The Museનો અર્થ Oxford Dictionary પ્રમાણે Goddess Inspiring Creative Artist; esp. in music, poetry, આગળનો The કાઢી નાખીએ તો Museનો અર્થ થાય છે Ponder, Brood etc. ગુજરાતી ભાષાની રીતે જોઈએ તો પહેલાને માટે આપણને “પ્રેરણા દેવી” એ શબ્દ યોગ્ય લાગે છે, તો બીજા માટે “રહસ્ય’ શબ્દ! કારણ કે આ બન્ને શબ્દો આ પુસ્તકનાં નામકરણ માટે યોગ્ય લાગે છે, જે આ વાર્તા વાંચતાં સમજાશે.
વાર્તા બે વિભાગમાં વહેંચાયેલી છે. બે જુદા જુદા દેશ અને બે જુદા સમયકાળ. એક વિભાગમાં 1962ના સમયની ઇંગ્લેન્ડની વાત છે. આજકાલ એક શબ્દ આપણને અવાર નવાર સાંભળવા મળે છે તે “Windrush”. તેનો એ સમય હતો જ્યારે વેસ્ટ ઇન્ડિઝથી અનેક લોકો આ દેશમાં ઉત્તમ ભવિષ્યની ધારણાએ સ્થળાંતર કરીને આવે છે. એ લોકોની આકાંક્ષાઓ, અજાણ્યા દેશમાંની શરૂ શરૂની મુશ્કેલીઓ-અગવડો અને રોજીરોટી રળવા માટે કોઈપણ પ્રકારની નોકરી સ્વીકારી લેવાની લાચારી, એ બધાંનું અહીં સારું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, જે વાંચતાં અહીં આપણાં ઘણાંબધાંને પોતાનો ભૂતકાળ યાદ આવી જાય.
Odelle અને Cynthia બન્ને વેસ્ટ ઇન્ડિઝથી આવેલાં છે, બન્ને બેનપણીઓ સાથે જ રહે છે અને બન્ને જૂતાંની એક દુકાને નોકરી કરે છે. Odelle તો ભણેલી છે, હોશિયાર છે, તેના પોતાના દેશમાં અંગ્રેજી ભાષા માટે તેને ઉચ્ચ પારિતોષિક મળેલાં છે. પણ પરદેશના ભણતર ને નગણ્ય માનતા આ દેશમાં પરદેશની ડિગ્રી ધરાવનારને સરકારી દફતરમાં કે મોટી ઓફિસોમાં ભાગ્યે જ નોકરી મળતી. Odelle પોતાને પગભર થવા માટે જૂતાની દુકાને નોકરી સ્વીકારી લે છે.
અહીં જૂતાની દુકાનમાં વાર્તાકારે એક પ્રસંગ સૂચક રીતે મુક્યો છે. એક સ્ત્રી ગ્રાહક આવે છે અને Odelleને કોઈપણ એક જૂતાની જોડી નો ઓર્ડર કરે છે, “કોઈપણ સાઇઝ ચાલશે”. જે ધંધામાં ખાસ એક સાઇઝ બરાબર બંધબેસતો અને ચાલવામાં અનુકૂળ એવો વણલેખ્યો મુદ્રાલેખ હોય ત્યાં કોઈપણ જોડી અને કોઈપણ સાઇઝ એ શબ્દો કાને પડે નહીં. Odelle અવઢવમાં મુકાઈ જાય છે, ત્યાં તો પેલી સ્ત્રીએ પહેરેલાં જૂતાં કાઢી નાખે છે, અને અંગૂઠા-આંગળીઓ વગરનો પોતાનો પગ ઉઘાડો કરી બતાવે છે. આ પ્રસંગને આખીયે વાર્તામાં કોઈપણ પ્રસંગે કે કોઈપણ પાત્ર સાથે સંબંધ લાગતો બતાવ્યો નથી, છતાંયે અહીં રજૂ કરાયેલો છે, એનું કારણ એક રીતે વાચક ને સાવધાન કરવાનું છે કે વાચક કોઈપણ પ્રકારની ધારણા કર્યા વગર બિલકુલ જાગૃત મને આ વાર્તા વાંચે કારણ કે આગળ ઉપર અનેક રહસ્યો, પાત્રોનું રહસ્યમય ઉદ્બોધન, રહસ્યમય ઘટનાઓ વગેરે આવવાનાં છે. તે અર્થે વાચક સતર્ક રહે.
