મુંબઈના ગોરા સૈનિકો અને તેમની પત્નીઓ : સુખદુઃખ મનમાં ન આણીએ
કંપની સરકારના લશ્કરના એક અંગ્રેજ સિપાઈની પત્ની મિસિસ પોસ્તાન્સે ‘દેશી’ સૈનિકો વિષે જેટલા આદર અને ઉત્સાહથી લખ્યું, એટલા આદર અને ઉત્સાહથી ‘ગોરા’ સૈનિકો વિષે લખ્યું છે ખરું? હા કે નામાં જવાબ આપતાં પહેલાં તેમણે ગોરા સૈનિકો વિષે જે લખ્યું છે તેમાંથી થોડું જોઈએ.
આમ જોઈએ તો આ બંને પ્રકારના સૈનિકો માટે વાતાવરણ નવું છે, અનુભવો નવા છે, મર્યાદાઓ ઘણી છે. અને છતાં દેશી સૈનિક આ બધાને અનુકૂળ થઈ જાય છે. કશા કચવાટ કે બબડાટ વગર. આ રીતે અનુકૂળ થવા માટે કદાચ તેની પ્રારબ્ધમાંની, કે કહો તો ઈશ્વરમાંની શ્રદ્ધા કામ આવે છે. (‘ગુજારે જે શિરે તારે, જગતનો નાથ તે સહેજે’.) બીજું, અગવડો અને અભાવો વચ્ચે જીવવા તે ટેવાયેલો છે. જ્યારે ગોરો સૈનિક? સતત અભાવો વિષે, અગવડો વિષે વિચાર્યા અને બોલ્યા કરે. વાતે વાતે ઝગડો કરે – દેશી સૈનિક સાથે તો ખરો જ, પોતાના ઉપરી ગોરા અધિકારી સાથે પણ. દેશી સૈનિક તેના ભગવાનથી ગભરાતો રહે છે. ગોરા સૈનિકને એવો કશો છોછ હોતો નથી. એ દારૂની લતે ચડી જાય છે, સતત અસંતોષમાં જીવ્યા કરે છે, વારે વારે પોતાના ઉપરીનો અનાદર કરે છે. ગોરા સૈનિકની પત્ની ઝગડાળું અને કંકાસિયણ હોય છે. અને એ નીતિ-અનીતિની ઝાઝી પરવા કરતી નથી.
લશ્કરના ગોરા અફસરો માટે સજાવેલું ડાઈનિંગ ટેબલ
દેશી સૈનિકો કરતાં ગોરા સૈનિકોને ઘણી વધુ સગવડો મળે છે. પરણેલા સૈનિકોને અલગ આવાસ મળે છે. વિલાયતથી આવતી ખાવાપીવાની અનેક વસ્તુઓ પાણીનાં મૂલે મળે છે. અને છતાં એને કોઈ વાતે સંતોષ નથી. મોટા ભાગના ગોરા સૈનિકો દારૂની લતે ચડી જાય છે. વધુ પડતો દારુ ઢીંચવાથી આવતાં માઠાં પરિણામની તેમને ખબર તો હોય છે. છતાં તેઓ દારૂની લત છોડી શકતા નથી. તેમાંથી ઉપરી-અધિકારી પણ તેને બચાવી શકતો નથી.
ગુજરાતીમાં કહેવત છે કે એક તાવડી તેર વાનાં માગે. પણ આર્મીના કેમ્પની ભૂખ તો ઘણી વધુ. એટલે તો ત્યાં તેર નહિ, તેત્રીસ વાનાંની રોજ જરૂર પડે. રોજેરોજ સીધું સામાન લઈને હમાલોની આવનજાવન ચાલુ જ હોય. ઘણી વાર તેમાંના એક-બે મજૂર પકડાય, ગાંજો, ચરસ કે અફીણ સંતાડીને કેમ્પમાં ઘૂસાડવા જતા હોય અને પકડાય. પણ આ બધું હોય કોને માટે? દેશી સૈનિકો માટે? ના. ગોરા સૈનિકો માટે. પાણીના ભાવે સારામાં સારો શરાબ કેન્ટીનમાંથી ખરીદી શકાય. પણ તેનાથી સંતોષ ન થાય. એટલે ‘કિક’ મેળવવા માટે આવા ગેરકાયદેસર પદાર્થો છાનીછપની રીતે મગાવતા હોય. પકડાયેલ મજૂર મોટે ભાગે ‘સાહેબ’ને વફાદાર. પકડાય ત્યારે કોને માટે આ બધું લાવ્યો છે તેનું નામ ન જ કહે. કદાચ વફાદારી ઓછી. એક વાર નામ આપે તો પછી કાયમ માટે આ કેમ્પનો ‘ધંધો’ બંધ થઈ જાય એટલે પણ નામ ન આપતો હોય. કાયદેસર રીતે તો આ રીતે જપ્ત થયેલો ‘માલ’ કેમ્પના ચોકિયાતોએ બાળી નાખવાનો હોય. પણ ઘણી વાર તે જેણે મગાવ્યો હોય તેને જ પહોંચી જાય!
