= = = = આ આમ જ આવી મળેલા લાંઆબાં વૅકેશનમાં, વી.સી.ઓ., ઍચ.ઓ.ડી.ઓ., પ્રિન્સિપાલો અને ચિન્તાળુ કેળવણીકારો ભેગા બેસીને સમજી લે કે કેવાં કેવાં આયોજનો કરીશું તો ઑનલાઈન ઍજ્યુકેશનને માટેનું ફુલ્લ-પ્રૂફ પ્લેટફૉર્મ જૂનમાં નહીં તો જુલાઈમાં તો તૈયાર જ હશે = = = =

= = = = શિક્ષણ અને કેળવણીના પ્રવાહો આવા કોઈપણ જ્ઞાત કે અજ્ઞાત કારણે એક વાર જો લુપ્ત થઈ જાય છે તો દુખતા અવાજે એટલું જ કહેવું રહે છે કે, અત્ર લુપ્તા સરસ્વતી… = = = =

માસ-પ્રમોશન પછી તમામ વિદ્યાસંકુલોને ૨૦ જૂન સુધીનું વૅકેશન અપાયું. સત્ર લંબાવી દેવાયાં. કારણ એ કે ’કોવિડ-૧૯’-ના પૉઝિટિવ કેસિસ વધી રહ્યા છે. બરાબર છે, આ સિવાય બીજું થઈ પણ શું શકે …

આમ તો, માર્ચથી જૂન સુધીના ચારથી પણ વધુ મહિનામાં, ન શિક્ષણ, ન પરીક્ષણ … બહુ મોટું ગાબડું …

આ સમાચારથી અમુક શિક્ષકોને સારું લાગ્યું હશે. અમુક વિદ્યાર્થીઓને પણ મજા પડી હશે. મા-બાપોને કેવું લાગ્યું હશે, રામ જાણે ! જો કે સન્નિષ્ઠ શિક્ષકો જરૂર દુ:ખી થયા છે. એમને છેલ્લો વર્ગ અને એમાં જે ભણાવ્યું તે યાદ આવે છે. એમની પોતાના વિષયના અનુસન્ધાનની કલ્પના બેસી પડી છે. મહત્ત્વાકાંક્ષી ને સ્વ-વિકાસવાંછું વિદ્યાર્થીઓ પણ પોતાના ભાવિ વિશે વિમાસણમાં મુકાઈ ગયા છે – એમને ચિન્તા સતાવે છે કે બધું રાગે ક્યારે પડશે. એક ખરા શિક્ષક તરીકે મારો પણ જીવ બળે છે કે મહાકાય બોગદા જેવડું આ ગાબડું જે પડ્યું, ક્યારે પુરાશે …

તીવ્ર સવાલ જ એ છે કે આ અણધાર્યા સમયગાળામાં જે શૈક્ષણિક નુક્સાન થયું છે તે શી રીતે ભરપાઈ થવાનું. જો કે, એ પહેલાં, ગમ તો એ પડવી જોઈશે કે કેળવણીમાં નુક્સાન કોને કહેવાય. ભણનાર અને ભણાવનાર જાણે છે કે ભણવાનો જે સમય મળ્યો’તો, તે જો એકવાર ગયો, તો ગયો ! રીવિઝન નામની વ્યવસ્થા છે ખરી. પણ એની પૂર્વશરત એ છે કે પહેલાં વિઝન કરાવાયું હોય. ભલે; કોણ ક્યારે રીવિઝન કરાવશે? કોઈ કોઈ શિક્ષકો તત્પર થશે ખરા, પણ વિદ્યાર્થીનું શું? એ તો ભૂલી ગયો છે કે પોતે છેલ્લો વર્ગ ક્યારે ભરેલો ને કોણે એને શું ભણાવેલું …

