નહીં હોય ચંદાનું ઘાયલ જીગર તો, અલૌકિક પ્રણયની કદર કોણ કરશે?
સિતારા બની જો ચમકશે ન આંસુ, જગે પ્રેમગાથા અમર કોણ કરશે?

સમજવો નથી સાર કૈં જિંદગીનો કે સમજીને સુખથી બસર કોણ કરશે?
છિપાવી ગયું પ્યાસ મૃગલું જો એની તો, મૃગજળની સામે નજર કોણ કરશે?

નથી કોઈ પણ માર્ગદર્શક અમારો, નથી ક્યાં ય પણ કોઈ મંઝિલ અમારી,
મુસીબત ઉઠાવી ફકત મોજ ખાતર, અમારી અદાથી સફર કોણ કરશે?

પીવાડો ગગન ડોકથી આંખ ઢાળી, અમારી તરસ કેરો ઉપકાર માની,
ભરેલી હશે જો અમારી નજર તો, તમારી નજર પર નજર કોણ કરશે?

નજર રૂપની એટલે એક પારો, હૃદય પ્રેમનું એટલે એક જ્વાળા,
સમાવ્યો છે પારો અમે આગ માંહે, જીગર ‘શૂન્ય’ એવું અવર કોણ કરશે?

                                                                                   – ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

આદરણીય મનહર ઉધાસે ગાયેલી ગઝલોમાં આ ગઝલ બહુ  જાણીતી નથી પણ, મને બહુ જ ગમતીલી છે. અનેક વખત એ સાંભળી અને માણી છે. એનું ગઝલાવલોકન કરવાનો ઉમળકો ઘણા વખતથી અલપઝલપ આવન જાવન કરતો હતો. એ ઉમળકાની અભિવ્યક્તિ આ રહી –

જિંદાદિલીથી જીવન સફર કરવાની આ વાત મને બહુ ગમે છે. આપણાં જીવન દર્શનો, માર્ગ દર્શકોના ઉપદેશો સંતોષ રાખવાની, ઇચ્છાઓથી પર થઈ જવાની વાત આપણા મનમાં હથોડાની જેમ ઝીંકે રાખે છે. પણ અહીં અસંતોષનો મહિમા કવિએ ગાયો છે.

‘રચનાત્મક અસંતોષ‘

કદાચ આ જ કારણે પશ્ચિમી વિચારધારાની સરખામણીમાં આપણે જુદા પડીએ છીએ. કદાચ, પશ્ચિમના જગતે કરેલ અભૂતપૂર્વ  પ્રગતિ અને વિકાસના મૂળમાં પણ આ ‘અસંતોષ’ છે. જેટ વેગે આગળ ધસી રહેલા વિશ્વમાં આપણે વિશ્વની સાથે રહેવું હોય તો આ અસંતોષ મને જરૂરી લાગે છે.

વૈજ્ઞાનિક અને તકનિકી બાબતો જ નહીં પણ આપણી સમાજ વ્યવસ્થામાં પણ સંતોષના અતિરેકે ઘણી ખરાબીઓ ઊભી કરી છે – એવું મારું માનવું છે. ‘ચાલશે, ફાવશે, ભાવશે’  મનોવૃત્તિમાં પરિવર્તન જરૂરી છે.

માણસના અંગત જીવનમાં પણ સંતોષના અતિરેકે ભલે શાંતિ આપી હોય, આવી ચપટીક ઝંખના મને જરૂરી લાગે છે. ખાસ કરીને નિવૃત્ત જીવનમાં આપણે ત્યાં પલાયનવાદી વિચારધારાએ ઘણું અહિત કર્યું છે. સર્જનનો નાનકડો આનંદ જીવનમાં એક અવનવું પરિમાણ ઊભું કરી દે છે.

બહુ જ ગમતો આ શેર દોહરાવું –

નથી કોઈ પણ માર્ગદર્શક અમારો,
નથી ક્યાં ય પણ કોઈ મંઝિલ અમારી,
મુસીબત ઉઠાવી ફકત મોજ ખાતર,
અમારી અદાથી સફર કોણ કરશે?

