Very apt article : ‘હું માનવી માનવ થાવ તો ઘણું !’ from my friend Vipool Kalyani. Due to my poor eyes I am not able to read 'OPINION'.

Thanks for making me read via my computer.

You [Sureshbhai Shah] have made me happy by going back to old times which, now-a-days skips my memory. 

With regards

Ratibhai

13 May 2013; e.mail : rpchandaria@comcraft.com

°
I read OPINION regularly. Thanks to Vipoolbhai for sending me. I do communicate with him sometimes. You [Ratibhai Chandaria] introduced me to Vipoolbhai when I met you first time at your residence in London. Thanks.

Vipoolbhai puts in efforts to compile meaningful topics.

I also liked this particular article. Kaminiben sends me her writes up when published.

I wrote to her : તળપદી ભાષાનો આસ્વાદ કરાવ્યો. ધરતીની સોડમ પણ મળી. અમે કાઠિયાવાડી એટલે વાંચતા શેર લોહી ચડ્યું. તમે ખૂબ જ સરસ રીતે બન્ને બાજુ સાચવી. હાલ ગમતાનો ગુલાલ કરીએ છીએ. આભાર. 

Regards,

Suresh Shah

13 May 2013; e.mail : cshah@singnet.com.sg

આમ જુઓ તો દરેક દેશમાં એકથી વધુ ધર્મ પાળતા નાગરિકો વસતા જોવા મળે છે, અને તેઓ હળી મળીને પ્યારથી સહજીવન વ્યતીત કરતા હોય છે. ભારત ભૂમિને ખોળે દ્રવિડ સંસ્કૃિત ફૂલીફાલી, તે પછી આર્યોનું આગમન થયું અને હિંદુ ધર્મનાં પગરણ થયાં. તે પછી આ ધરાએ ક્રિશ્ચિયાનિટી, ઇસ્લામ, જુડાઈઝમ, બુદ્ધ, જૈન, જરાથોસ્ત્ર અને શીખ જેવા વિશ્વના મુખ્ય ધર્મોને કાળક્રમે પનાહ દીધી છે. આજે હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે જે વૈમનસ્ય ઉભરતું જોવા મળે છે, એની પશ્ચાદભૂમાં ઉપરોક્ત પંક્તિ સાબિત કરવાની મારી કોશિશ રહેશે. 

ઇતિહાસને પન્ને નોંધાયેલું છે કે ૮થી ૧૧મી સદી દરમ્યાન આરબો સાથે ભારતને સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃિતક સંબંધ હતો. ત્યાંથી સૂફી, સંત અને ફકીરો આવ્યા. એટલે કે ઇસ્લામ સાથે હિંદુ પ્રજાને પહેલો સાંસ્કૃિતક અને સાહિત્યિક નાતો જોડાયો. તે પછી સામ્રાજ્ય વિસ્તારના ભૂખ્યા રાજાઓની ચડાઈ થઈ અને તેઓ ભારતમાં સ્થાયી થયા. ભારતમાં જેમ શક, હુણ અને કુષાણ આવેલા તેમ જ મોગલો આવ્યા. શિવાજી મોગલો સામે પોતે હિંદુ હતા માટે નહિ પણ બીજા રાજાએ પોતાના રાજ્ય પર હલ્લો કર્યો માટે લડ્યા હતા. મોગલો મુસ્લિમ હતા તેથી ભારત પર ચડી આવ્યા કે એમની સત્તા વિસ્તારની લાલસા એમને આ ફળદ્રુપ જમીન ભણી દોરી લાવી ? એમ તો ગુપ્ત, મૌર્ય અને ચાલુક્ય વંશના રાજાઓ હિંદુ હતા છતાં સામ્રાજ્ય વિસ્તારની એષણા સંતોષવા એમણે તો ઘણા જંગ ખેલેલા. અશોકે બુદ્ધ ધર્મ અંગીકાર ન કર્યો હોત તો તે એક સામ્રાજ્યવાદી અને હિંસા આચરનાર રાજા તરીકે પંકાયો હોત. કહેવાનો મતલબ એ છે કે રાજ્યો અને મહારાજ્યોના વિસ્તારની મહત્ત્વાકાંક્ષા સંતોષવા ઉપરોક્ત લડાઈઓ થયેલી, તેમાં ધર્મનું પરિબળ મુખ્ય ચાલક હોય તેમ સાબિત નથી થતું.