શિક્ષણ અને કેળવણીના પ્રવાહો આવા કોઈ પણ જ્ઞાત કે અજ્ઞાત કારણે એક વાર જો લુપ્ત થઈ જાય છે, તો દુખતા અવાજે એટલું જ કહેવું રહે છે કે, અત્ર લુપ્તા સરસ્વતી … આમ તો સરસ્વતી નિરન્તર સમૃદ્ધ થનારી એક માતબર પરમ્પરા છે. પણ એનાં વહી ચૂકેલાં નીરને પાછાં વાળવાનું ભલે અશક્ય નથી પણ કઠિન તો છે જ છે. એ કઠિનાઈના માર્યા તો આપણે માસ-પ્રમોશન આપી દઈએ છીએ, દેસીમાં કહીએ તો, ’ઉપર ચડાવી દઈએ’ છીએ. વિદ્યાર્થી ઉપર ચડ્યો કે નીચે ઊતર્યો એનાં લેખાંજોખાં માંડવાની કશી જરૂર નથી પડતી. શિક્ષણ પણ ઝડપથી નીચલા તળિયે સરકી જતું હોય છે.

આ મુશ્કેલ સમયમાં પ્રકાર પ્રકારનાં જે વીતક વીતી રહ્યાં છે એનાં પૂરા કદનાં વર્ણનો તો થશે ત્યારે થશે. પણ એ પૂરું શક્ય છે કે એ વીતકો પરથી હાલ તો આપણે ઘણાબધા પદાર્થપાઠ તો શીખી જ શકીએ છીએ.

એ દૃષ્ટિદોર અનુસાર, આ પરત્વે મને એ શીખ સૂઝે છે કે શિક્ષણની જમાનાજૂની વ્યવસ્થાને અત્યાધુનિક નવ્ય રૂપ આપીએ. આખે આખી ઍજ્યુકેશન સિસ્ટમને ઑનલાઈન કરી દઈએ.

વાત કંઈ નવી નથી. કેટલીક શાળાઓમાં ને કેટલાંક રાજ્યોમાં અરધુંપરધું યે ઑનલાઇન ઍજ્યુકેશન તો ચાલે જ છે. એ સિસ્ટમથી આવી કોઈ પણ ઇમરજન્સી વખતે હાથ જોડીને બેસી રહેવાનો વારો નહીં આવે. કોઈની પણ દખલપંચક વિના, શિક્ષક અને વિદ્યાર્થી એકબીજાંને સીધાં જ્ઞાનવાર્તામાં જોડી શકશે. ક્લાસલૅક્ચર્સ ભલે પ્રવર્તમાન પદ્ધતિએ ચાલે પણ આ ઑનલાઈનમાં, હોમવર્ક ઍક્ઝામ ઍસેસમૅન્ટ જેવાં એકોએક પાસાંને કાળજીથી આવરી લઈ શકાશે. વિદ્યાર્થી પાસે સ્માર્ટફોન કે કમ્પ્યૂટર ન હોય તો એને માટેની જોગવાઈ કરી જ શકાય. એમ કરવાનું રાજ્ય સરકારને અસંભવિત ન લાગવું જોઈએ.

જો કે, એ ખરું કે કેટલીયે શાળાઓ અને કૉલેજો પાસે અપ-ટુ-ડેટ ક્લાસરૂમો નથી, દીવાલોનાં કેટલાંયે વરસોથી ઊખડી ગયેલાં પ્લાસ્ટર્સ ગંદા દાંત બતાવે છે, અરે, કોઈ કોઈ યુનિવર્સિટી-ડિપાર્ટમૅન્ટ્સ પાસે પણ, સખે વાપરી શકાય એવાં ટૉયલેટ્સ પણ નથી, કહે છે, મૉંએ રૂમાલ દાબી રાખવા પડે છે. એવી બધી વરવાઈઓને વરેલા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર્સ વચ્ચે, સ્વાભાવિક છે કે આ ઑનલાઈનનો મામલો તો, અતિ દૂરનો અને દુષ્કર જ ગણાય.