મદિરા અને મદિરાક્ષી
એક તો હિન્દુસ્તાનની આબોહવા જ અનેક રોગોને નોતરે તેવી. તેમાં વળી દારુ ઉપરાંત આવાં જાતજાતનાં વ્યસનો. એટલે ગોરા સૈનિકોમાં મરણનું પ્રમાણ મોટું. તમને થશે કે આ ગોરા સૈનિકોની પત્નીઓ તેમને આવા જીવલેણ વ્યસનોથી બચાવવા કશું કરતી નહિ હોય? ના. જે કાંઈ સારું કે માઠું થાય તેને દેશી સૈનિકો કરમની બલિહારી માને છે. તેવી જ રીતે ગોરા સૈનિકની પત્ની મોટે ભાગે પતિના મરણને ‘સ્વાભાવિક’ માની લે છે. હેમલેટની માએ પતિના અવસાન પછી થોડા જ દિવસમાં તેના ભાઈ સાથે લગ્ન કરી લીધાં હતાં. ગોરા સૈનિકની પત્ની પણ થોડાક દિવસ પછી ‘કેમ્પ’ના બીજા કોઈ સૈનિક સાથે લગ્ન કરી લે છે. અમે અંજારમાં હતાં ત્યારે આ રીતે નશાનો ભોગ બનીને એક સૈનિક મરી ગયો. પત્ની ખાસ્સી દેખાવડી. તેને દફનાવ્યો તે પહેલાં જ બીજા ત્રણ સૈનિકો તેની પાસે પહોંચી ગયા હતા. દિલાસો આપવા નહિ, પણ તેના હાથની માગણી કરવા. અને અઠવાડિયા પછી તેમાંના એક સાથે પેલી બાઈએ ફરી લગ્ન કરી લીધાં. ત્રણ-ત્રણ વાર લગ્ન કર્યાં હોય તેવી સ્ત્રીઓ પણ કેમ્પમાં જોવા મળે.
આ રીતે બે-ત્રણ વાર લગ્ન કરવાં એ ‘કેમ્પ’ની ગોરી સ્ત્રીઓ માટે અસાધારણ બાબત નથી. ઘણી વાર તો પતિની હયાતીમાં જ બીજું ‘લફરું’ ચાલતું હોય અને દવા કે દારૂનો ભોગ બનીને પતિ ક્યારે સ્વર્ગે (કે નરકે) સિધાવે તેની બંને પ્રેમી પંખીડાં રાહ જોતાં હોય. અને હા, સૈનિકો અને કેમ્પની સ્ત્રીઓનાં લગ્ન વખતે તેમની ઉંમરમાં મોટો તફાવત હોય તો તે ક્યારે ય આડો આવતો નથી. ચાલીસ વરસનો સૈનિક બાર-તેર વરસની છોકરીને પરણે તો તેથી કોઈને નવાઈ લાગતી નથી. પેલી છોકરીનાં માબાપને પણ વાંધો હોતો નથી. એટલું જ નહિ, લગ્ન વખતે હાજર રહીને તેઓ તેમને ખુશી ખુશી આશીર્વાદ પણ આપે છે!