‘પેટ ચોળીને પીડા ઊભી કરવાની’ આ વાત ભલે લોકભોગ્ય ન હોય; એ રીતે સફર કરવાનો આનંદ તો જેણે માણ્યો હોય તે જ જાણે.

મનહર ઉધાસે ગાયેલ એ ગઝલ પહેલાં તેમણે આ મુક્તક પણ તેમની આગવી શૈલીથી યથોચિત ઉમેર્યું છે.

ડંખ દિલ પર કાળ કંટકના સહન કીધા વગર
પ્રેમ કેરા પુષ્પને ચૂમી શકે ના કો અધર.
કાંસકીને જો કે, એના તનના સો ચીરા થયા,
તો જ પામી સ્થાન જઈને એ પ્રિયાની ઝુલ્ફ પર.

એ મુક્તકની કલ્પના પર તો આપણે વારી જ જઈએ; પણ એનો સંદેશ ‘ચીરે ચીરા થઈ જવાની, ઝેર પણ પચાવી જવાની’ વાત આ જ જીવન દૃષ્ટિને દોહરાવે છે.

આખી ગઝલ અને એ મુક્તક અહીં માણો –

https://www.youtube.com/watch?v=9yv0LclNDUY

e.mail : surpad2017@gmail.com

ઈશ્વર વિશે એટલું બધું લખાયું, બોલાયું, ગવાયું, ભજવાયું છે કે, એમાં કશું નવું ઉમેરવાની આ જણની તો ક્ષમતા નથી જ. પણ માનીતી ગુજરાતી ગઝલો સાંભળતાં નીચેના બે શેર ઈશ્વર વિશે સાંભળ્યા :

એમ જ કદાપિ કોઇને લોકો ભજે નહિ,
ખપતું’તુ સ્વર્ગ એટલે ઇશ્વર સુધી ગયા.

                                            – અમૃત ‘ઘાયલ’

તારું સરનામું મને આપ્યું નહિ, તો જો હવે,
વિશ્વમાં ભટકું છું ઘેરઘેર તારે કારણે.

                                                    – બેફામ 

અને આ અવલોકનકારનાં આંગળાં સળવળી ઊઠ્યા – અને આ અવલોકન. આ વિચારો સાથે વાચકને સહમત થવાની સહેજ પણ જરૂર નથી. એટલી આશા જરૂર કે, તે આ સ્વૈરવિહાર મુક્ત મને માણે.

એ પરમ તત્ત્વનું નામ ગમે તે આપો; એને ભજવાની રીત, ઢંગ વગેરે ભલે અલગ હોય  હોય, પણ માનવજગતના કોઈ પણ હિસ્સાને ઈશ્વર વિના ચાલ્યું નથી. આ લખનારને હંમેશ એક વિચાર દોહરાયા કરે છે કે, સાવ પશુ જેવી સ્થિતિમાં રહેતા આદિ માનવને કઈ ઘડીએ અને શી રીતે ‘ઈશ્વર છે.’ – એવો વિચાર આવ્યો હશે? એ વિચાર વલોણામાંથી જ ‘ ઈશ્વરનો જન્મ’  એક વાર્તા રૂપે ઉદ્દભવ્યો હતો. આ રહ્યો :

https://gadyasoor.wordpress.com/2009/07/07/birth-of-god/

તેને કદી કોઈએ જોયો નથી, તેના વિશે જગતમાં સૌથી વધું લખાયું છે, તેના અનેક ચિત્રો અને શિલ્પો પણ બન્યાં છે – વિશ્વના દરેકે દરેક દેશમાં, વિશ્વની દરેકે દરેક જાતિમાં.