જૂતાંની દુકાને પાંચ વર્ષ નોકરી કર્યા બાદ, Odelleને એક આર્ટ ડિલરની ઓફિસમાં ટાઇપિસ્ટ તરીકેની નોકરી મળે છે. ત્યાં તેને Marjorie Quick, અહીંની ઉચ્ચ પદવી ધરાવતી સ્ત્રી સાથે પરિચય થાય છે, અને થોડા જ સમયમાં બન્નેને એકબીજાં સાથે ગોઠી જાય છે, અને વાર્તા હવે શરૂ થાય છે. બેનપણી અને સહવાસી Cynthનું લગ્ન છે, એના ફ્લેટ પર લગ્ન પછીની પાર્ટી યોજાય છે, પાર્ટીમાં Odelle એક સરસ કવિતા રજૂ કરે છે, બધાં વાહ વાહ પોકારે છે. Cheers અને પાર્ટીના ઘોઘાટમાંથી નીકળી, રસોડામાં જઈ Odelle એઠાં વાસણો સાફ કરતી હોય છે, બીજી રૂમમાં એકલો પડેલો Lowrance Scott, Odelleને જોતો રહેતો હોય છે, થોડીવાર પછી Odelle ફરે છે અને Lawranceની સાથે નજર મળે છે, જાણે “મળી દૃષ્ટોદૃષ્ટ”. ઘોંઘાટ અને ઉકળાટથી બચવા માટે બન્ને જણાં ઘરની બહાર જાય છે અને વાતવાતમાં Lawrie એને એની માતા તરફથી મળેલા એક ચિત્રની વાત કરે છે, અને ગાડીના બુથમાંથી ચિત્ર કાઢીને Odelleને બતાવે છે, ચિત્રમાં એક સ્ત્રી છે જેના હાથમાં કોઈ એક સ્ત્રીનું કપાયેલું ધડ છે, જમીન પર એક સિંહ છે, જે બિલકુલ શાંત મુદ્રાએ એ સ્ત્રીને જોઈ રહ્યો છે. આ અનેરું ચિત્ર જોઈને Odelle lawrieને એ ચિત્ર પ્રદર્શિત કરવું છે કે વેચવું છે એની પૃચ્છા કરે છે અને બીજે દિવસે Lawrie એ ચિત્રને લઈને Odelleની ઓફિસમાં પહોંચી જાય છે.
અહીં આ વાર્તા અટકાવીએ અને વાર્તાકારની જેમ બીજા જ દેશની અલગ સમયગાળાની વાત કરીએ.
1936નો સમય સ્પેન ને માટે મુશ્કેલીનો સમય હતો. સામાજિક રીતે પ્રજા દબાયેલી, કચડાયેલી અને ઉચ્ચ વર્ગથી શોષાયેલી છે, એટલે પ્રજામાં અસંતોષ અને રોષ છે. રાજકીય સ્થિતિ પણ ડામાડોળ, અલગ અલગ પક્ષો પ્રાદેશિક સત્તા હાંસિલ કરવા, એકબીજા ંપર તૂટી પડવા મોકાની રાહ જોતાં બેઠાં છે, અને કેન્દ્રની સરકાર નિ:સહાય-લાચાર, પણ ભૌગોલિક રીતે દેશ સુંદર, આબોહવા-પાણી સારાં અને સાથે સાથે વિશાળ દરિયા કિનારો એટલે યુરોપના ઘણાબધા ધનિકો હરવા ફરવાનું અને રહેવાનું નિવાસસ્થાન માટે મોટી સંખ્યામાં આવતા હોય છે અને રહેતા હોય છે. એવી રીતે લંડનથી Harold Schloss, તેની પત્ની Sarah અને ઓગણીસ વર્ષની દીકરી Olive, નાના એવા એક ગામ નજીક નાનો સરખો પણ વૈભવી બંગલામાં રહેવા ં આવે છે (લંડન અને સ્પેનને જોડતી બે વાર્તાઓ વચ્ચેની પહેલી કડી વાર્તાકારે રચી). બંગલામાં શેઠ હોય તો નોકર તો જોઈએ. બીજે દિવસે ગામમાંથી એક સ્ત્રી અને પુરુષ આવી ચઢે છે. ખેડૂત વર્ગમાંથી કોઈ સભ્ય જમીનદાર ત્યાં જાય ત્યારે ખેતરમાં ઊગેલું એવું કંઈક ટોપલી ભરીને લઈ જાય, એવી આપણા ભારત દેશની પ્રથાનું અહીં પણ પુનરાવર્તન જોવા મળે છે, થોડાંક ફળફળાદિ-શાક-મરઘી વગેરે આ આગંતુકો શેઠની આગળ ધરી દે છે અને ઘરકામ ઉપાડી લે છે.