તેમ છતાં, રીપીટ ‘તેમ છતાં’, જો સાફ દાનતથી એને હાથ ધરાય, તો એમ પણ છે કે એ કામ અશક્ય નથી. અને તો, એટલું એ પણ ચૉક્કસ છે કે બધી વરવાઈઓ આ નવ્ય આવિષ્કારની પાછળ આપોઆપ ઢંકાઈ જશે.

આ આમ જ આવી મળેલા લાંઆબાં વૅકેશનમાં, વી.સી.ઓ., ઍચ.ઓ.ડી.ઓ., પ્રિન્સિપાલો અને ચિન્તાળુ કેળવણીકારો ભેગા બેસીને સમજી લે કે કેવાં કેવાં આયોજનો કરીશું તો ઑનલાઈન ઍજ્યુકેશનને માટેનું ફુલ્લ-પ્રૂફ પ્લેટફૉર્મ જૂનમાં નહીં તો જુલાઈમાં તો તૈયાર જ હશે.

આ વાતને વ્યવહારુ કારણોની આડ ધરીને અભરાઇએ મૂકવામાં આવે તો, સમજી રાખો, એ હિમાલયન બ્લન્ડર ઠરશે. ૨૧-મી સદીની આગેકદમ ભાવિ પેઢીઓ આપણને કોઈને માફ નહીં કરે.

સ્વાર્થે કરીને કોઈ પણ નવી વાતને મચડી નાખવાની આવડત તો હર કોઈ ગુજ્જુ બન્ધુમાં છે, પણ એ આડને ઝંઝેડી નાખીને નૂતન માર્ગે ચાલી નીકળનારા નવ્ય ગુજરાતીઓની આવડત ઘણી મોટી ચીજ છે … કેળવણી જગતમાં આપણે એમના આગમનની થોઓડીક રાહ જોઈએ …

= = =

(May 9, 2020 : Ahmedabad)

= = = = ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યમાં રવીન્દ્રનાથને ઉપલબ્ધ કરાવવાના જે કંઈ પ્રયાસો થયા છે તેમાં 'રવીન્દ્ર દર્શન' ગુટકાએ અને સંલગ્ન ‘વિશ્વમાનવે’ પણ પાયાનાં પૂરણ કર્યાં હતાં = = = =

= = = = રવીન્દ્રસૃષ્ટિમાં નારી એના પ્રકૃતિગત સ્વરૂપે વ્યક્ત થઈ છે. મનુષ્યજીવનના એક દુર્નિવાર અને અવિનાભાવી ઘટક તરીકે નારીનું જે મૂલ્ય છે, તેને પોતાની સર્જકતાના દ્રાવણમાં ઑગાળીને એમણે નવેસરથી અજવાળી આપ્યું છે = = = =

ચાલો, રવીન્દ્રનાથ પાસે જઈએ, આજે એમનો જન્મદિવસ છે.

છેલ્લા દોઢ-બે માસથી સ્વાભાવિકપણે જ આપણે ભગવાનને બહુ યાદ કરીએ છીએ. ભગવાને મોકલેલા કોરાના વિશે એને-ને-એને શું કામ પૂછવું? પૂછવું તો શી રીતે પૂછવું? કેમ કે એનું સરનામું કોઈ પાસે નથી. ભગવાનના દૂતો જો કોઈ હોય તો એમને પૂછી શકાય. પણ એ ય મહિમાવન્તો ક્યાં છે આપણા નસીબે, આપણી વચ્ચે?

રવીન્દ્રનાથે એમના ‘પ્રશ્ન’ નામના એક કાવ્યમાં ભગવાનને ઠીક પ્રકારનો ઠપકો આપ્યો છે. એટલું જ નહીં, દેવદૂતોને પાછા વળાવ્યા છે.

કેમ કે, કવિએ અને એમના આ કાવ્યનાયકે જોયું છે ને કાવ્યમાં કહ્યું પણ છે કે આ સંસારમાં અસહાય વ્યક્તિઓ પર પ્રહારો થયા છે, હિંસાઓ થઈ છે. જોયું છે ને કહ્યું છે કે પ્રતિકારહીન પ્રબળ અપરાધી સામે ન્યાયની વાણી મૂંગી મૂંગી રડતી રહેતી હોય છે. જોયું છે ને કહ્યું છે કે ઘોર યાતનાને કારણે તરુણ બાળક પાગલ બની ગયું હોય ને પથ્થરે માથું કૂટી મરી ગયું હોય.

