આજે મકરસંક્રાંતિ. સૂર્યનો ધનમાંથી મકર રાશિમાં પ્રવેશ થાય એટલે મકરસંક્રાંતિ ને સૂર્ય દક્ષિણથી ઉત્તર તરફ ગતિ કરે એટલે ઉત્તરાયણ, પણ આ અક્કલ ત્યારે ન હતી, એટલે કે આજે છે એવું નથી. નાના હતા ત્યારે એક જ અર્થ હતો, આ તહેવારનો ને તે પતંગ. ત્યારે મોટા પતંગ તો કોણ આપે? ફુદ્દીથી કામ ચાલતું. આજે મોટા પતંગો ચગાવી શકાય એમ છે, પણ હવે એ શેરી નથી. અહીં તો આજુબાજુના એપાર્ટમેંટ્સની ઊંચી દીવાલો નડે છે. એક ઠુમકો મારીએ તો પતંગ સામી ભીંતે અથડાય તેવી સ્થિતિ છે.
એમાં વળી કોરોનાને કારણે સરકારે ગાઈડલાઈન્સ બહાર પાડી છે. એ વાંચી વાંચીને પતંગ ચગાવવાના છે. માસ્ક કંપલસરી છે. એ પતંગને નથી પહેરાવવાનું એટલું સારું છે. સોશિયલ ડિસ્ટન્સિંગ લોકોએ જાળવવાનું છે. પતંગ જો એ જાળવવા જાય તો પેચ જ નહીં લાગે ને સાંજે, સવારનો જ પતંગ નીચે ઉતારવો પડે એમ બને.
ઘણા લોકોનું કહેવું છે કે પોલીસના જાપ્તા નીચે જ તહેવારો ઉજવવાના હોય તો એમાં ઉજવણું નહીં, ઉઠમણું જ થાય. એ સાચું હોય તો પણ લોકોએ દિવાળીમાં ભેગા થવામાં જે “હોળી” કરી તે તો ન જ ચલાવાય ને ! લોકોએ ભીડ કરીને કોરોનાને વકરાવ્યો તો ઉતરાણમાં સરકાર કડકાઈથી કામ લે તો તેનો વાંધો ના ઉઠાવી શકાય. વેલ, કોઈ નિયમ જ પાળવો ન હોય તો નેતા થતાં કોણ રોકે છે? સાચું તો એ છે કે નેતાને કોઈ નિયમો નડતા નથી. સરકાર લોકડાઉનમાં થાળી વગડાવે તો ચાલે, પણ તમારાથી ઉતરાણમાં માઈક ન વપરાય, કારણ, તમે લોકો છો, નેતા નથી.
શું છે કે ઘણા વખતથી પોલીસો બિચારા ઉપરની કમાણી, નીચેથી કરતા હતા તે હવે ઉપરથી, એટલે કે છાપરેથી કે ધાબેથી કરે તો કચકચ નહીં કરવાની. બધાંને પેટ છે. માઈક હોય જ નહીં ને ઘોંઘાટ કરવા બદલ દંડ કરે તેને પોલીસ કહેવાય. એવું બનવાનું કે ધાબે પચાસથી લોકો વધે તો પોલીસ કાર્યવાહી કરે, પણ પચાસથી ઓછા હોય તો પણ એમ કહીને ખંખેરી શકે કે તમારે ધાબે ચાલીસ જ કેમ? બીજા દસ કેમ નથી? નિયમ તો પચાસનો છે. લાવો દંડ !
આ સંતાપ નાના હતા ત્યારે પણ હતો, પણ પ્રકાર જુદો હતો. હાથમાં પૂંઠાની કે પથ્થરની સ્લેટ ને એક ધોળી પેન લઈને જતા ને ત્યારે સાહેબ આંકણી ફટકારીને “પ” પતંગનો પ, શીખવતા ને એમ પછી ખરેખર પતંગ પકડવાનો પણ થયો. પહેલો પરિચય ફુદ્દીનો. પછી ફુદ્દીની ઉંમર વધી ને તે લાલી કે કાળી થઈ. સાંકળ આઠ કે ગેંડો તો ત્યારે કોણ અપાવે, પણ સિલાઈનું બૉબિન એકવાર માંજો થઈ ગયેલું ને એનાથી પેચ કાપેલા તે પણ ખરું.
સાહેબ ઉતરાણ વિષે નિબંધ લખાવતા. પછી ધોરણ બદલાયાં તેમ તેમ એનું નામ પણ બદલાઈને “મકરસંક્રાંતિ” કે “પતંગોત્સવ” થયું. બધા તહેવારોની જેમ પહેલી ઉતરાણ પણ અમારે ઘરે જ આવતી. આખી શેરી લગભગ છાપરાંવાળી. એક છાપરેથી બીજે છાપરે દોડીને જવાય. એટલી દોડાદોડ થતી કે પડોશીઓ લગભગ રોજ છાજિયાં લેતાં ને અમારાં માબાપનો, દાદા, કાકાનો ઘણો વખત એમની સાથે ઝઘડવામાં જ જતો. અમારી ઉતરાણ પંદર દિવસ પહેલાં શરૂ થતી ને પંદર દિવસ પછી પૂરી થતી. પંદર દિવસ પહેલાંથી પતંગ દોરાની માંગ ચાલતી. રોજ બાનો જીવ ખવાતો ને એક દિવસ બાપા અમને છોકરાઓને લઈને દોરી ઘસાવવા લઈ જતા. ત્યારે લૂગદીથી માંજો ઘસાવવાની ઘેલછા હતી. ટાવરરોડ પર મોહન ટોકીઝ સુધીના વિસ્તારમાં માંજો ઘસનારાઓ હતા. બાપા એ રોડ પરથી જ દોરો, ફિરકી ખરીદતા અને દસબાર રૂપિયામાં તો દોરાથી ફિરકી ભરાઈ જતી.