મોગલ સામ્રાજ્યની સ્થાપના પછી, હિંદુ-મુસ્લિમ પ્રજા અમનથી સાથે રહેતી રહેતી. તેઓ એક બીજાના રીત રિવાજ, રહેણી-કરણી અને તહેવારો અપનાવતા થયા. એ ગાળામાં કોમી હુલ્લડો નહોતા થયા. ૧૮૫૭માં અંગ્રેજી સલ્તનતને હાંકી કાઢવા માટે પણ એ બે ધર્મના લોકો એક થઈને લડેલા. ઇતિહાસને તટસ્થ નજરે જોવાથી ખ્યાલ આવશે કે મોગલ રાજ્યના શાસનકાળમાં આપણે એમના ગુલામ નહોતા થયા. તેઓ ભારતમાં આવ્યા અને રહ્યા. એમ તો છેક વેદિક સમયમાં સંસ્થાનવાદનાં મૂળિયાના સગડ મળે છે. અગત્સ્ય મુનિએ ઉત્તર ભારતથી છેક મલેશિયા જઈને વસાહતો ઊભી કરેલી, એ રીતે એમને આપણે પહેલા સંસ્થાનવાદી ગણી શકીએ. મોગલો માત્ર રાજ્યકર્તા તરીકે આવ્યા એ ખરું, પણ અહીં તેમનો વસવાટ સ્થાયી બન્યો. અકબર શહેનશાહના શાસન દરમ્યાન હિંદુ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથોનું ઉર્દૂમાં ભાષાંતર થયું તે શું પરસ્પરની વેર ભાવનાથી શક્ય બન્યું હોત ? મોગલોએ પોતાના શાસનકાળ દરમ્યાન ભારતનાં શિલ્પ, સ્થાપત્ય, સંગીત અને કળામાં સિંહ ફાળો આપ્યો, જેની અસર હજુ ટકી રહેવા પામી છે, જે તે પછીના શાસકો નથી કરી શક્યા. એ હકીકત સર્વવિદિત છે કે કોઈ પણ પ્રજા સાહિત્ય, કળા અને સંસ્કૃિતમાં ત્યારે જ પ્રગતિ કરી શકે જો એ દેશની સીમાઓ સુરક્ષિત હોય, પ્રજાની મૂળભૂત જરૂરિયાતો સંતોષાતી હોય અને એકતાની ભાવના વિકસી હોય. ભારતનું નાણું, તેની કારીગરી કે સ્વાભિમાન મોગલ શાસન દરમ્યાન બહાર ધસડાઈ ન ગયું, પણ દેશમાં રહીને ફૂલ્યું ફાલ્યું. હકીકતે તેના પછીને શાસન દરમ્યાન ૨૦મી સદીમાં વિદેશ ઉસેડાઈ ગયું એ પણ આપણે જાણીએ છીએ. કોઈ રાજા તેની પ્રજાને અન્યાય કરે, જુલમ કરે તો તેની પાછળ તેની અંગત સત્તા લાલસા, એકાધીકારનો મોહ અને અન્ય બળિયા કે સંગઠિત રાજાઓનો ભય કારણભૂત હોય છે. અને એટલે જ તો દુનિયાના ઇતિહાસમાં સમયે સમયે જુલમ કરનારા રજાઓ દરેક ધર્મમાં પાક્યા છે. એનો અર્થ એ કે અન્યાયી અને શોષણખોર રાજ્ય માટે ધર્મને કેમ જવાબદાર ઠેરવાય ?