આમ, હિંસા અન્યાય અને યાતનાની વાતે નાયકનો કણ્ઠ રુદ્ધ છે. વાંસળી એની ગીતવિહોણી છે. એણે ભગવાનને પૂછ્યું છે : જેણે વાયુ તારો બનાવ્યો ઝૅરી, હોલવ્યો તારો દીવો, કરી છે તેં શું ક્ષમા એમને, વર્ષાવ્યો છે પ્રેમ-ઝરો? : એટલે નાયકે ભગવાનને કહી દીધું કે –

ભગવાન ! યુગે યુગે તેં વારંવાર પાઠવ્યા તારા દૂત
દયાહીન આ સંસારે
ઉપદેશ દઈ ગયા એ સૌ : ‘સૌને ક્ષમા કરો’.
કહી ગયા : ‘સૌ પર પ્રેમ રાખો, ધોઈ નાખો અંતર-દ્વેષ-વિષ’.
પૂજનીય એ સૌ, સ્મરણીય બધા યે
તો યે બ્હારને દ્વારેથી
આજે દુર્દિને પાછા વળાવ્યા મેં એમને
કરીને વ્યર્થ નમસ્કાર.

કોરોનાની પ્રબળતા અને રાજસત્તા જેવાં માનવીય તન્ત્રોની નિર્બળતા વચ્ચે આ મુશ્કેલ સમયમાં કશા પરિણામે નહીં પ્હૉંચાડનારો જ્યારે ગજગ્રાહ સંભવ્યો છે, ત્યારે માનવજાત અસમંજસમાં પડી ગઈ છે કે કયા ભગવાનને કે તેના કયા દૂતને શું કહેવું અને કહેવું તો કેવી રીતે કહેવું …

જો કે આજે ચિત્તમાં મારા રવીન્દ્રસૃષ્ટિના મારી કારકિર્દીમાં થયેલા પ્રવેશ અને તે પછીના અનુબન્ધનાં કેટલાંક સ્મરણો ઊભર્યાં છે. મારે એની વાતો અહીં ખાસ ઉમેરવી છે.

૧૯૬૧, રવીન્દ્રનાથનું જન્મશતાબ્દી વર્ષ. હું જુનિયર બી.એ.માં હતો. કૉલેજમાં ત્રિ-દિવસીય રવીન્દ્રોત્સવ યોજાયેલો. એમાં રવીન્દ્ર-સંગીત અને તેમાં કાવ્યગાનનો કાર્યક્રમ પણ હતો. ત્યારે હું ઠીક ઠીક સારું ગાઈ શકતો’તો. અમે ચારપાંચ જણાં રવીન્દ્રનાથનાં જુદાં જુદાં ગીત ગાતાં’તાં પણ એક જે ખૂબ યાદ રહી ગયું છે, તેના બોલ છે – બાદલ મેઘે બાદલ બાજે …

અમે ગાતાં હતાં બાદલ મેઘે .. અને બરાબર એ જ વખતે બન્યું એવું કે આખી સભા કૉલેજની બારીઓ બહારના આકાશે જોવા લાગી. સૌએ જોયું તો ઘનશ્યામ વાદળ ગગડેલાં ને જોતજોતાંમાં જોરદાર વરસાદ શરૂ થયેલો. જૂન-જુલાઈના એ સમયે અમારા ગાયને જ જાણે વર્ષાઋતુને ધરતી પર બોલાવી લીધેલી … એ (સાંજ અને) રાત મારા માટે કેટલીક સુખદ રાતોમાંની એક છે.