Harold આર્ટ ડિલર છે, જ્યારે તેની પત્ની ધનવાન કુટુંબની છે, પણ લગ્ન જીવનમાં અસંતોષ છે, કંટાળેલી વ્યક્તિ છે એટલે જીવનમાં નિષ્ક્રિયતા આવી ગઈ છે. પુત્રી Olive ચિત્રકામ, શોખ પૂરતું નહિ પણ અંદરના ભાવોથી ચિત્રો કરે છે, પિતા ચિત્રો સાથે સંકળાયેલો છે પણ એના લે-વેચમાંથી પૈસા બનાવવા પૂરતો જ. “સ્ત્રીઓ હાથમાં પેઈન્ટ બ્રશ લઈને લપેડા મારી શકે પણ ઉત્તમ ચિત્રકાર ન બની શકે” એવી માનસિકતા ધરાવતો અને વ્યક્ત પણ કરતો પિતા, Oliveને ચિત્રકલા માટે કોઈપણ રીતે પ્રોત્સાહન નથી આપતો. માતા તો નિષ્ક્રિય છે જ એટલે Olive પોતાની એકલતામાં છાનીમાની ચિત્રો ચિતરતી રહેતી હોય છે. યુવાનીમાં પ્રવેશેલી, એકલતાથી ઘેરાયેલી આ યુવતીની મનોવ્યથા વાર્તાકારે સુંદર રીતે એક જ વાક્યથી રજૂ કરી છે. “Do you have a body if one is there to touch it”.
ઘરકામ કરવા આવેલ સ્ત્રી-પુરુષમાં પુરુષનું નામ છે Isaac Robles (વાર્તાકારે Roblesનો સ્પેિનશ ઉચ્ચાર સ્પષ્ટ કર્યો છે. રોબ્લેઝ) સ્ત્રીનું નામ છે Teresa Robles. બન્ને પતિપત્ની નહિ પણ ભાઈબહેન છે. Isaac ખડતલ યુવાન છે, ભણેલો છે અને ક્રાંતિકારી વિચારો ધરાવે છે, ચિત્રકામ પણ કરે છે અને તેને કળાની સૂઝબૂઝ પણ છે, Oliveને એ પસંદ પડે છે. Teresa માત્ર સોળ વરસની છે પણ ચબરાક છે. તેની ઉમર કરતાં ય વધારે અનુભવી અને ઘડાયેલી દર્શાવી છે.
વાર્તાની સજાવટ હવે અહીં પૂરી કરું, કારણ કે વાર્તામાં આગળ ઉપર અનેક રહસ્યો છે અને તેથી જો કંઈક વધુ લખાઈ જાય અને તેમાં આંગળી ચિંધામણ થાય તો જેણે આ પુસ્તક વાંચ્યું નથી, તે વાચક મારા પર રસક્ષતિનો દોષ ઢોળે, એટલે હવે વાર્તાના કલેવર વિશે અને વાર્તાકાર વિશે થોડુંક કંઈક.