આજના શિક્ષિત નાગરિકોએ આ હકીકત સ્વીકારવા જેવી છે કે ભૂમિનો પ્રતાપ ઘણો હોય છે. એ માણસોને સાંકળે છે. કોઈ પણ દેશની ખેતી, વેપાર, ધંધા, હુન્નર, કળા વગેરે બધું જ એ પ્રદેશની આબોહવા, ભૌગોલિક સ્થિતિ અને કુદરતી સ્રોત પર આધારિત હોય છે. આ માનવ શક્તિની બહારનું અસરકારક પરિબળ છે એટલે એક ભૂભાગ પર વસનારા લોકો જુદા જુદા ધર્મ પાળે, જુદી જુદી ભાષા બોલે છતાં ય સરખું ખાય-પીએ, સરખાં કપડાં પહેરે અને તેમનો વેપાર-વાણિજ્ય, કળા-શિલ્પ, સાહિત્ય બધું જ સહિયારું બને છે. એ બતાવે છે કે જે વસ્તુઓ પર કુદરતનો પ્રભાવ છે તે બધાને સાંકળે છે અને માનવ સર્જિત સંગઠનો જેવા કે ધર્મ, પંથ, વાડા અને ભાષાઓ આપણને વિભાજીત કરે છે. શાળાના વિદ્યાર્થીઓને લીબિયામાં ક્રિશ્ચિયન ધર્મ પાળતા લોકો રહે, ભારતમાં મુસ્લિમ ધર્મ અનુસરતા લોકો સુખેથી જીવે અને પાકિસ્તાનમાં હિંદુઓ પોતાનું વતન બનાવીને રહે એ સમજવું અઘરું પડતું હતું. ત્યારે એ બાળકોને દેશ, ધર્મ, ભાષા, વંશીય જાતિ અને સંસ્કૃિતની વ્યાખ્યાઓ સમજાવતી. દાખલા તરીકે ગુજરાતમાં હિંદુઓ બહુમતી પ્રજા છે, પણ મુસ્લિમ, ક્રિશ્ચિયન, પારસી, જૈન વગેરે લઘુમતી કોમ પણ વસવાટ કરે છે. તેમની ભાષા ગુજરાતી છે અને ધર્મો જુદા છે. એમનો ખોરાક, પહેરવેશ અને રહેણી-કરણી ત્યાંની આબોહવા, કુદરતી સાધનોની ઉપલબ્ધિ ઉપર આધારિત એટલે મોટે ભાગે સરખી હોય છે. વળી એ રાજ્યની કુદરતી પેદાશ ઉપર આધારિત ખેત પેદાશ અને ઉદ્યોગ-ધંધા, વેપાર-વાણિજ્યમાં પણ જુદી જુદી કોમના લોકો કામ કરે જ છે. ગુજરાતી સાહિત્ય સમ્મેલન, કળા સમારોહ વગેરેમાં જુદા જુદા ધર્મના લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ આ બાબતની સાક્ષી પૂરે છે. તેથી જ કહું છું मज़हब यही सिखाता … બ્રિટનમાં રહેનારનો પહેવેશ અને રહેણી-કારણી એ જ દેશમાં રહેનાર યુક્રેનિયનને જેટલી મળતી આવે તેટલી વડોદરાના તેમનાજ કુટુંબીને મળતી ન આવે તે ખરું ને ?