ઘોડેસવાર ગોરો અફસર
જો કે મારે અહીં ઉમેરવું જોઈએ કે આમાં બધો વાંક સ્ત્રીઓનો છે એવું નથી. એમની દશા જોઈને થોડી દયા પણ આવે, હોં. એક તો અહીંની તોબા પોકરાવતી ગરમી, લગભગ બારે મહિના. ‘પરણેલા સૈનિકો’ને મળતી ખાસ સગવડ – માત્ર એક, અલાયદી ઓરડીમાં રહેવાનું. મનોરંજનનાં સાધનો લગભગ નહિ. ‘કેમ્પ’ની બહાર જઈને કોઈ કામ કરવાનો તો વિચારે ન કરાય. રસોઈ કરવા માટે અને બીજાં ઘરકામ માટે મહિને બે રૂપિયાના પગારે કંપની બહાદુર પોર્ટુગીઝ છોકરાને નોકર તરીકે રાખે. એટલે રસોઈ અને બીજાં ઘરકામ તો કરવાનાં હોય નહિ. એટલે આખો દિવસ કરવું શું, એ મોટો સવાલ. એટલે પછી ‘ટાઈમપાસ’ માટે કાં કૂથલી, કાં દારૂ કે બીજું કોઈ વ્યસન. સાંજ પડે જાય ક્યાં? ભાંગ્યુંતૂટ્યું અંગ્રેજી આવડતું હોય એવી ‘આયા’ને લઈને જાય બજારમાં. ખાવાપીવાનું બધું તો કેમ્પમાંથી મળે, એટલે બજારમાંથી ખરીદે શું? પતિને માટે અને પોતાને માટે દેશી દારુ કે અફીણ, ગાંજો. બજારથી પાછી ફરે ત્યારે જુએ કે પતિ તો પહેલેથી જ નશામાં ધુત છે. એટલે પછી બન્ને વચ્ચે ચાલે ગાળાગાળી, ઝગડાઝગડી કે હાથાપાયી! અને ક્યારેક તો એકને કે બંનેને ગંભીર ઈજા પણ થાય અને દોડવું પડે લશ્કરના દવાખાને. ઈજાના કારણમાં મોટે ભાગે તો ડોક્ટર જ ‘અકસ્માત’ લખી નાખે! હવે આ બધા સામે ઝઝૂમતી સ્ત્રી દારૂને રવાડે ચડે કે બીજા કોઈ પુરુષ સાથે છાનગપતિયાં કરવા લાગે તો તેમાં બધો વાંક એ બાઈનો જ છે એમ તો કેમ કહેવાય?
એટલે બધો વાંક પુરુષોનો છે, એમ ને? ના. તેમનો પણ નથી. ગોરો સૈનિક જેનાથી જરા ય ટેવાયેલો નથી તેવી ભારે અકળાવનારી ગરમીમાં તેણે દિવસ-રાત પસાર કરવાં પડે છે. જ્યારે ડ્યૂટી ન હોય ત્યારે બહાર ફરવાનો તો વિચાર પણ ન આવે. પોતાની ઓરડીમાં ખાટલા પર આળોટતો જેમતેમ સમય પસાર કરે. કંટાળાને મારવા જાય કેન્ટીનમાં અને ત્યાંથી લઈ આવે ‘બાટલી.’ કેન્ટીનમાંથી રોજ કેટલો દારુ ખરીદી શકાય તે સરકારે નક્કી તો કર્યું છે. પણ એ નક્કી કરતી વખતે ગ્રેટ બ્રિટનમાંની આબોહવાને જ ધ્યાનમાં રાખી છે. હવે, ત્યાંની કાતિલ ઠંડીમાં જેટલા દારૂની જરૂર પડે તેટલાની અહીંના ગરમ વાતાવરણમાં ન જ પડે. પણ આ વાત નથી સમજતી કંપની સરકાર કે નથી સમજતા અંગ્રેજ સૈનિકો. દારુ સાથે સિગારેટ પણ હોય જ. અને અ બધાથી થાકે-કંટાળે ત્યારે સૈનિક ઘોરવા લાગે. ગરમીને લીધે ગળે શોષ પડે એટલે જાગે. જાય પાછો કેન્ટીનમાં, લાવે બાટલી. જોતજોતામાં ખાલી કરે. આ કેન્ટીન ચલાવે ‘દેશી’ માણસો. બે-પાંચ ફદિયાં વધુ આપો તો વધારાની એક-બે બાટલી પણ સરકાવી દે! આ વાત આ દેશમાંના સરકારી અધિકારીઓ જાણે છે. ગ્રેટ બ્રિટનમાં બેઠેલા સાહેબો પણ જાણે છે. પણ જે ‘સગવડો’ બ્રિટનમાં મળે, તે જ પરદેશમાંના સૈનિકોને પણ આપવી પડે એવો નિયમ એટલે એમના ય હાથ હેઠા! દારૂથી પાયમાલ થઈને કેટલાયે સૈનિકો જાન ખોઈ બેસે છે. પણ સરકારી ચોપડે તેમના મરણનું કારણ ‘દારૂનું વ્યાસન’ નહિ, ‘ક્લાઈમેટને કારણે’ એવું જ નોંધવામાં આવે છે! એટલે જ તો કહે છે ને કે કાયદો ગધેડો હોય છે.