માંજો ઘસવાવાળાને ત્યાં ભીડ થતી. રીલ ને ફિરકી સવારે લઈ જવાનું કહેવાતું. પણ મન માનતું નહીં. અમને શંકા રહેતી કે દોરીવાળો નકલી દોરી ફિરકીમાં ભરી દેશે ને અસલી રીલ કોઈ દોરીવાળાને વેચીને રોકડી કરી લેશે. એટલે અમે છોકરાઓ ત્યાં જ બેસતા અને અમારી સામે જ દોરો ઘસાય તેનો આગ્રહ રાખતા. રાત વધતી ને ઠંડી પણ વધતી. દાંત કટકટતા. છેવટે કાચ પાયેલો દોરો ફિરકીમાં ભરાતો ને અમે ભાગળથી સગરામપરાના અમારાં ઘરે સ્વેટરમાં સંતાતા પાછા ફરતા. એ તાજા ઘસાયેલા માંજા પર હાથ ફેરવવાનું ખૂબ ગમતું ને એનો કરકરો સ્પર્શ આજે પણ આંગળીમાં અકબંધ છે.
આગલે દિવસે પતંગ ખરીદવા જતા. પહેલાં તો વડીલો સાથે આવતા, પણ પછી અમે મહોલ્લાના મિત્રો સાથે ખરીદીએ નીકળતા. 13મીની રાત્રે ટાવરરોડ પર પતંગની હરાજી થતી. પતંગનો ત્યારે પંજો વેચાતો. એક પંજામાં પાંચ પતંગ એક્માના જ હોય. એવા ચાર પંજાની એક કૂંડી કે કોડી કહેવાતી. એક કૂંડીમાં જુદી જુદી સાઇઝ કે રંગના પંજા હોય. એવી કૂંડીની હરાજી થતી. હરાજીમાં કિંમત બોલાતી ને એટલામાં જ ખરીદી થતી. એ પતંગો ત્યાં જોવાની છૂટ ન હતી. જે આવે તે લઈ લેવાનું. એક પર એક પંજા મૂકીને, ઊંચો ઢગલો લઈને ઘરે આવીએ ત્યારે ઘણા પતંગો ફાટેલા નીકળતા. અમે પણ કૈં કમ ન હતા. અમારામાંના કેટલાક બહાદુરો હરાજીમાં પતંગ ખરીદતા ને પૈસા આપ્યા વગર જ ઘર ભેગા પણ થઈ જતા ને એમ ફાટેલા પતંગોનો હિસાબ સરભર થઈ જતો.
મોડી રાત્રે બહેનો યાદ આવતી, કન્ના બાંધવા. અમે પતંગને કમાન આગળ ને નીચે “ચમચક”ની ત્રણ આંગળ ઉપર કાણાં પાડી આપતા જેને બહેનોએ દોરી બાંધી આપવાની. એ પછી “શૂનથી શૂન” અમે કરતા ને દોરી આગળથી પતંગને અધ્ધર ઊંચકીને ચેક કરતા. બંને બાજુ સમતોલ રહે તો એ પતંગ આકાશમાં સ્થિર રહેવાની ગેરંટી મળતી. રાતના બેત્રણ વાગ્યા સુધી કન્ના બાંધવાનું ચાલતું ને સૂર્ય ઊઠે એ પહેલાં પતંગ અમારે ત્યાંથી ઊઠતો. ઊઠતો તેની સાથે બે વાત થતી. ક્યાં તો પવન હોય જ નહીં અથવા તો એટલો હોય કે ફિરકી સાથે પતંગ બંધાય એ પહેલાં જ ઊડીને સામેના છાપરે જઈને પડતો. પવન ન હોય તો ઠુમકા મારી મારીને પતંગને ઘર બહાર કાઢવો પડતો, એ પણ ના છૂટકે ફડફડતો ઘર બહાર પડતો.