‘ધર્મને નામે લડાઈ થાય છે’ એવું વિધાન કરનારા જરા વિચારે કે ભૌગોલિક સીમાઓ જોઈ શકાય, તેના પર આક્રમણ કરી શકાય, જયારે ધર્મ એવી સ્થૂળ વસ્તુ નથી એટલે ધર્મને નામે લડાઈ જાહેર કરાય પણ તેનો નિર્ણય રાજકારણીય સત્તાધારીઓ જ લે છે. રાજાઓ પોતાની સત્તા જમાવવા, ટકાવવા, બચાવવા અને વધારવા લડતા. હવે લોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહીના જમાનામાં ધર્મની ઢાલ અને તલવાર રાજકારણની એવો તાલ હોય છે. જરા ભૂતકાળમાં ડોકિયું કરીએ, ભારતના ભાગલા ધર્મને કારણે થયા કે રાજકારણને કારણે ? હિંદુ ધર્મ પ્રવર્તકો કે મુસ્લિમ પયગંબરોને ક્રિશ્ચિયન મસીહાઓએ આજ્ઞા આપી કે તમે એક ભૂમિના સંતાનો હતાં, હવે જુદા પડો અને તેને માટે જોઈએ તો એક બીજાનું લોહી રેડો ? સામાન્ય પ્રજા તો જુદા જુદા ધર્મો પાળીને સંપથી રહેતી હતી, રાજકારણે તેમાં મેળવણ નાખ્યું ‘ને લોક જુદા ફંટાયા. ભારતમાં આદિવાસીઓ અને હરિજનો ધર્મે હિંદુ છે છતાં ઉજળિયાત લોકોના દવલા હોવાને કારણે ભયંકર અન્યાયનો ભોગ બને છે તેમ જ અન્ય દેશોમાં મોટાભાગની વસતી મુસ્લિમ હોવા છતાં શિયા-સુન્ની, બલૌચ-સિંધીનાં ભેદભાવ હોવાને કારણે જે બળિયા છે તે નબળાને દોજખમાં ધકેલી દે છે. જો ધર્મની વિવિધતા જ સર્વ સંતાપોનું મૂળ કારણ હોય તો એક ધર્મના લોકો એક દેશમાં સુખેથી રહી શકે એવું સાબિત ક્યાં થયું ? સાચો ધર્મ તો અંદરોઅંદર અને બીજા ધર્મીઓ સાથે સુમેળથી રહેવાનું જ શીખવે છે. આઝાદીની ચળવળમાં ૧૯૨૦-૨૧, ’૩૦ અને ‘૪૨ના આંદોલનો બધી કોમ એક સાથે મળીને લડી શકી તેની પાછળ અખંડ ભારતને બ્રિટિશરોથી મુક્ત કરવાનો જ હેતુ હતો ને ? તો એ એકતાનું બાષ્પીભવન કેવી રીતે થયું ?

એક એવી ગલતફેમી છે કે વિભાજનનો વિરોધ ગાંધીજી અને કેટલાક હિન્દુઓએ જ કરેલો, પણ એ ખરી હકીકત નથી. ઘણા મુસ્લિમ નેતાઓએ તેનો વિરોધ કરેલો અને શહાદત પણ વહોરી તેની નોંધ ઇતિહાસે લીધી છે ખરી ? જો આવી નોંધની જાણ ભારત-પાકિસ્તાનની આમ જનતાને થાય તો બે દેશો વચ્ચે અને ભારતમાં પણ બે કોમ વચ્ચે કોમી વૈમનસ્ય ઓછું થાય. મુસ્લિમ લીગની અલગ પાકિસ્તાનની માંગણી સામે આઝાદ મુસ્લિમ પરિષદે એ માંગણી અવાસ્તવિક અને મુસ્લિમો માટે ખાસ હાનીકારક છે એવું બુલંદ અવાજે કહ્યું તેથી તેમનો ખાત્મો બોલાવી દેવાયો એ વાતની કેટલાકને જાણ હશે ?

જેમ બ્રિટિશ શાસનકાળ દરમ્યાન રાજકારણે ધર્મને આધારે પ્રજાના વિઘટનનું હિચકારું કૃત્ય કર્યું તેમ આઝાદી પછી પણ આપણા સ્વાર્થપટુ રાજ્યકર્તાઓ લઘુમતી કોમની ઘોર અવજ્ઞા કરી તેમને વિકાસની તકોથી વંચિત રાખીને કોમી એખલાસ માટેના બારણાં બંધ કરીને બહુ મોટું ગુનાહિત આચરણ કરી રહ્યા છે. માત્ર એક વંશીય કે ધર્મને અનુસરનારી પ્રજાવાળું રાષ્ટ્ર ન કદી ભૂતકાળમાં હતું, નથી વર્તમાન કાળમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું કે ન કદી ભવિષ્યમાં સંભવ બનવાનું, એ સ્વીકારીને (હિટલર તેમ કરવામાં નિષ્ફળ ગયો, પરશુરામની નક્ષત્રી દુનિયા ન ટકી) દરેક દેશની સરકારો સર્વસમાવિષ્ટ નીતિનો અમલ કરે એમાં જ ડહાપણ છે, એવું નથી લાગતું ?