એ જ વર્ષમાં, ભોગીલાલ ગાંધીએ એમના ‘વિશ્વમાનવ’ સામયિકનો ‘રવીન્દ્ર દર્શન’ નામે વિશેષાંક પ્રકાશિત કરેલો. અંકનું ક્રાઉન સાઈઝમાં પુસ્તક પણ કર્યું હતું. એના પહેલા જ મુખપૃષ્ઠ પર છાપેલું – ‘કિંમત રૂપીઆ આઠ’. ૫૪૬ પૃષ્ઠનું એ પુસ્તક ત્યારે પણ મને બહુ જ સસ્તું લાગેલું. હું અને રશ્મીતા એને વ્હાલમાં ‘ગુટકો’ કહેતાં …

બાદલ મેઘે બાદલ બાજે-ની ધૂન તે દિવસથી મનમાં રમ્યા કરતી’તી, તે મને લગની લાગેલી કે બંગાળી શીખું, શીખું જ … પુસ્તકો લાવીને પ્રયાસ ચાલુ કરેલો, પણ વ્યર્થ ! મેં રશ્મીતાને કહેલું – તું બંગાળી શીખી લે. એને ગમેલું અને મને યાદ છે, કૅમ્પસના ઘરેથી બસમાં એ ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં શરૂ થયેલા બંગાળીના ક્લાસમાં પ્રેમથી શીખવા જતી. પણ દીકરાઓની કારકિર્દીના ઘડતર કાજે એણે જેમ પીઍચ.ડી. પૂરું કરવાનું જતું કર્યું એમ બંગાળી શીખવાનું પણ સાવ જ છોડી દીધું …

મારું બધું કામ એ ગુટકાથી નભી જતું. પણ હું જીવ વાર્તાનો હોઈશ તે સૌ પહેલો પૂરી ગમ્ભીરતાતી રવીન્દ્રનાથની ટૂંકીવાર્તાઓમાં પરોવાયો. મેં લેખ પણ કર્યો, ‘રવીન્દ્ર-નવલિકા’. મને રવીન્દ્ર-ચન્દ્રક પણ અપાયો. પંચધાતુના ચન્દ્રક પર રવીન્દ્રનાથની છબિ ઉપસાવી છે. મને અપાયેલા ચન્દ્રકોમાં સર્વથા સુન્દર એ સ્તો છે !

પણ મારો રવીન્દ્રપ્રેમ વિકસ્યો તે ગુરુ સુરેશ જોષીના કારણે. એમને વાંચું તેમ રવીન્દ્રનાથને પણ વાંચું. ગુરુ પર ‘ટાગોરવેડા’-નો આક્ષેપ થયો છતાં હંમેશાં લાગ્યું કે ના, સુરેશભાઈ સંસ્કૃત શિષ્ટ સાહિત્ય અને સમગ્ર ભારતીય પરમ્પરાથી સાવધાનપણે પ્રભાવિત છે, રવીન્દ્રનાથથી પણ, તે છતાં, સુરેશભાઈ સુરેશભાઈ છે. ભોગીલાલ ગાંધી-સમ્પાદિત એ ગુટકામાં લેખકો અને અનુવાદકોમાં ભોગીભાઈ ઉપરાન્ત ઉમાશંકર જોશી, સુન્દરમ્, સુરેશ જોષી, ગુલામ મોહમ્મદ શેખ, અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટ, જયંતિલાલ આચાર્ય, કે.જી. સુબ્રહ્મણ્યન્, નગીનદાસ પારેખ, નારાયણ દેસાઈ, રમણલાલ સોની અને સુભદ્રા ગાંધી તો છે જ પણ સુરેશભાઈનાં લેખનો-અનુવાદો એમાં સર્વાધિક છે.

હજી હમણાં, ૨૦૧૯માં, વિપુલ કલ્યાણી અને તેમના પરિવારના આર્થિક સહયોગથી અને ગુજરાતી લૅક્સિકનના વ્યવસ્થાતન્ત્રની મદદથી ‘વિશ્વમાનવ’ સમગ્રની પ્રકાશ ન. શાહના સમ્પાદન હેઠળ, ડિજિટલ આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ છે, એમાં આ વ્હાલો ગુટકો પણ સમાવિષ્ટ છે. ‘નિરીક્ષક’-માં પ્રકાશભાઈએ એ વિશે ઉપકારકપણે દીર્ઘ એવો લેખ પણ કરેલો.