કોઈવાર ઢઢ્ઢો વાળવો પડતો. એ વાળવામાં એવું પણ થતું કે ઢઢ્ઢો તૂટી જતો ને એમ ખૂબ ગમતા પતંગનો ભોગ લેવાતો. એ દિવસે સાંધવામાં કોઈ પડતું નહીં, નવા પતંગો જ ચગતા. તડકો ચઢતો તેમ તેમ છાપરાંઓ ભરાવા લાગતાં ને ધીમે ધીમે એટલા પતંગો ઊડતા કે આકાશ વચ્ચે વચ્ચે ડોકિયાં કરી જતું હોય એવું લાગતું. બા અગાશીમાં આવતી અને વાટકીમાંના તલના લાડુ છાપરાને બતાવતી. અમે ઠુમકા મારતા મારતા જ લાડુ મોંમાં ઓરતા. તલગોળનો એ સ્વાદ જીભ પર છે, પણ દાંતમાં ભરાયેલા તલની જેમ, લાડુ ધરતી વાટકીવાળો હાથ આજે ય આંખો શોધ્યા કરે છે.
પતંગોથી આકાશ છલકાઈ ઊઠતું. પતંગો ચગતા ને કપાતા. કોઈનો પતંગ કપાતો તો “કાઇપો છે” કે “લપેટ”ની સામટી બૂમો પડતી ને જેનો કપાયો હોય તે ફિરકી પકડેલા હાથોને ભાંડતો, “ફિરકી પકડી શું રાખે છે? દોરી આવવા દેની !” એમાં કોઈએ દોરી લૂંટી તો આખું છાપરું બરાડતું, “એ ભિખારી! દોરી છોડ! દોરીના પઈહા ની ઓય તો લે આપું !” સામસામે ગાળો બોલાતી, નળિયાં ફેંકાતાં ને એમાં પડોશીના છાપરાં ટાલ પડી હોય તેમ ઉજ્જડ થતાં જતાં. ઝઘડો વધી પડતો તો મારામારી છાપરેથી મહોલ્લાઓમાં ઊતરતી ને મહોલ્લાઓના મોભીઓ વચ્ચે પડતા ને છેવટે બબડતાં ફફડતાં મહોલ્લો ફરી છાપરે આવતો ને વળી ઠુમકાઓમાં બપોર પડતી.
ઘરમાં વેઢમી બની હોય ને સાથે ભાત, આમટી હોય. બા ઘરમાં બોલાવતાં થાકી ગઈ હોય ને પતરાં તપવા લાગ્યાં હોય એટલે અમે પણ નીચે આવતાં. પૂરણપોળીનો ટુકડો તો જીભે મીઠો મીઠો રવરવતો, પણ આમટીમાં આંગળા જતાં કે ચિત્કાર ઊઠતો. કાળા મસાલાવાળી આમટીમાં દોરીથી કપાયેલી આંગળી ઊતરતી કે એટલી ઝાળ બળતી કે આંગળી ફરી આમટીમાં જવા જ ના કરતી. ખાધું ન ખાધું કરીને અમે બધાં ફરી છાપરે ઊગી નીકળતાં. બાકી હોય તેમ ચારેક વાગે તો દાદા, બાપા, કાકા પણ છાપરે ડોકાતા. એ ભીડમાં અમારો નંબર ફિરકી પકડવામાં લાગતો. બાપા અમને સહેલ આપતા ને કોઈ પેચ લેવા આવતું તો ફરી પતંગનો કબજો બાપા લઈ લેતા. પછી દાદા મેદાને આવતા ને બાપા ફિરકી પકડતા ને એમ ફિરકીનું હસ્તાંતરણ ચાલ્યું જ આવે છે. આજે અમે દાદા છીએ ને ફેર એટલો પડ્યો છે કે દાદાગીરી પૌત્ર કરે છે ને ફિરકી અમને પકડાવે છે.
સાંજ પડવા આવતી ને આખું આકાશ પતંગોથી ઢંકાતું જઈને અંધારું થવા લાગતું. બધાં પતંગો દેખાતા બંધ થતા ને થરથરતી ઠંડી વચ્ચે એક ફાનસ ઊંચે ચડતું ને થોડીવારે હોલવાઈ જતું. એ પછી એક કંડીલ એવું ચગતું કે તેની દોરી આજ સુધી કોઈને જડી નથી. રાત પડે છે કે કોઈ વગર ઉતરાણે પણ ચગાવે છે ને આખા જગતને બર્ફીલા તેજથી ઢાંકી દે છે.
હવે તો દાદા, બાપા, કાકા, બા કોઈ નથી …
એક પછી એક પતંગો ઓછા થતા જઈ રહ્યા છે.
દરેક મકરસંક્રાંતિની રાત્રે એક વિચાર કાયમ આવે છે. કેટલા બધા પતંગો દર ઉતરાણે ચગે છે. એ કેટલા હશે એનો કોઈ હિસાબ નથી. એમાંના કેટલાક કપાયા, કેટલાક કોઇકે પકડ્યા, કેટલાક ઊંચે ને ઊંચે ગયા ને પછી તો ગયા જ ! એનું શું થયું, ક્યાં ગયા એનો કોઈ તાળો મળતો નથી, એટલું છે કે એ બધા ઘરમાંથી ગયા ને બધાં જ ઘરોમાંથી ગયા. હા, ક્યાં ગયા એની ખબર પડતી નથી, બિલકુલ એમ જ જેમ સ્વજનો ક્યાં ગયાં એની ખબર નથી …
0
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 જાન્યુઆરી 2021
