ગત 20મી જુલાઈ ને શનિવારના રોજ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ ખાતે પ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર રઘુવીર ચૌધરીનું સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા મહત્તર સદસ્યતા આપી સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રસંગે ચાહકો અને મહાનુભાવોથી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું ‘રામનારાયણ વિશ્વનાથ પાઠક સભાગૃહ’ ઊભરાઈ ગયું હતું. સન્માન સમારંભ બાદ ‘સંવાદ’ કાર્યક્રમ હેઠળ લેખકની રચનાઓનું વિવેચન પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.

સમારંભની શરૂઆતમાં સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હી વતી કે. શ્રીનિવાસે શ્રોતાજનોને આવકાર આપીને પૂર્વભૂમિકા બાંધતા જણાવ્યું હતું કે આ વર્ષે સાહિત્ય અકાદમીએ ગુજરાતી, સંસ્કૃત, સિંધી અને નેપાળી, એમ કુલ ચાર ભાષાના સર્જકોને આ મહત્તર સદસ્યતાનું સન્માન આપવાનું નક્કી કર્યું હતું, અને તેમાં ગુજરાતી ભાષા માટે વિવેચકો અને વાચકો પાસેથી સમાન ધોરણે આદર પ્રાપ્ત કરનાર રઘુવીર ચૌધરીને પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા.

ત્યાર બાદ રઘુવીરજીની જીવનયાત્રાનું ટૂંકમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું. માણસા નજીક આવેલ બાપુપૂરા ગામમાં 1938માં તેમનો જન્મ થયો હતો. પ્રકૃતિના ખોળે શાળાજીવન પસાર કર્યા બાદ, હિન્દીમાં સ્નાતક અને અનુસ્નાતક થઈને, ‘હિન્દી અને ગુજરાતી ધાતુરૂપોના તુલનાત્મક અભ્યાસ’ વિષય પર મહાનિબંધ તૈયાર કરીને તેમણે પી.એચડી.ની ઉપાધિ મેળવી હતી. 1977માં તેઓ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભાષા ભવનમાં જોડાયા હતા, જ્યાંથી 1998માં અધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ તરીકે નિવૃત્ત થયા હતા.

આ પરિચયને આગળ વધારતા કે. શ્રીનિવાસને રઘુવીરજીના જીવનમાં ગાંધીજીના ઊંડા પ્રભાવની વાત કરી હતી. તેઓ ગાંધીજી ઉપરાંત વિનોબા ભાવે, ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી, ઉમાશંકર જોશી, ‘દર્શક’, ટાગોર, કાલિદાસ અને ઇલિયટ જેવા મહાન લેખકો અને કવિઓથી પણ પ્રેરિત થયા હતા. તેમણે લેખન ઉપરાંત કરેલા સામાજિક કાર્યોની પણ નોંધ લેવાઈ હતી.

લેખનની શરૂઆત કવિતાથી કરી હોવા છતાં, તેમને ખરી લોકચાહના તેમની નવલકથાઓથી મળી હતી. ‘અમૃતા’ જેવી અમર નવલકથાઓ ઉપરાંત, તેમણે કવિતા, ટૂંકી વાર્તા, નાટકો, એકાંકી, ચરિત્રલેખો, વિવેચનો અને સંપાદનો પણ આપ્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ટ્રસ્ટી અને પ્રમુખ તરીકેના તેમનાં કાર્યો, તથા તેમના અથાગ પ્રયત્નોથી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ભવનનું નિર્માણ થયાની, તેમ જ ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં પત્રકારત્વનો અલગ વિભાગ ઊભો કરવામાં તેમણે ભજવેલ ચાવીરૂપ ભૂમિકાની પણ નોંધ લેવામાં આવી હતી.

રઘુવીર ચૌધરીને ગુજરાતી તેમ જ હિન્દી ભાષાની સેવા માટે દેશ-વિદેશમાં મળેલાં સન્માનોની લાંબી યાદીના અંતે એમ ઉમેરવામાં આવ્યું હતું કે નિવૃત્તિમાં તેઓ સપ્તાહાંતે ખેડૂતનું સરળ જીવન વિતાવે છે અને સાહિત્ય અકાદમી તેમને મહત્તર સદસ્યતા અર્પણ કરવામાં ગૌરવ અનુભવે છે.