મારે ખાસ કહેવું છે કે ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યમાં રવીન્દ્રનાથને ઉપલબ્ધ કરાવવાના જે કંઈ પ્રયાસો થયા છે તેમાં આ ગુટકાએ અને સંલગ્ન ‘વિશ્વમાનવે’ પણ પાયાનાં પૂરણ કર્યાં હતાં.

કઈ સાલ તે યાદ નથી. પણ મુમ્બઈ, ચર્ચગેટ પરની ઈન્ડિયન મર્ચન્ટ ચૅમ્બર, તેના હૉલમાં, કાલિદાસ શેક્સપીયર અને રવીન્દ્રનાથ સંદર્ભે એક ત્રિ-દિવસીય પરિસંવાદ થયેલો. એમાં મેં ‘રવીન્દ્રસૃષ્ટિમાં નારી’ વિષયે વ્યાખ્યાન આપેલું. ત્યારે બધો સમય રવીન્દ્રનાથની નવલકથાઓ સિવાયનું કશું જ વાંચેલું નહીં. વ્યાખ્યાનમાં મેં એ સૂરને સ્થિર કરેલો કે રવીન્દ્રસૃષ્ટિમાં નારી એના પ્રકૃતિગત સ્વરૂપે વ્યક્ત થઈ છે. મનુષ્યજીવનના એક દુર્નિવાર અને અવિનાભાવી ઘટક તરીકે નારીનું જે મૂલ્ય છે, તેને પોતાની સર્જકતાના દ્રાવણમાં ઑગાળીને એમણે નવેસરથી અજવાળી આપ્યું છે.

વ્યાખ્યાનમાં મેં દર્શાવેલું કે એમની સૃષ્ટિમાં નારીનાં મને ચાર સ્વરૂપો જોવા મળ્યાં છે : પ્રિયા કે પ્રેયસી સ્વરૂપ : ’ચૉખેર બાલિ’-ની વિનોદિની. ‘ઘરે-બાહિરે’-ની વિમલા. બીજું સતી-લક્ષ્મી સ્વરૂપ. તે પ્રિયા પ્રેયસી પત્ની કે માતા હોઈ શકે. એમનાં મોટા ભાગનાં નારી-પાત્રો સતી-લક્ષ્મીનો સંસ્કાર ધરાવતાં હોય છે પણ પછી ઘણાંમાં એ સંસ્કાર છિન્ન થઈને લુપ્ત થઈ જાય છે. આ સ્વરૂપની ઉત્ફુલ્લ રમણા તો જોગાજોગ’-ની કુમુદિનીમાં અનુભવાય છે. ત્રીજું છે, ભગવતી-અમ્બા સ્વરૂપ. લગભગ બધી રચનાઓમાં માતાઓ લગભગ આ સ્વરૂપે છે, પણ ’ગોરા’-ની આનન્દમયી તો એવી વિશુદ્ધ માતા છે. પોતે નહીં જણેલાં એવાં ગોરા-વિનયને કે સુચરિતા-લલિતાને એ, અનર્ગળ વાત્સલ્ય અને પ્રેમ બહુ સહજ ભાવે અર્પી શકી છે. ચૉથું છે, આધુનિકા સ્વરૂપ. નવ યુગનો સીધો પ્રભાવ ‘ગોરા’-ની વરદા સુન્દરી પર છે. જો કે, કવિ આધુનિક પ્રભાવોનું નારીમાં જે સુગઠિત સ્વરૂપ ઝંખતા હતા તેનું ઉત્તમ પ્રતીક તો સુચરિતા જ છે. વ્યાખ્યાનનું મેં લેખરૂપે મારા પુસ્તક ‘કથાપદ’-માં પ્રકાશન કર્યું છે. એ લેખ ૩૨ પેજનો છે એટલું એમાં પ્રવેશતાં પહેલાં ધ્યાનમાં રાખવું.

