નવું અપલક્ષણ.

શિક્ષણક્ષેત્રની પડતીના અણસાર તો ખૂબ પાછળ ઘણાં વર્ષોથી ટકોરા દેતા હતા. શિક્ષણ આજીવિકાનું સાધન ખરું, પણ માત્ર એટલા પૂરતું સીમિત ન ગણાય. આ ક્ષેત્ર થોડાંક ઉદાત્ત અને અપ્રદૂષિત વ્યક્તિત્વો ઝંખે છે. આવાં જીવતાં જણ ગુણોત્સવોથી પેદા થતા નથી, એ તો નિષ્ઠા અને કામ માટેની અખૂટ લગનથી પેદા થાય છે. ગુણોત્સવની પાછળ માત્ર ભાવના નહીં, નક્કર શિક્ષકોનું પીઠબળ જોઈએ. AISEC (ઓલ ઇન્ડિયા સેવ એજ્યુકેશન કમિટી) દ્વારા થતી ચર્ચાઓનો સૂર લગભગ એક જ હોય છે.

ધોરણ આઠ સુધી ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ જો કોરી પાટી જેવાં રહેવાનાં હોય તો છેવટે ભણવું એટલે શું? અને ગુણોત્સવ દરમિયાન ચર્ચાયેલો વોટ્સએપનો પ્રશ્ન તો શહેરોનો. ગામડાઓમાં હજી લગી આ દૂષણ નથી પહોંચ્યું, ત્યાંયે ભણતર સાવ કાચું છે અને શિક્ષકોની સજ્જતા નહીંવત્ છે. સતત ઉપર ચડાવી દેવામાં આવેલાં વિદ્યાર્થીઓમાંથી જ આપણ ને નવાં શિક્ષકો મળે છે એ વાસ્તવિકતા કેમ નજરે નથી ચડતી? બધાં બળાપો કરે છે અને શિક્ષણ બાબતે ‘કંઈક કરો-કરો’ના પ્રાણપોકારો કરે છે, છતાં થતું કશું જ નથી. મૂલ્યાંકન વગર લગાતાર ઉપરના ધોરણમાં દાખલ થઈ જતા વિદ્યાર્થીને પોતે કેટલો અભણ રહી ગયો છે એનો અંદાજ આવતો નથી.

કાચો, નિસ્તેજ અને કેવળ નામનો જ શિક્ષક કહેવાય એવો મોટો સમુદાય નવી પેઢીને એવી જ અધકચરી ઢબે તૈયાર કરી રહ્યો છે. આટલી ભયાવહ દશા, ડરામણાં અને થથરાવી નાખનારાં પરિણામ ઘાણ કરીને, ઝળૂંબી રહી છે ત્યારે કંઈ આત્મવંચનાને જોરે, સત્તાનું વહન કરનારાં, ખુશખુશાલ ચહેરે સિદ્ધિઓની હવાઈ ગાથાઓ વર્ણવતાં ફરે છે એ સમજવા માટે આપણી બુદ્ધિ પૂરતી નથી. આજે તો તાતી જરૂર છે થોડાં માથાફરેલ મરજીવાઓની, વોટ્સએપમાં ભાનસાન ખોઈ બેઠેલાઓની નહીં. એવાં નિર્ભય બુલંદ વ્યક્તિત્વોની આપણને ગરજ છે જે સૂત્રો અને પ્રસારની પેલા પાર રહેલું સત્ય પારખી શકે, અને જેમને એ દેખાતું નથી એમને દેખાડી શકે, કાં ખભો થાબડીને, કાં પૂરેપૂરાં હલબલાવીને.

સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 14 અૉગસ્ટ 2015