વાર્તા બે વિભાગમાં છે એટલે વાર્તાની બે જુદીજુદી ધારાઓ ને બિલકુલ અલગ અલગ રાખી છે, પણ વાચકને બન્ને ધારાઓથી ભીંજાયેલાં રાખવાં માટે વાર્તાકારે એક પ્રકરણમાં લંડનની તો બીજા પ્રકરણમાં સ્પેનની ધારા પ્રવાહિત રાખી છે. જો કે બન્ને વાર્તાનો મુખ્ય વિષય એક ચિત્ર છે એટલે ક્યાંક જોડાણ થશે, એવી વાચકને ઇન્તેજારી રહે. પણ વાર્તાકારે ખૂબ સફળતાપૂર્વક વાચકની એ ઇન્તેજારીને છેક છેવટ સુધી ખેંચી રાખી છે. વાર્તાનો ઉઘાડ, જેમ આગળ ઉપર જણાવ્યું તેમ એક અસંબંધિત ઘટનાથી થાય છે પણ ત્યારબાદ ઘટનાઓ ઘટતી જાય છે, પાત્રો આવતાં જાય છે અને વાર્તા પ્રવાહ સરળતાથી આગળ વધતો જાય છે. પાત્રોની ઓળખ કે સંબંધ ક્યાં ય દર્શાવાયો નથી પણ અન્ય પાત્રોના સંવાદો થકી એ ઓળખ ઉઘડતી જાય છે અને પાત્ર ઉભરતું જાય છે. સંવાદોમાં ક્યાં ય લાગણી દર્શાવાયી નથી, બે પ્રેમીઓ વચ્ચે I love you જેવો આ સમાજનો અતિ સામાન્ય ભાવ પણ ઉચ્ચારાયો નથી, તેમ છતાં પણ લાગણીઓના તંતુઓ રચાતા જતા હોય છે. જેવા કે Odelle અને Lowrie વચ્ચે કે પછી Odelle અને Marjone Quick વચ્ચે, અને એવી જ રીતે સ્પેનમાં આવેલાં પાત્રો વચ્ચે.
વાર્તાની ભાષા સુંદર છે. જરા ભારે છે પણ ભારેખમ નથી, નવીનતમ વાક્ય રચના કરીને બહું જ ટૂંકા વાક્યોથી પાત્રોનું સચોટ લેખન કર્યું છે, જેમ કે શ્રીમંત કુટુંબમાં જન્મેલી Sarah અન્ય આગળ પોતે કંઈક હોવાનો દેખાવ કરે, તો Olive જે એની એકલતામાં જીવે છે અને ચિત્રકાર છે તો તેઓનું શબ્દચિત્ર Sarah was born to be watched while Olive was more a Watcher. એવી જ રીતે ખેડૂત પરિવારમાં જન્મેલો Isaac Robles જે એક ક્રાંતિકારી છે અને એના વ્યવસાયને લઈને થોડોક ખરબચડો છે તો તેની સામે Oliveનું પાત્ર. (Teresa Roblesની નજરે) Isaac is a urchinous twitcher where as Olive is Stalely Confident artist.
બીજું આપણું ધ્યાન ખેંચે એ વસ્તુ છે વાર્તાની પ્રવાહિતા. વાર્તાનો સમયકાળ છે 1936 અને 1967નો જે જમાનામાં કોમ્પ્યુટર ઊગ્યા ન હતાં. (આજે તો Weedની જેમ ફેલાઈ ગયાં છે અને જીવનના બાગને કંઈક અંશે ખંડિત પણ કરતાં થયાં છે) એટલે જીવન સરળ ગતિએ મંદમંદ વહેતું હતું. એ ધ્યાનમાં રાખીને વાર્તાકારે પ્રસંગોનું નિરૂપણ એ જ ગતિએ કર્યું છે. વિસ્ફોટક રીતે ઘટનાઓ બનતી નથી પણ એ સહજ રીતે ઊગતી જાય છે. પાત્રોના સંવાદોમાં પણ ક્યાં ય ઉતાવળનો સૂર નથી, વર્તનમાં ક્યાં ય રઘવાટ કે દોડાદોડી નથી. બધું જ સમયોચિત બનતું જતું હોય એવી રીતે રજૂ કર્યું છે.
હવે, ક્ષતિઓ તો નહિ, પણ થોડીક ટીકાઓ.