ભારતે ‘અંગ્રેજોએ હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે વેર-ઝેરના બી વાવ્યાં’ એ જૂની રેકોર્ડ વગાડવી બંધ કરીને પોતે બે રાષ્ટ્રો બ્રિટિશરોએ કરેલી ભૂલોને સુધારી પોતાના લાભમાં સંબંધો કેવી રીતે સુધારી શકે એ વિચારવું અનિવાર્ય બની ગયું છે. દરેક શોષિત, પીડિત અને વંચિત સમાજ પોતે જ પોતાના બળથી સ્વતંત્રતા, ન્યાય અને સમાનતા હાંસલ કરી શકે એમ માનવ ઇતિહાસ બતાવે છે. આથી ભારતમાં વસતી મુસ્લિમ પ્રજા પોતાની કોમમાં પ્રવર્તતી અજ્ઞાનતા, રુઢિચુસ્તતા, ધર્માન્ધતા અને કોમી વિખવાદના વલણો દૂર ફગાવ્યા બાદ જ બહુમતી સમાજ પાસેથી ઐક્યની ભાવનાની માંગણી કરી શકશે. કોમી વિખવાદના કડવાં ફળો ચાખ્યા પછી ભારતમાં વસતી તમામ બહુમતી અને લઘુમતી કોમ એખલાસનો માર્ગ અપનાવશે એવી આશા. બે જુદા ધર્મોના મૂળ તત્ત્વોમાં સામ્ય હોય છે એટલું સામ્ય બે ભાષાઓ વચ્ચે નથી હોતું, પણ કોઈ પંજાબી શીખને ‘હું ગુજરાતી છું’ એમ કહું તો છરો ઉછળતા નહીં જુઓ, પણ જો કોઈ કહે કે ‘હું પંજાબી મુસ્લિમ છું’ તો છરો ભોંકે ! હું ગુજરાતી, હિંદુ, ભારતીય અને સ્ત્રી હોવા છતાં મેક્સિકોમાં સલામત રહી શકું. પણ આ બધું જ હોવા છતાં મારા ગુજરાતમાં મુસ્લિમો વચ્ચે સલામત નહીં ?! શા માટે ? વિનોબાજી કહે છે તેમ ધર્મનું નામ પડતાં બોમ્બ પડ્યો હોય તેમ બધા જુદી જુદી દિશામાં ભાગવા માંડે છે. 

પાકિસ્તાનની પ્રજાએ પોતાનો લોકશાહીમાં વિશ્વાસ સાબિત કરી બતાવ્યો છે. હવે ભારતમાં ૨૦૧૪માં સામાન્ય ચૂંટણી આવશે ત્યારે રાજ્ય અને કેન્દ્ર કક્ષાએ ભાષા, પ્રાંત અને ધર્મના વાડાઓને દેશનિકાલ કરી પાડોશી દેશો સાથે સુમેળ કરીએ અને આંતરિક ભેદભાવો, વિખવાદો મિટાવીએ એવી અપેક્ષા અસ્થાને નથી. કેમ કે ૨૧મી સદીની ઉગતી પેઢીને આપણે સમજાવવાનું છે કે मज़हब यही सिखाता आपसमें प्यार करना; इंसां हैं हम मज़हब है इंसानियत हमारा