કોરોનાવાયરસને કારણે સંખ્યાબંધ મૉત જે થયાં છે એ સ્ત્રી-પુરુષોમાં, કહેવાય છે કે, પુરુષોની સંખ્યા મોટી છે. એ કારણે, એટલે કે એ નર્યા દુ:ખદ કરુણ અકસ્માતે, વિધવા થયેલી સ્ત્રીઓમાં નારીનાં આ બધાં જ સ્વરૂપો હશે એમ માનવું જરાયે ખોટું નથી – કોઈ કોઈની પ્રિયા કે પ્રેયસી હશે – કોઈ કોઈની સતી-લક્ષ્મી હશે – કોઈ કોઈની ભગવતી-અમ્બા કે કોઇ કોઈની આધુનિકા હશે … એ સૌ માટે જેટલી દિલસોજી વ્યક્ત કરીએ એટલી ઓછી છે ….

(May 7, 2020 : Ahmedabad)

= = = = નિત્શે જેની વાત કરે છે એ છે ચૈતસિક હોનારત. એવો વિચાર જે આપણાં સુસ્થિર મનાતાં ધર્મ કે રાજ્ય જેવાં સત્તાતન્ત્રોને હચમાચવી દે, પરાસ્ત કરી દે – એટલે કે ક્રાન્તિકારી પુરવાર થાય = = = =

= = = = હોનારત નીવડનારા એ વિચાર-દર્શનની આગવી સત્તાએ કરીને નવ-પરિવર્તન પ્રગટે છે. એવી ક્રાન્તિ, હોનારત છે. નિત્શે એવી હોનારત પુરવાર થયા છે બલકે નિત્શે પોતાને ખુદને જ હોનારત ગણતા હતા = = = =

આ મુશ્કેલ સમયમાં વિશ્વ સમગ્રની પરિસ્થિતિ, પણ ખાસ તો, ઘરમાં રહેવાથી ઊભી થયેલી આપણી ખુદની પરિસ્થતિ આપણું ઘણું ધ્યાન ખૅંચી રહી છે.

બહાર ભમતો સમય વિકરાળ છે, પણ ઘરમાં સ્થિર થવા લાગેલો સમય ચિન્તાજનક છે. આ પહેલાં, રોજનો આપણો સમય ટાઇમટેબલ પ્રમાણે ગોઠવાઈ ગયેલો. ટાઇમનાં આપણે ખાનાં પાડી લીધેલાં, કહો કે, આપોઆપ પડી ગયેલાં. સવારે ઊઠ્યા પછી એકીબેકી ચા-પાણી સ્નાન નાસ્તાપાણી ને પછી લન્ચ ને કામધંધે વળગવા સીધા ઘરની બ્હાર – કાં તો કારમાં કે સ્કૂટર પર અથવા તો બસમાં કે ટ્રેનમાં. આપણી સાંજો અને રાતો પણ વ્યવસ્થામાં બંધાયેલી હતી. નિદ્રાશરણે અમુક સમયે જ જવું એમ પણ નક્કી હતું.

ટૂંકમાં, આપણો દરેક સમય અને સમયનો દરેક ટુકડો સ-પ્રયોજન હતો. સમયને આપણે કોઈ-ને-કોઈ પ્રયોજન, આશય કે હેતુ સાથે જોડી રાખેલો. પણ હવે ઘરમાં ને ઘરમાં જ છીએ એટલે પ્રયોજન તો એક જ છે કે કોરોનાથી બચવું. અને એટલે આશય કે હેતુ પણ એટલો જ છે કે ખાવું પીવું ને ઊંઘવું. અને એ બધી પ્રવૃત્તિઓ પણ આપણે આપણી ઇચ્છા પડે ત્યારે ને તેમ કરતાં હોઈએ છીએ. કહેવાનો મતલબ, સમયનાં ટેબલ કે કોઠા કે ચૉકઠાં તૂટી ગયાં છે. સવાર બપોર સાંજ ને રાત વચ્ચેની સરહદો ભેળાઈ ગઈ છે. ઘણી વાર તો બુધવાર ચાલુ થઈ ગયો હોય તો પણ આપણે મંગળવારમાં જ રહી ગયા હોઈએ. સમજવાનું એ છે કે આપણો સમય પ્રવાહી થઈ ગયો છે …