આખીયે કથા રહસ્યના તાણાવાણાથી ગુંથાયેલી છે, જેમાં વાર્તા અવનવા વળાંકો લેતી જાય છે. ક્યારેક પાત્રોના સંવાદો થકી અથવા તો ક્યારેક પ્રાસંગિક વર્ણનમાંથી એક નવો જ ફણગો ફૂટી નીકળે. આમાં વાચકને વાર્તારસમાં જકડી રાખવાનો ઉદ્દેશ્ય હોય છે, પણ જ્યારે પાત્રનો અર્થહીન ઉદ્ગાર કે પછી કોઈ કારણ વગરના સંકેતો અવાર નવાર આવે ત્યારે વાચકને આશ્ચર્ય નથી થતું પણ મનમાં સવાલ જરૂર ઊભો થાય છે કે આવા સંકેતોની જરૂર ખરી ? આમ થવાથી વાર્તામાં ક્યાંક રસક્ષતિ થતી હોય છે. થોડાંક ઉદાહરણો આપું. Odelleને એની વર્ષગાંઠ પર Lawrie એના ઘેર આમંત્રે છે. Marjorie Quickને જાણ થાય છે અને Odelleને ચેતવે છે કે just be careful of Lawrie. વાર્તામાં એવો એકેય પ્રસંગ દર્શાવાયો નથી કે જેથી કરીને Quick ને Lawrieનો ગાઢ પરિચય હોય કે એના સ્વભાવની જાણ હોય.
Cathy તેના લગ્ન બાદ ઘણા સમય પછી Odelleને મળે છે. ઘણી બધી વાતો થાય છે. Lawrieની વાત, એના ચિત્રની વાત અને એમાંથી નીકળતી Isaac Robles અને Olive Schlossની વાત થાય છે. માત્ર ઉલ્લેખ જ થાય છે, પણ પછી જતાં જતાં Cathy Odelleને કહે છે કે if you speak to Lawrie again, may be you keep this Olive Schloss story to yourself.
એક બીજા પ્રસંગે Cathy Odelleને કહે છે કે keep all ideas about Olive Schloss and Marjolie Quick to yourself. વાર્તામાં એક પણ પ્રસંગ આવતો નથી જ્યાં Cathy અને Quick એકબીજાને મળ્યાં હોય. પાત્રોના આવા ઉદ્ગારો કે પ્રસંગમાં આવતા સંકેતો એ બધા વણગુંથાયેલા લટકતા છેડાઓ રહી જાય છે વાચકના મનમાં પ્રશ્નરૂપે.
પાત્રાલેખનમાં Odelleના પાત્રને સુંદર રીતે સજાવ્યું છે. તે બુદ્ધિશાળી છે, સ્વભાવે ઠરેલ અને લાગણીશીલ છે. આખીયે વાર્તામાં એ મુખ્યપાત્ર બની રહે છે. જ્યારે Olive અને Isaac બન્ને કલાકાર જીવો તરીકે રજૂ કરાયાં છે, પણ રજૂઆત પછીના જે પ્રસંગો બનતા જાય છે તેમાં બન્ને એકબીજાંમાં ભળતા જાય છે પણ કલાકાર તરીકેનો રંગ ફિક્કો પડતો જતો જણાય છે. ખૂબ જ ઊંચે ચઢાવેલું પાત્ર જ્યારે નીચે પડે છે કે પાડવામાં આવે છે ત્યારે વાર્તાકાર પ્રત્યે આપણને રોષ થઈ આવે છે કે why such character assassination?
અને છેલ્લે વાર્તાકાર વિશે.