e.mail : 71abuch@gmail.com

ડલાસ અને ફોર્ટવર્થના મહાનગરોને વીંધીને સોંસરવા જતા, એટલેંટિક અને પેસિફિક મહાસાગરોને જોડતા, રાષ્ટ્રની અર્થવ્યવસ્થાની ધોરી નસ જેવા, ઈન્ટર-સ્ટેટ હાઈવે (આઈ-૨૦) ઉપરથી મારી ગાડી કલાકના ૬૦ માઈલની ઝડપે પૂરપાટ પસાર થઈ રહી છે. આ રશ અવર છે. મારી આજુબાજુ રસ્તાની ચાર લેનો મારા જેવી જ અસંખ્ય ગાડીઓ, વાનો અને ખટારાઓથી ભરચક ભરેલી છે. વાહનોની વચ્ચે બહુ જ ઓછી જગ્યા છે. ગાડીઓનો સતત પ્રવાહ ધસમસી રહ્યો છે.  સામેની દિશાની ચાર લેનોની પણ આ જ પરિસ્થિતિ છે. મને એમ પ્રતીતિ થઈ રહી છે કે, હું દેશની ધોરી નસ જેવા આ હાઈવેમાંથી વહી રહેલા, અને દેશના આર્થિક વ્યવહારને ધમધમતું રાખતા, કરોડો રક્તકણો જેવો એક રક્તકણ છું. ગતિનો પ્રાણવાયુ અને પેટ્રોલનું ઈંધણ મને ફુલાવીને ટેટા જેવો બનાવી રહ્યાં છે. સતત ધસમસતા મારા જેવા આ બધા રક્તકણો, તેમ જ ટ્રેનો, જેટ પ્લેનો અને મહાકાય સ્ટીમરોમાં વહી રહેલા, આવા જ અનેક રક્તકણો રાષ્ટ્રની આર્થિક વ્યવસ્થાને ધમધમતી રાખી રહ્યાં છે. વિશ્વના આ સૌથી સમૃદ્ધ દેશ જેવા તગડા બનવા, દુનિયાના પ્રત્યેક રાષ્ટ્રે હોડ બકી છે. આખું માનવજગત એક ન અટકાવી શકાય તેવી દોડમાં પ્રવૃત્ત છે, અને પ્રત્યેક ક્ષણે આ દોડ જેટની ઝડપે, સતત વર્ધમાન થતી રહે છે. આ મૂશકદોડનો કોઈ અંત નજર સમક્ષ દેખાતો નથી. બધાં વિનાશની, સર્વનાશની દુર્ગમ ખીણ તરફ, પ્રચંડ ગતિએ, એકશ્વાસે, ધસમસી રહ્યાં છે. કોઈને બ્રેક લગાવવાની ફુરસદ, ઇચ્છા કે સમય નથી.

ત્યાં જ આવી વિચારધારામાં મારા ખિન્ન માનસમાં સત્યનો એક ઝબકારો થાય છે કે, હું એક એક્ઝિટ ચૂકી ગયો છું; અને ખોટો એક્ઝિટ  લઈ પૂર્વ (!) દિશામાં જવાને બદલે પશ્ચિમ (!) તરફ ધસી રહ્યો છું !

***********

મારા આખા શરીરે પરસેવો વળી ગયો છે. હું મારી પથારીમાં સાવ શબવત્ પડેલો છું. એક બિભિશણ દુઃસ્વપ્ન હમણાં જ પસાર થઈ ગયું છે. એ સ્વપ્ન ચાલીસ વરસ પછીના આ જ આઈ-૨૦ હાઈવેનું હતું. આખો રસ્તો સવારના આઠ વાગે ભેંકાર, ખાલી પડેલો હતો. એની ઉપરથી સમ ખાવા બરાબર, એક પણ વાહન ચાલી રહ્યું નહોતું. એની ઉપર ઠેકઠેકાણે વનરાજીએ સામ્રાજ્ય જમાવી દીધું હતું. વિતેલી અર્થવ્યવસ્થાના મહાઅજગર જેવો આ હાઈવે શબની જેમ સડતો પડેલો જણાતો હતો. દુર્દશાની અસંખ્ય કીડીઓ તેના દેહનું ભક્ષણ કરી રહી હતી. બધી જ રેલવે લાઈનો, બધા જ મહાસાગરો અને સમસ્ત આકાશમાં ક્યાં ય એક પણ વાહન સરકી રહ્યું ન હતું. આખી દુનિયામાંથી પેટ્રોલિયમનું છેલ્લું ટીપું અને કોલસાનો છેલ્લો ટુકડો વપરાઈ ગયાને પણ પાંચ વર્ષ  વીતી ગયાં હતાં. છેલ્લા વિશ્વયુદ્ધમાં તોડી નાંખવામાં આવેલા બંધોને કારણે બધાં જળાશયો પણ ખાલી પડેલાં હતાં. થોડા વરસો પહેલાં, પાણી અને શક્તિસ્રોતો માટે ખેલાયેલા, ત્રીજા વિશ્વયુદ્ધમાં નેવું ટકાથી ય વધારે માનવજાત નાશ પામી ચૂકી હતી.    