ત્યાર બાદ અધ્યક્ષીય ઉદ્દબોધન કરતાં સાહિત્ય અકાદમીના ડૉ. વિશ્વનાથ પ્રસાદ તિવારીએ ફૂલોથી રઘુવીર ચૌધરીનું સ્વાગત કર્યું હતું. એ ક્ષણે રઘુવીરજીએ પોતાની આગવી શૈલીથી રમૂજ પ્રસરાવી હતી. તિવારીજીએ લેખક જીવનની દુર્બોધતા અને મહત્તાની વાત કરતાં લેખકો જ કેમ સમાજના નિર્માતા છે, એ બાબત પર પોતાના મંતવ્યો રજૂ કર્યા હતા. તેમણે રઘુવીરજી સાથેના તેમના લાંબા સંબંધોની અને તેમની સર્જકતા સાથે જોડાયાની વાતો યાદ કરી હતી. તેમણે અંતે ઉમેર્યું હતું કે દેશમાં એક મહાન લેખકની હાજરી સમાંતર સરકારની બરાબર છે.

ત્યાર બાદ રઘુવીર ચૌધરીને શાલ ઓઢાડીને મહત્તર સદસ્યતા પ્રદાન કરવામાં આવી હતી. આ મહામૂલી ક્ષણને પલકવારમાં સંકોરીને રઘુવીરજીએ ૠણસ્વીકારનું પોતાનું લાગણીસભર વક્તવ્ય પોતાની પુત્રી દૃષ્ટિ પટેલ આપશે તેમ જાહેર કર્યું હતું.

રઘુવીરજીએ આ સન્માન સ્વીકારતાં, દૃષ્ટિ પટેલના મુખે, એમ કહ્યું હતું કે ‘લખવું એ જ જીવન છે. જીવનથી કોઈ ફરિયાદ નથી, પરંતું લેખનથી હંમેશાં ફરિયાદ રહી છે.’ પોતાના કુટુંબજીવનની ભાવુક વાતો કરીને તેમણે સૌનો આભાર માન્યો હતો અને સમાજની તમામ સમસ્યાઓનો ઉપાય જાગરૂક નાગરિક છે, તેમ સૂચવ્યું હતું. ૠણ સ્વીકારના અંતે તેમણે સ્વમુખે થોડાંક શબ્દોમાં નિર્દંશ વ્યંગ સાથે બધાનો આભાર માનીને પોતાની બે કવિતાઓ ‘અમે આટલે આવ્યા …’ (2008) તેમ જ ‘કેફિયત’(1968)નું પઠન કરીને ઉપસ્થિત તમામ લોકોની તેમને સાંભળવાની ઇચ્છાપૂર્તિ કરી હતી.

સમારંભના અંતે, ‘સંવાદ’ કાર્યક્રમ હેઠળ, રઘુવીરજીના લેખનનું વિવિધ તજજ્ઞો દ્વારા રસદર્શન કરાવવામાં આવ્યું હતું. ‘સંવાદ’ના અધ્યક્ષ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રએ ‘ગુજરાતનો આનંદ હોલ ભરીને છલકાય છે’ કહીને કાર્યક્રમની શરૂઆત કરીને ચંદ્રકાંત ટોપીવાળાને રઘુવીરજીની કવિતાનું રસદર્શન કરાવવા આમંત્ર્યા હતા, ‘The Course of Commitment’ નામક તેમના પ્રવચનમાં ચંદ્રકાંત ટોપીવાળાએ રઘુવીરજીની ‘કામાખ્યા’ જેવી પ્રતિનિધિ કવિતાઓની વાત કરી હતી. ત્યાર બાદ રમેશ આર. દવેએ રઘુવીરજીની નવલકથાઓ તથા ટૂંકી વાર્તાઓનું રસદર્શન કરાવ્યું હતું. તેમણે રઘુવીરજીની ‘ઉપરવાસ’ નવલકથાને ‘અમૃતા’થી પણ ઉત્તમ ગણાવી હતી. આબાદ ઘટના નિરૂપણ અને દ્રઢ વસ્તુ સંકલ્પના જેવી ખૂબીઓ સાથે અતિલેખન અને વિશેષણોની ભરમાર જેવી કેટલીક ખામીઓ તરફ આંગળી ચીંધીને તેમણે આ સમારંભને માત્ર પ્રશસ્તિપર્વ બનવામાંથી બચાવી લીધો હતો. છેલ્લે સતીશ વ્યાસે રઘુવીરજીના નાટકો અને એકાંકીની વાત લાઘવમાં કરી હતી. તેમણે પણ ખૂબીઓ સાથે ખામીઓ દર્શાવીને રઘુવીરજીના પોતાના જ કથન ‘(મને) લેખનથી હંમેશાં ફરિયાદ રહી છે’નું સમર્થન કર્યું હતું.