આવું કેમ છે? બહુ જ સાદાં અને સરળ કારણો છે. મનવાળા માનવીને હમ્મેશ જીવનની ક્ષણભંગુરતા, અનિશ્ચિતતા અને ભયો સતાવતા રહ્યા છે. આ સતામણીના એક ઉકેલ તરીકે તેણે એક સર્વશક્તિવાળા અસ્તિત્વની હમ્મેશ ખેવના કરી છે, જે તેને વિદારી નાંખે તેવી વિટંબણાઓમાં સધિયારો આપે, રક્ષણ આપે, ઊગારે. વળી તેની તર્કસંગત વિચારસરણી વડે તે એ પણ જોઈ શકે છે કે, ‘કોઈ પણ ઘટના જો કારણ વિના ઘટતી નથી.’ – તો આટલું જટિલ જગત અને જીવન એની મેળે તો ન જ બન્યું હોય ને? આથી એણે એવા અસ્તિત્વની પરિકલ્પના કરી કે, બધાં સર્જનનો એક સર્જક હોય. તેણે એવી મહાન શક્તિ પણ ઈશ્વરમાં કલ્પી કે, જે નકારાત્મક તત્ત્વોને સંહારી, સત્ય અને શુભની સ્થાપના કરે.

આમ માણસ ઈશ્વરની કલ્પના કરતો રહ્યો છે. તેનાં ચિત્રો, શિલ્પો બનાવતો રહ્યો છે. કોઈ તેને સાકાર કલ્પે છે – કોઈ નિરાકાર. પણ માણસને ઈશ્વર વિના ચાલ્યું નથી.

એમાં કશું ખોટું પણ નથી. નાસ્તિકો આ વાતને નહીં સ્વીકારે. પણ જીવનના સંઘર્ષોને પહોંચી વળવા આ માન્યતા થકી માણસને અસીમ બળ મળતું હોય તો તે ઘટિત છે જ. કોઈ પણ માન્યતા આપણને સક્રિય બનાવતી હોય, શક્તિમાન બનાવતી હોય, આપણને દોડતા રાખી શકતી હોય, બેસી પડેલાને છલાંગ ભરાવી શકતી હોય,  એકબીજાની સાથે પ્રેમભાવના અને ભ્રાતૃભાવ પ્રગટાવતી હોય તો તે ઈચ્છવા યોગ્ય જ ગણાવી જોઈએ.

માત્ર આટલે સુધી જ આ માન્યતા ટકી હોત તો તો ઠીક. પણ આને કારણે ઘણી ખરાબીઓ પણ ઊભી થઈ છે. મેં ઈશ્વરની જે કલ્પના કરી હોય તે બીજા કોઈની કલ્પના કરતાં જુદી હોય તો તેનો ઈશ્વર અને મારો ઈશ્વર ટકરાય, બાખડે – અથવા તે ઈશ્વરો વતી અમે બે બાખડીએ! લોહી રેડાય, અને શક્તિમાન થવાની લાહ્યમાં હું અવ્વલ મંજીલ પણ પહોંચી જઉં! હજારો વર્ષોથી આવા લોહિયાળ સંઘર્ષો કરુણાના સાગર સમા ઈશ્વરના નામ પર થતા આવ્યા છે.

અરે! એક જ ધાર્મિક માન્યતામાં પણ ખટરાગ પેદા થયા. અને ફાંટા પડ્યા. જીસસ એક જ – પણ કેથોલીક, પ્રોટેસ્ટન્ટ, પ્રેસ્બીટેરિયન, બેપ્ટીસ્ટ, સીરિયન વગેરે ફાંટાઓ જુદા જુદા. વૈષ્ણવ, શૈવ, શાક્ત, સ્વામીનારાયણ, રાધાસ્વામી… અરે સ્વામીનારાયણમાં ય અલગ અલગ ફિરકાઓ. ઈશ્વરને કેમ ભજવો તેના વિવાદ! મૂળ મુદ્દે ઈશ્વરના નામે ભેગી થતી અઢળક સમ્રુદ્ધિ, સત્તા, શક્તિ અને અનુયાયીઓની ફોજ પર આધિપત્યની મુઠ્ઠીભર વ્યક્તિઓની સ્વાર્થી લાલસાઓ.

બીજી એક આનાથી પણ વધુ હાનિકારક ખરાબી સર્જાઈ તે એ કે, હું ઈશ્વરની આરાધના કરું, એટલે મારું બધું ઉત્તરદાયિત્વ સમાપ્ત. હજાર હાથવાળો બાકીનું બધું સંભાળી લેશે! સાવ અકર્મણ્યતા. મહમ્મદ ગઝની સોમનાથ પર ચઢી આવ્યો, ત્યારે તેનો સામનો કરવાને બદલે, ભગવાન શંકર એને જેર કરી નાંખશે તે આશામાં તેને પૂજતા રહ્યા. સર્વ શક્તિમાન પ્રભુની કેટકેટલી મૂર્તિઓ પામર યવનોના આક્રમણને ખાળી ન શકી.