અણુયુદ્ધના કારણે પેદા થયેલી ગરમીથી પીગળેલા ધ્રુવીય બરફે વિશ્વનાં બધાં જ બંદરોને પાણી નીચે ગરકાવ કરી દીધાં હતાં. બધી સલ્તનતો તહસ નહસ બની ચૂકી હતી. જગતની બધી અર્થવ્યવસ્થા, અરે ! આખું સમાજજીવન ભાંગીને ભુક્કો બની ગયાં હતાં. મારા જેવાં ગણ્યાંગાંઠ્યાં કોક’જ દુર્ભાગી માનવજીવો આમતેમ ખોરાક અને પાણી માટે જંગલોમાં વલવલતાં, આથડતાં હતાં. જુના શહેરના બહુમાળી મકાનોના બધાં ખંડેરો ભયાવહ વનરાજીમાં અરણ્યરૂદન કરી રહ્યાં હતાં. સમસ્ત માનવજીવન ખોડંગાતું, કણસતું, આક્રંદતું ગુફાજીવન તરફ મંથર ગતિએ, કીડીવેગે સરકી રહ્યું હતું. આજુબાજુના જંગલનો ભાગ બની ચુકેલા આઈ – ૨૦ ઉપર હું ભુખ્યો અને તરસ્યો, નિર્વીર્ય અને નિષ્પ્રાણ, હતપ્રભ અને હતાશ ઊભેલો હતો. કઈ ઘડીએ, કોઈ રાની જાનવર આવીને મારો કોળિયો કરી જશે, તેના ભયથી હું થરથરી રહ્યો હતો. મારું આખું શરીર આ ભર શિયાળામાં પણ પસીને રેબઝેબ બની ગયેલું હતું. અને મારા ખોટા એક્ઝિટે મને ક્યાંથી ક્યાં લાવી મુક્યો; તેની મરણપોક પાડીને હું ઝબકીને જાગી જાઉં છું.