અંતે જ્યારે કે. શ્રીનિવાસે સાહિત્ય અકાદમી વતી સૌનો આભાર માન્યો, ત્યારે શ્રોતાજનોમાં રઘુવીરજી ચૌધરીની ‘અમૃતા’, ‘ઉપરવાસ’, ‘પરસ્પર’, ‘શ્યામ સુહાગી’, ‘ઇચ્છાવર’, ‘રૂદ્રમહાલય’ જેવી નવલકથાઓ; ‘આકસ્મિક સ્પર્શ’, ‘ગેરસમજ’ જેવી નવલિકાઓ; ‘તમસા’, ‘વહેતાં વૃક્ષ પવનમાં’ જેવા કાવ્યસંગ્રહો અને ‘અશોકવન’, ‘ઝુલતા મિનારા’, ‘સિકંદર સાની’ જેવાં નાટકો તેમ જ ‘ડિમલાઇટ’, ‘ત્રીજો પુરુષ’ જેવી એકાંકીઓની ચર્ચા શરૂ થઈ હતી.

અમદાવાદ, 20 જુલાઈ, 2013

courtesy : http://www.chiragthakkar.me/2013/07/Raghuvir-Chaudhari-Fellowship.html

Come 2014, BJP will serve each state a different Modi. There will be at least three

The BJP hopes to derive an advantage from the elevation of Modi to the national level. It has certainly prompted the party rank and file, not to mention the public, to surmise that Modi would be the BJP's choice for leadership at the national level in future. So it is worthwhile to assess Modi's possible contribution to the BJP's electoral fortunes in the approaching general elections. What is the advantage that Modi may bring to the party?

In the short period that he has been operating at the all-India level, Modi has brought three themes into sharp focus. First, development and governance, second, (Hindu) nationalism, third, anti-Congressism — vikas, rashtravad and Congressmukt rajneeti. The three themes are expected to appeal to three different social sections and can have differential impact on popular choices.

Modi won the last assembly elections in Gujarat on the plank of development and governance. This theme has become quite attractive to a cross section of society. In the aftermath of the cynical non-performance of Lalu Prasad, based on a belief that governance does not matter if you talk the language of social justice, governance has become a key component of the repertoire of political parties. The idea of vikas appeals to most voters, so Modi's emphasis on development is expected to work wonders. However, this electoral dividend will accrue only if his performance is highlighted in different states of India. But many state governments — including those governed by the BJP — will claim to have brought development to the state. So, in order to project himself as the messiah of development, Modi will have to invoke Gujarat, which will inevitably underscore his image as a state level, rather than national level, leader and his Gujarati pride will be counterbalanced by the regional pride of different states.

Precisely for this reason, from the time of his much-publicised address at a Delhi college, Modi's speeches have been empty of specificities and rich on generalities about making the nation strong and turning the education system into a heaven. These would momentarily appeal to the younger lot, but are sure to become inadequate in the long run, as the electoral campaign unfolds.

Hence, Modi has to take recourse to the other, and more emotive, theme of nationalism. When the nation-state is not in crisis, nationalist rhetoric tends to be vacuous or jarring. Therefore, Modi's development-plus-nationalism agenda suffers from being too general and can appeal only to the well-oiled sections and the youth. So he skilfully invokes Hindutva. His claim that he was born a Hindu and so "happens" to be a Hindu nationalist just by circumstance — apart from being comical — is incapable of fulfilling the expectations that he has himself created among militant Hindutvavadis. Thus, again, the newly shaped Hindu nationalist Modi will have limited appeal, unless he goes back to core issues that define the secular-communal cleavage. At the moment, Modi appears to be avoiding that and yet aiming to gain from the Hindu image. This will attract only those who are already attracted to him. But Modi must be aware of this catch. So, he does a doublespeak: on the one hand, he conceals his Hindu nationalism behind a developmentalist nationalism for the consumption of the urban middle classes, on the other hand, he sends Amit Shah to UP as his "representative". Perhaps, the gameplan is to shape different holographic images out of one Modi. Each state will have a different Modi — a backward state will get the vikas purush, the more urbanised states will get a rashtra purush or lauh purush, key states of the north and west, more prone to Hindutva, will get the "Hanuman" of Lord Ram. While this strategy relies on the fact of state specificity and the need for a variegated strategy of campaign and electoral messaging, whether that will bring new votes to the BJP is a big question.

Modi must be aware of this predicament. His supporters and he probably hope that as a demagogic leader, he may succeed in swaying public sentiment on the basis of generalities and differential appeals. In this task of image building, he would of course be aided most competently by the TRP-thirsty electronic media, eager to telecast his speeches live or most extensively.