બીજા સંદર્ભમાં આ માન્યતાઓનો આગ્રહ એટલો બધો કે, તેના ગુરુઓ કહે તે સિવાય એક હરફ પણ ઉચ્ચારે તે પાપી. તેને માટે શિક્ષાઓ તૈયાર. સહેજ વિરોધી સૂર કાઢવા માટે ખ્રિસ્તી પાદરીઓએ બ્રુનોને જીવતો સળગાવી દીધો.

આ બધું એ પરમકૃપાળુ , દીનદયાળ, કરુણાના સાગરના નામે.

ભગવાનના પૂજન અને અર્ચનમાં મગ્ન આપણે ભગવાનને છપ્પન ભોગ ધરાવતા રહ્યા, સામૈયાઓ કરતા રહ્યા, અન્નકૂટો અને યજ્ઞો યોજતા રહ્યા. એ દરીદ્રનારાયણના મહાલયની પાછલી ભીંતે દરીદ્રતા કણસતી રહી. ભૂખ્યાંને રોટલો આપવાની માનવતા ભૂલાઈ. નાગાં પૂગાં માનવીઓનો તારણહાર મોંઘાદાટ રેશમી વાઘામાં મહાલી રહ્યો. જે મહેનતકશ માનવીઓ આખા સમાજની ગંદકી સાફ કરે, તેમને એ મહાલયમાં આવવાની પણ મનાઈ ફરમાવાઈ. ગરીબની ઝૂંપડીનો દીવો બુઝાવી ગરીબોનો બેલી ઝાકમઝોળ રોશનીમાં ઝળહળી રહ્યો.

મંદિર ભીતર છપ્પન છપ્પન ભોગ લગાવી,
આ પત્થરનો ઇશ્વર શાના જલસા મારે?
ને મંદિરની બહાર ભભુક્યા કરતી,
આ જઠરોની જ્વાળા,
કોઇ ન ઠારે? કોઇ ન ઠારે?

– કૃષ્ણ દવે

અને આ બધી અવઢવમાં ઈશ્વર પણ માનવસહજ નબળાઈઓની ઝપટમાં આવી ગયો. જે સર્વ શક્તિમાન મનાતો હતો તે અસહાય બનીને આ બધી જફા અને ઝગડાનો મુક પ્રેક્ષક બની ગયો.

માનવ ન થઈ શક્યો તો એ ઈશ્વર બની ગયો!

શું આપણી ઈશ્વરની કલ્પના સાથે આ કુરુપતા સુસંગત છે? શું આપણો ઈશ્વર આવો? ક્યારે આપણે ખરા ઈશ્વરને જોતાં થઈશું? એ તો આપણી અંદર છે. આપણા હર એક શ્વાસમાં છે. અરે ઈલેક્ટ્રોન અને પ્રોટોનની અંદર એ તો મહાલે છે.

હું માનવી માનવ થાઉં તો ઘણું.

e.mail : surpad2017@gmail.com

બગડી જૈયે 

હારા થૈને થાક્યા જીવલા, હેંડ્ય્ હવે તો બગડી જૈયે!

ઊંચા ભાવે ખૂબ ઠગાણા, હેંડ્ય્ હવે તો ગગડી જૈયે!

ચાખડીઓ થૈ ચરમ દલાર્યા

પંચામ્રત થૈ તરપ્યા,

દીપ – ફૂલ- ચંદન ઓવાર્યાં

તોય સરગ ના ધરપ્યાં,

ગાડી નરકની ચૂકશું ટણપા, હેંડ્ય ચડપ ને પકડી લૈયે!

–હારા કર્યા હોજરાં ખાતર, જીવલા!

પેટ વલોયાં ઊણાં,

પાડ્યાં તનનાં તેલ બાપલા!

કરમ પડ્યાં ન કૂણાં,

પત્યું! હવે તો ફોલ્લા થૈ ને હેંડ્ય અલ્યા તતડી જૈયે!