અલબત્ત, આનો અર્થ એવો નથી જ કે ગ્રેટ બ્રિટનની બહારના ગોરા સૈનિકોને માથે દારૂબંધી લાદવી. એમ કરવાથી તો બકરું કાઢતાં ઊંટ પેસશે. દારૂની લત એવી હોય છે કે એ ગમે ત્યાંથી નશો શોધી જ લે. એટલે સારો, વિલાયતી દારૂ ન મળે તો ગમે તે ‘દેશી’ પીશે, તો વધારે સૈનિકો મરશે. એક કરવા જેવું કામ એ છે કે અત્યારે કેન્ટીનમાં માત્ર ‘હાર્ડ લીકર’ જ મળે છે. તે ઉપરાંત ‘બીર’ જેવાં હળવાં પીણાં પણ મળી રહે તેવી સગવડ કરવી જોઈએ. જો કે આમ કરવામાં પણ એક મુશ્કેલી તો છે જ. ‘હાર્ડ ડ્રિંક’થી ટેવાયેલા સૈનિકો બીર ખરીદવાને બદલે ગામની બજારમાંથી વધુ માદક, પણ જોખમી પીણાં ખરીદવા લાગશે.
અલબત્ત, દારૂની આવી લત મોટે ભાગે સોલ્જરોમાં જોવા મળે છે. ઊંચી પદવીના અફસરોમાં નહિ. એક જમાનામાં લશ્કરના અફસરો સવારે દસ વાગ્યે ‘બ્રાન્ડી-પાણી’નો ગ્લાસ ભરે તે રાત લગી ખાલી કરે ને ભરે, ફરી ફરી ભરે, એવું કહેવાતું. પણ હવે એવું નથી. બચતનું મહત્ત્વ પણ અફસરોને સમજાયું છે. એટલે ફિજુલખર્ચી બને તેટલી ઓછી કરે છે. પરિણામે ઘરમાં શાંતિ, તબિયતનો બગાડો ઓછો. જૂના જમાનાના અફસરો આવા આજના અફસરોને ‘પેલ એલ’ તરીકે ઓળખે છે.
કંપની સરકારના લશ્કરના સૈનિકો
ગ્રેટ બ્રિટનમાં બેઠેલા બડેખાંઓને એક સવાલ થવો જોઈએ, પણ કોણ જાણે કેમ નથી થતો. દારૂને રવાડે ચડ્યા વગર પણ દેશી સૈનિકો બહાદુરીપૂર્વક કઈ રીતે લડી શકે છે? એક જવાબ એ છે કે દરેક જગ્યાએ કુદરત જે આપે તે ત્યાંના માણસો માટે સારું હોય છે. આવા ગરમ પ્રદેશોમાં થતા મરી-મસાલા દેશી સૈનિકો માટે પૂરતા હોય છે. લોર્ડ ક્લાઈવ જેવા ધુરંધરે નોંધ્યું છે કે માત્ર કાંજી પીને દિવસો ગુજારનારા કંપની સરકારના લશ્કરના દેશી સૈનિકો બહાદુરીપૂર્વક લડે છે. આ સૈનિકો સામે ચાલીને કહે છે કે ભાત રાંધ્યા પછી જે પાણી વધે તે અમને આપો, અને રાંધેલો ભાત ગોરા અફસરોને ખાવા આપો.
મને ખબર છે કે ગોરા સૈનિકો કાંઈ આ રીતે ફક્ત કાંજી પર રહી શકે નહિ. પણ ગ્રેટ બ્રિટનમાંની રહેણીકરણી અને હિન્દુસ્તાનમાંની રહેણીકરણી વચ્ચે સુમેળ સાધવાની, બન્નેમાંથી થોડું થોડું અપનાવવાની જરૂર છે. અત્યારે તો શું થાય છે કે અહીં મરે નહિ તો ગોરો સૈનિક મરવા પડે ત્યારે સ્વદેશ ભેગો થાય છે. ત્યાં જઈને સરકારી ખર્ચે ચાલતી લશ્કરી હોસ્પિટલમાં દાખલ થઈ જાય છે, મરણ ન આવે ત્યાં સુધી પેન્શન પર જીવે છે. આ સૈનિકોને આપણે કહીએ : ‘સુખદુઃખમનમાં ન આણીએ રે.’
પણ હવે લશ્કરની વાતો પૂરી. હવે પછી જશું મુંબઈની આસપાસનાં કેટલાંક સ્થળોની સહેલગાહે, અલબત્ત મિસિસ પોસ્તાન્સની આંગળી પકડીને.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે; 23 માર્ચ 2024)