***********

બાથરૂમમાંથી પાછો આવી હું પથારીમાં સૂઈ ગયો છું. પેલી દુર્દમ દશા તો એક સ્વપ્ન જ હતું, તેની પ્રતીતિ થતાં હું ફરી પાછો નિદ્રાદેવીને શરણે જાઉં છું. ઘસઘસાટ ઊંઘની વચ્ચે એક નવું પરોઢ ઊગી નીકળે છે. હું ફરી પાછો એવા જ રશ અવરમાં, એ જ આઈ-૨૦ હાઈવે પરથી, મારી હાઈપાવર બેટરીથી સંચાલિત નાનકડી ગાડીમાં પૂરપાટ પસાર થઈ રહ્યો છું. પણ હવે પહેલાં જેવો ધમધમાટ નથી. હવે શહેરમાં ગણીગાંઠી અને નાનકડી ઓફિસો જ છે. સૌ પોતાના ઘેરથી જ ઈન્ટરનેટ પર કામ કરી લે છે. જીવનજરૂરી બધી વસ્તુઓ હવે તેમને ઈ-ઓર્ડર પ્રમાણે ઘેર પહોંચાડવામાં આવે છે. માત્ર શોખની વસ્તુઓ માટે જ લોકો માર્કેટમાં જાય છે. અથવા આનંદપ્રમોદ માટે કે મિત્રો અને સંબંધીઓને મળવા જવા, મારી જેમ ગાડીઓ વાપરે છે. અને તે ગાડીઓ પણ સ્વયંસંચાલિત વીજળીના રેલ સ્ટેશનો પર જ પાર્ક કરવામાં આવેલી હોય છે. મોટા ભાગની યાતાયાત, સ્વયંસંચાલિત, અત્યાધુનિક અસંખ્ય સંખ્યાની બુલેટ ટ્રેનો વડે જ થાય છે. બધાં કારખાનાં રોબોટો ચલાવે છે. બધા સામાનની આપલે પણ સ્વયંસંચાલિત સ્ટોરોમાં રોબોટો જ સંભાળે છે. હાઈવે પર ચાલી રહેલા મોટા ભાગનાં વાહનોમાં આવા રોબોટ ચાલકો જ છે ! મારા જેવા કો’ક જ સહેલાણીઓ અથવા ઈલેક્ટ્રોનિક સાધનો, મહાકાય પાવરહાઉસો કે કારખાનાંઓના તાત્કાલિક મરામતકામ માટે જતાં સ્ત્રીપુરુષો જ ગાડીઓમાં બેઠેલાં છે. બાકીનું બધું રોજિંદું ઉત્પાદન અને મરામતકામ તો રોબોટો જ સંભાળે છે. આખા વિશ્વની શક્તિની જરૂરિયાતો માટે હવે કરોડો ‘ટોકોમેકો’ (*) સુસજ્જ છે. તેમાં પેદા થતી વીજળી આખા વિશ્વની હજારો વર્ષોની જરૂરિયાત માટે પર્યાપ્ત છે. સૂર્યના નાનકડા સંતાન જેવા આ આદિત્યોએ આખા ય વિશ્વની રૂખ બદલી નાંખી છે. બધો વ્યવહાર તેમના થકી પેદા થતી વીજળી વડે ચાલે છે. સમુદ્રના પાણીમાંથી આ જ વીજળી અમર્યાદિત જથ્થામાં શુદ્ધ પાણી પણ બનાવી દે છે. પ્રદૂષણ એ ભૂતકાળની, અને બિનજરૂરી ઘટના બની ચૂકી છે. પાણી અને શક્તિનાં સ્રોતો માટેના દેશ દેશ વચ્ચેના ઝગડા અને ભીષણ યુદ્ધો ભૂતકાળની ઘટનાઓ બની ચૂકી છે. માનવજાતના એક જ ઝંડા નીચે સમસ્ત વિશ્વ એક જ રાષ્ટ્ર  બની ચુક્યું છે.      

અને એ આશાભર્યા વિસ્ફોટના પ્રતાપથી પેદા થયેલી વીજળીથી જ તો અત્યારે મારી આ ગાડી ચાલી રહી છે. માનવજાતની બધી દુર્વૃત્તિઓ, દર્પ, ઈર્ષ્યા, સામર્થ્ય માટેની દોડ અને ખેંચાખેંચી પણ ભૂતકાળની બાબતો બની ચુક્યાં છે. મારી ગાડીના રેડિયો પરથી મંગળના ગ્રહ પરથી પ્રસારિત થઈ રહેલી, મધુરી ગુજરાતી ગઝલોની સૂરાવલીઓ મારા ચિત્તને દિવ્ય આનંદ આપી રહી છે.

આ નવા એક્ઝિટે તો મને મહામાનવજાતિનો એક અંશ બનાવ્યો છે.

***********

અને નવી આશાના સુપ્રભાતમાં, હું આળસ મરડીને, પ્રસન્નચિત્તે, આઈ-૨૦ હાઈવે પરની પહેલી સત્ય ઘટના અને પછીનાં બે સ્વપ્નોને મારા નોટબુક કોમ્પ્યુટરમાં ‘ફોન્ટબદ્ધ’ કરવા માઉસની પહેલી ‘ક્લિક’ લગાવવાનો એ્ક્ઝિટ લેવા પ્રયાણ કરું  છું !

(*) ટોકોમેક – ફ્યુઝન પાવર બનાવતી યાંત્રિક વ્યવસ્થા

e.mail : sbjani2006@gmail.com