હારા હાલ્લાં થ્યાં, ને ફૂટ્યાં, લલવા!

નળિયાં થ્યાં, ને ચૂયાં,

કદી કોડિયાં થયાં કજળવા,

ઈંટ્યો થૈ રૂંધાયા,

હેંડ્ય્ હવે તો પકવનાર પાકે એવું  ભભડી  જૈયે….  

                                                      — ભાનુપ્રસાદ ત્રિવેદી  

તળપદી બોલીમાં લખાયેલ આ કવિતા હમણાં વાંચવા મળી, અને મન વિચારે ચઢી ગયું.   સ્વર્ગલોકનો, ઈશ્વર પૂજાનો, સાત્ત્વિક જીવનનો મહિમા ગાતાં અનેક કાવ્યો / સ્તુતિઓ / ભજનો આપણા સાહિત્યમાં છે. પણ એનાથી સાવ વિરુદ્ધ દિશાની વાત કરતું આ કદાચ એકમાત્ર કાવ્ય છે. દેખીતી રીતે એ સાવ અવળો અનુરોધ કરે છે. અહીં એનું વિશ્લેષણ / વિવેચન કરવા પ્રયાસ નથી. પણ એના થકી ઉપજેલા વિચાર વંટોળને વાચા આપવી છે.

લાખ વાતો સત્સંગ અને સદાચારની  કરીએ – પણ, એ વાસ્તવિકતા છે જ કે, આપણા હોવાપણામાં એક કાળો ખૂણો જરૂર હોય છે. આપણે દુર્જન ન હોઈએ, પણ ‘थोडी सी बेवफाई ‘ તો એમાં હોય, હોય અને હોય જ. આપણે મોટા ગુના કરવાથી દૂર રહેતા હોઈએ, પણ માનસિક હિંસા કે વ્યભિચારથી મુક્ત નથી હોતા. આપણામાં ‘Jakyll  and Hyde’ બન્ને વસે જ છે. કદીક હાઈડપણું કરવા મનમાં એષણા પણ જાગી જતી હોય છે. પણ એને સંસ્કાર અને કેળવણીના બળે દબાવી દેવા આપણે પ્રયત્નો કરતા રહીએ છીએ. એ પ્રયત્નો યથાર્થ છે – કરવા જ જોઈએ. પણ ‘ઓલ્યો કાળો ખૂણો નથી, નથી અને નથી જ …. ‘ એમ આપણે છાતી ઠોકીને, પ્રામાણિકતાથી કહી શકીએ એમ છીએ?

પ્રેક્ષાધ્યાન અને વર્તમાનમાં જીવવાના ઉપદેશોમાં ‘જે છે‘ તેનું અવલોકન અને સ્વીકાર કરવાનું કહેવામાં આવે છે. કવિએ એ અવલોકન બહુ બળૂકતાથી કર્યું છે. કદાચ કવિ પ્રત્યક્ષ રીતે આવી મનોકામના વ્યક્ત કરે છે – પણ પરોક્ષ રીતે ‘આમ ન કરાય’ એવો ગર્ભિત વિચાર પણ ધરાવે છે.  આપણને પણ કાવ્ય વાંચતાં ‘આમ તો ન જ કરાય‘ એવો આક્રોશ પણ મોટા ભાગે ઊભો થઈ જાય છે.  સામાન્ય, ગામડિયા માણસની બોલીમાં કવિ એ વાસ્તવિકતાનો પ્રામાણિક સ્વીકાર કરે છે. એ હિમ્મત માટે, એ પ્રછ્છ્ન્ન એષણાઓની અભિવ્યક્તિ કરવા માટે અને એ નૈસર્ગિક આક્રોશ, આકસ્મિક જન્માવવા માટે  કવિશ્રી. ભાનુપ્રસાદ ત્રિવેદીને સો સલામ.