વાર્તાનો સમયકાળ પચાસથી એંસી વર્ષ જૂનો છે. ઝડપથી બદલાતા જતા આજના જમાનામાં એ વર્ષો ખૂબ જ પુરાણા લાગે અને તેની વાસ્તવિકતા લાવવા માટે, એ સમયમાં જવું પડે, અને ઘણું બધું સંશોધન કરવું પડે. એ સમયના સ્થળોનું ચિત્ર ઊભું કરવા માટે સ્થળની ભૌગોલિકતા, માનવ વ્યવહાર, ભાષા અને જીવન વ્યવહાર, વગેરે વગેરેની અનેક માહિતીઓનું ખૂબ ઊંડાણથી અભ્યાસ કરવો પડે અને ચીવટપૂર્વક એની નોંધ પણ લેતા રહેવું પડે. વાર્તાકારનો આ પરિશ્રમ વાર્તા વાંચતાં દેખાઈ આવે છે. 1962ના સમયનું લંડનનું ચિત્ર …. સ્થાનિક પ્રજાનો અશ્વેત પ્રજા પ્રત્યેનો તિરસ્કાર કે અડછતું વર્તન વગેરેના પ્રસંગો પણ નિરૂપાયા છે. વેસ્ટ ઇન્ડિઝથી આવેલ પ્રજાના સાંસ્કૃિતક કાર્યક્રમો જેવા કે BBC4 પર રજૂ થતો Caribbean Voice નામનો તેમનો મનગમતો પ્રોગ્રામ અને પ્રોગ્રામ રજૂ કરતાં તે સમયના કલાકારોનાં નામો પણ શોધી શોધીને જણાવ્યાં છે. વાર્તાકારની ચીવટ પણ કેવી કે સ્થળનું સરનામું પણ તે સમયના area code જે હતો તેવો જ રજૂ કરાયો છે. તેવી જ રીતે વેસ્ટ ઇન્ડિઝમાં બોલાતી ભાષાઓનું મિશ્રણ જેમાં ઇંગ્લિશ, હિન્દી, ભોજપુરી, થોડું સ્પેિનશ વગેરેનો ઉલ્લેખ.
ચિત્રકલા અંગેનું વાંચન, રેનેસાં સમયમાં ખીલી ઊઠેલા રંગોની નવીન મિલાવટ કે ચિત્રના વસ્તુ-વિષય અનુસાર રંગ મિલાવટ વગેરેનો સારો એવો અભ્યાસ કર્યો છે. સાથે સાથે એ સમયના યુરોપના ખ્યાતનામ ચિત્રકારોનાં નામો જેવાં કે Meret Oppenheim, Gabriel અને છેલ્લે, આપણું ધ્યાન ખેંચે એવું એક નામ Amrita Sher-Gill.(કંઈક આડવાત : પંજાબી પિતા અને હંગેરિયન માતાના કૂખે જન્મેલી અમૃતા શેરગિલ નાનપણથી જ ચિત્રકલામાં હોશિયાર, બહુ જ નાની ઉંમરે, લગભગ 17-18 વર્ષની ઉંમરે એના ચિત્રોનું પ્રદર્શન પેરિસમાં યોજાય છે. તેનાં ચિત્રો જોઈને ચિત્રકલા જગત એટલું બધું પ્રભાવિત થઈ ગયું હતું કે ત્યાંની સર્વોચ્ય ચિત્રકલા સંસ્થાના સભ્ય પદે અમૃતાને સ્થાપે છે. જે એ સમયે સૌ પ્રથમ ભારતીય નારીને અને સૌથી નાની ઉંમરની સ્ત્રીને સન્માન અપાયું હતું તે ઘટના ઉલ્લેખનીય છે) આમ વાર્તાકારની ચીવટપૂર્વકની સંશોધનીય મહેનત પ્રસંશનીય છે.
વાર્તામાં વર્ણનો, પ્રસંગલેખનો, સંવાદો, પાત્ર અનુરૂપ સંવાદોની ભાષા, પાત્રોના સ્વભાવ અને લાગણીઓ વગેરે સુંદર ભાષામાં રજૂ થયેલ છે અને એ બધું જ રહસ્યોની કડીથી સાંકળી લીધું છે જે વાચકને બાંધી રાખવામાં સફળ થાય છે.
City Read London દ્વારા લંડનની અનેક સંસ્થાઓમાં વાંચવા, ચર્ચાવા, એમાંથી અમુક ભાગ પર નાટ્ય પ્રવૃતિ કરવા કે ક્યાંક ચિત્રકામ હરીફાઈ યોજવા અંગે Jessie Burtonની આ નવલકથા The Museની પસંદગી કરાઈ છે તે યથાયોગ્ય છે.
[‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ સંચાલિત ‘વાર્તા વતૃળ’ બેઠક અંતર્ગત, શનિવાર, 02 જૂન 2018ની બેઠકમાંની રજૂઆત]
20 Deanscroft Avenue, Kingsbury, LONDON NW9 8EN, U.K.