Yet, there is a possibility, and a strong one, that Modi's BJP may not actually get enough votes across sections and states to win a sizeable parliamentary presence — matching the Congress's 2009 presence. Therefore, the third arrow to Modi's bow is directed less at voters and more at non-Congress parties. A mere tactical appeal to these parties to join hands with the BJP may not work. So, Modi employs the language of Congress-mukt rajneeti — politics free of the Congress. Apart from the very evocative imagery that can appeal to traditional non-Congress voters from the middle classes, this theme is actually aimed at non-Congress elements across the political spectrum. By positioning himself as the leader bent on cleansing the system of the virus of the Congress (including a leader of foreign origin), Modi expects that his less-than-acceptable credentials on secularism will be ignored by parties when they do business after the elections. This theme is thus Modi's insurance policy for handling the compulsions of post-election coalition. Just as Modi's past (of letting the driver crush the puppy) comes in handy for the Congress in blackmailing self-proclaimed secular parties into a possible alignment, Modi's Congress-mukt rajneeti coaxes the habitual anti-Congressism out of quite a few political actors. Veteran socialists and social justice supporters found virtue in the BJP during the mid-1990s because they were anxious to keep the Congress away from power, and Modi expects to forge a post-election alliance on that basis yet again. In a post-Congress polity, it is not certain that this appeal can be a very strong basis for forging a new NDA. But before that happens, Modi's BJP will have to pass the electoral test and win enough seats to negotiate with others.

The trouble is that voters are likely to be much more discerning than Modi expects them to be. As such, an empty language of development and the potently emotive language of Hindutva will have limited appeal. It is not yet clear if Modi will be able to mobilise sections beyond the middle classes, new sections of voters that the BJP has not tapped yet — Dalits, Muslims, lower OBCs and the poor more generally. If he does that, his chances of winning a handsome victory will be more realistic. Or else the BJP would have made a risky gamble.

The writer teaches political science at University of Pune

courtesy : "The Indian Express", Tuesday, July 30 2013

રોયલ બેબીના આગમને વધુ એક વાર સાબિત કર્યું છે કે રાજા પ્રત્યેની સામાન્ય લોકોની માનસિકતામાં આજે પણ કોઈ ફરક પડયો નથી. લાગે છે, 'બિચારા' લોકો આજે પણ 'સ્વરાજ'નો અર્થ કે આસ્વાદ પામી શક્યા નથી!

ગયા સપ્તાહના પ્રારંભે જ આખી દુનિયાને એક 'ગૂડ' ન્યૂઝ મળ્યા, સોળ-સોળ દેશનાં મહારાણી એલિઝાબેથ-દ્વિતીયના દીકરાના દીકરાના ઘરે પુત્રરત્નનો જન્મ થયો! રાણી'શાસિત' સોળ દેશોમાં હરખની હેલી સર્જાય તે તો સમજાય, પણ નવા પ્રિન્સના સમાચારે આખી દુનિયાને ઘેલી કરી. આમ તો પ્રિન્સ વિલિયમ્સની અર્ધાંગિની કેટ મિડલટન પ્રેગ્નન્ટ થવાના સમાચાર મળ્યા ત્યારથી માંડીને તેને લેબર પેઇન ઊપડયું ત્યાં સુધીના વિગતવાર સમાચારો મીડિયામાં હોટ કેક ગણાતા હતા અને છાશવારે ટીવી-અખબારો અને અન્ય માધ્યમોમાં છવાતા હતા, પરંતુ બેબી બોયના જન્મના ખબર આપવા માટે મીડિયામાં રીતસર હોડ જ જામી ગઈ હતી. આ અંગે ઈઝરાયેલના એક અખબારે કટાક્ષમાં લખ્યું હતું, ‘આજે રોયલ પરિવારનો એક નવો હીરો પેદા થયો છે ત્યારે કેમેરોન, હોલાંડે, નસરલ્લા કે ઓબામાને કોણ પૂછે છે? શું (બ્રિટિશ) સામ્રાજ્યનો અસ્ત થયો છે? સામ્રાજ્ય અમર રહો!’ આપણે જાણીએ છીએ કે કેમરોન, હોલાન્ડે કે ઓબામા લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલા નેતાઓ છે, છતાં એક નવજાત શિશુ આગળ ઝાંખા પડી જાય છે, શા માટે? આવું થવા પાછળનું સૌથી મોટું કારણ છે – લોકોની માનસિકતા. લોકો આજે પણ રાજાઓ, સમ્રાટો, નવાબો, ઠાકોરસાહેબો કે ગામધણીઓ પ્રત્યે અહોભાવની ભાવના ધરાવે છે.

ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું એક જાણીતું વાક્ય છે, નવા બાળકનું અવતરણ એ બાબતની સાબિતી છે કે ઈશ્વરે માનવજાત પ્રત્યે હજુ શ્રદ્ધા ગુમાવી નથી! બાળક કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિના ઘરે જન્મે કે પ્રિન્સ વિલિયમ્સના ઘરે, બાળજન્મની ઘટના તો આવકારદાયક અને આનંદદાયક જ હોય, પણ રોયલ બેબીના આગમનની ઘટનાને વિશ્વભરનાં માધ્યમો દ્વારા જે રીતે ચગાવવામાં આવી અને સામે વિશ્વભરના લોકોમાં જે હરખના હુમલા જોવા મળ્યા, તેણે આપણી રાજા-રૈયતવાળી જીર્ણ માનસિકતાને વધુ એક વાર પ્રકાશમાં આણી છે. એકવીસમી સદીમાં જ્યારે લોકશાહી તત્ત્વો અને તંત્રો સ્થિર, સ્થાયી અને મજબૂત બન્યાં છે ત્યારે પણ લોકોની રાજ-ઘેલછા, કુળ-ઘેલછા કેટલાક પ્રશ્નો જગાવી જાય છે.

રાજાશાહીની વાત કરીએ તો એકવીસમી સદીમાં આ શાસન પદ્ધતિ આઉટ ઓફ ડેટ છે. વિશ્વના ૨૦૦થી વધારે દેશોમાંથી માત્ર ગણીને સાત દેશોમાં જ પૂર્ણ રાજાશાહી અસ્તિત્વમાં છે. વળી, આ દેશો બહુ જ નાના છે. આ ઉપરાંત ૨૧ દેશોમાં રાજાઓનું અસ્તિત્વ છે ખરું પરંતુ ત્યાં શાસન તો લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલી સરકારો દ્વારા જ ચાલે છે. પ્રિન્સ વિલિયમ્સ જેના વારસ છે એ બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય અંતર્ગત ૧૬ દેશોનો સમાવેશ થાય છે, છતાં આ બધા ય દેશોમાં પણ ચૂંટાયેલી લોકશાહી સરકારો જ શાસન કરી રહી છે.

દુનિયાના ૨૦૦માંથી ૯૭ ટકા દેશોમાં લોકોની, લોકો માટે અને લોકો દ્વારા ચાલતી સરકાર કાર્યરત હોવા છતાં લોકશાહી મૂલ્યો અને સંસ્કારોની મોટી કમી વર્તાઈ રહી છે. રાજા-રજવાડાં પ્રત્યેના અહોભાવના મૂળમાં છે – ભવ્યતા પ્રત્યેનો મોહ. લોકો ભવ્યતાથી અંજાય છે. સદીઓ સુધી રાજાઓ નીચે કચડાયેલા લોકો હવે લોકશાહીના યુગમાં સ્વરાજ પામ્યા છે, છતાં માનસિકતા બદલાઈ નથી. ચૂંટાયેલો પ્રતિનિધિ પણ સીધો-સાદો હોય તો આપણને તેના માટે કદાચ માન થાય પણ અહોભાવ તો ફેશનેબલ અને રાજા જેવા તોર ધરાવતા નેતા પ્રત્યે જ જાગતો હોય છે. આપણા રાજકારણમાં યુવરાજો ઉભરાઈ રહ્યા છે, તેના મૂળમાં પણ લોકોની આ માનસિકતા જ જવાબદાર છે. આપણી માનસિકતા ન બદલાયાનું બીજું કારણ એ છે કે લોકોને આજે પણ 'સ્વરાજ'નો અહેસાસ થતો નથી. વળી, લોકશાહીમાં સૌ સમાનનો સંસ્કાર હજુ આપણામાં કેળવાયો જ નથી, કારણ કે સામાજિક-આર્થિક-રાજકીય અસમાનતાઓ આજેય પ્રવર્તમાન છે. નાત-જાત-કોમ-કુળને ભૂલીને 'સૌને સમાન તક' હજુ દૂરની વાત માલૂમ પડે છે. કોઈ ને કોઈ રીતે ઉચ્ચ કે નીચનો અહેસાસ માનવીને થતો રહે છે. આ સ્થિતિ અને મનોદશા ક્યારે બદલાશે?

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

(સૌજન્યઃ ‘સમય-સંકેત’, સંસ્કાર પૂર્તિ, “સંદેશ”, July 27, 2013)