આપણા હોવાપણામાં એક નહીં પણ અનેક મહોરાં અચૂક હાજર હોય છે. અરીસામાં દેખાતો જણ યાદ આવી ગયો. દરરોજ એની સામે આપણે જોઈએ છીએ. બહુ વહાલો ચહેરો છે. કુરુપમાં કુરુપ વ્યક્તિને પણ એ સૌથી વહાલો લાગે છે. અને છતાં કદી, પાંચ મિનિટ પણ, ટીકી ટીકીને, આંખમાં આંખ મીલાવીને, એને આપણે નિહાળ્યો છે ખરો?  આપણો પોતાનો ચહેરો છે છતાં? કહે છે કે, બીજાને દેખાઈએ છીએ, તેવા આપણને પોતાને કદી આપણે જોઈ શકતા નથી. આયનો સાવ ઊંધું પ્રતિબિંબ જ આપણને બતાવતો હોય છે! અરે! સીધું પ્રતિબિંબ બતાવતું હોય એવો અરીસો કદાચ હોય; તો પણ આપણે એ જણને ખરેખર ઓળખીએ છીએ ખરા?

કોણ છે એ જણ? – જેને આપણે ‘હું’ કહીએ છીએ? એનું એક નામ છે. કોઈ જાતિ છે. એના કોઈ મા ને બાપ છે. એનો કોઈ રંગ, ઊંચાઈ, વજન, અને ભાષા છે. કદાચ કોઈ તખલ્લુસ છે. પણ એ અરીસામાં દેખાય છે તેવો બધાંને દેખાતો નથી. કુટમ્બીજનોને દેખાતો ચહેરો અને મહોરું અલગ. મિત્રોને બીજો ચહેરો. નોકરી ધંધામાં વળી ત્રીજો. ટોળામાં ભળ્યા હોઈએ તો વળી કોક ચોથો જ જણ ઊભરી આવે. એકાંતમાં જે જણ હોય છે; એને તો કોઈ ઓળખી પણ ન શકે – પતિ કે પત્ની પણ નહીં.  અને કવિ કહે છે – એવો કાળો ચહેરો પણ ખરો … ખરો … ને ખરો જ!

બધાં મહોરાં અને મહોરાં જ.

મ્હાંલીપા બીરાજતો એ અસલી જણ કોણ છે? અરીસો તો શું? આપણે પોતે પણ એને ઓળખીએ છીએ ખરા? એ આપણું અસલી હોવાપણું છે. એ કંઈક, કશુંક બનતું હોય છે; બદલાતું હોય છે. પણ જે બદલાતું હોય છે; તે જ આપણે જોઈ શકતા હોઈએ છીએ. અરીસામાં દેખાતા એ આભાસી પ્રતિબિંબની સામે, આપણી આંખોની પાછળથી ડોકિયું કરતો, એ જણ કોણ છે? હરક્ષણે એના બહારના શરીરમાં કંઈક અસંખ્ય કોષ નાશ પામતા હોય છે અને નવા બનતા હોય છે. કાલે હતો એ જણ આજે નખશીશ એવો ને એવો નથી રહેતો. અને એનું સૂક્ષ્મ શરીર ? એ તો હર ક્ષણ બદલાતું જ રહે છે – કાચંડાની જેમ. એનો માનસિક ઘોંઘાટ કદી બંધ નથી થતો. અરે! ઊંઘમાં ય સહેજ જંપ્યો, ન જંપ્યો અને સપનાં શરૂ. અરેરે! એ તો જાગતાં ય સપનાં જોયાં કરે છે! સતત જાગતો હોવાનો ડોળ કરતો એ ખરેખર તો ઊંઘતો જ રહે છે. એ ક્યાંથી અરીસાની અંદર દેખાતા ચહેરાની પાછળના જણને ઓળખી શકે?

  ‘બેદાર‘ લાજપુરી ની આ ગઝલ સાથે સમાપન.

શબ્દના એવા ગુના પણ હોય છે.
મૌન રહેવામાં ડહાપણ હોય છે.

વહેંચવાનો થાય જ્યારે વારસો
વારસોના દૂર સગપણ હોય છે.

હર સમય કર્ફ્યુના ટાણે શહેરમાં
માર ખાતી એ ભિખારણ હોય છે.

હોય છે માઠી દશામાં દૂર સૌ
લાગણીને કેવી સમઝણ હોય છે.

હોય છે બેદાર ક્યારે એકલા
‘આપણી અંદર ઘણા જણ હોય છે’.

e.mail : surpad2017@gmail.com