હવે, એ તો જાણીતું છે કે પ્રવાહી હોય એ ધીમે ધીમે ઠરી જાય. જેમ પાણીનો બરફ થાય એમ પ્રવાહી સમય પણ ક્રમે ક્રમે થીજીને ઘન થઈ જાય. જુઓને, એટલે સ્તો આપણે ઘણી વાર બબડતાં હોઈએ છીએ – આ બપોર સાલી ખસતી જ નથી … આ સાંજ કોણ જાણે બહુ ભારે લાગે છે …

ઘરની બહારનાં તમામ સ્થળ પણ એટલાં જ ચિન્તાજનક છે. પણ ઘર વધારે ચિન્તા કરાવે છે. કેમ કે એ આપણું સર્જન છે, ઉપાર્જન છે. છતાં, બને છે કેવું તે જુઓ : ઘરનો અસબાબ રાચરચીલું ચીજવસ્તુઓ સુખસગવડનાં સાધનો એ-નાં-એ જ છે તે રોજે રોજ નજરને એ-ની-એ ભાતમાં અથડાયા કરે છે. ઘર આપણી જાણ બ્હાર મગજમાં ઘુંટાવા લાગે છે. એ-ના-એ રૂમોમાં આપણી એ-ની-એ અવરજવર. એકબીજાં સાથે આપણી એ-ની-એ વાતો. જાત જાતનાં રંગરંગીન ફૉર્વર્ડઝ ખરાં પણ સુણાવે છે એ-ની-એ જ વાત કે – સ્ટે સેફ – કીપ સ્માઇલિન્ગ – ટેક કૅર … શરૂ શરૂમાં ઘરનું કે ઘરમાં આપણને મળેલા રૂમનું એકાન્ત આપણને બહુ ગમે, એની જોડે વાતો કરી શકાય, પણ ધીમેધીમે એ ય બોલતું બંધ થઈ જાય છે. આપણે એક જ સૂર રેલાવ્યા કરીએ છીએ કે – આ ક્યારે જશે – જશે કે કેમ. વગેરે વગેરે દરેક વસ્તુનું ઘરમાં પુનરાવર્તન જ થયા કરવાનું. વસ્તુઓ ધીમે ધીમે પોતાની વિશેષતાઓ ગુમાવવાની. બને કે ક્રમે ક્રમે વસ્તુઓની ઓળખ પણ ભુંસાવા લાગે. કોઈક વાર તો મને એમ થઈ આવે છે કે આ સ્ટડીરૂમ કોઈ બીજાનો તો નથી ને …

હવે આનો તો શો ઇલાજ? આપણે આપણા પ્રસન્ન જોશી અને એ.આર. રહેમાનની જોડે જોશભેર ગાઈ લઈએ કે ‘હમ હાર નહીં માનેંગે, હમ સૂરજ હૈ, અન્ધકાર નહીં માનેંગે’ … એમ પણ થાય કે કવિ સુન્દરમ્ -ના કાવ્યનાયકની જેમ ‘ઘણ ઉઠાવ મારી ભુજા ઘણુંક ઘણું ભાંગવું’ કરતાક ને આ આખી પરિસ્થિતિના નાશને માટે મચી પણ પડીએ. પરન્તુ કેસિસ અને ડેથ્સના વધતા આંકડા એ જોશને અને એ ભુજાને નીચે બેસાડી દેવાના …

જો કે એક બીજી વાત વધારે નૉંધપાત્ર છે. તે એ કે આવાં સમય અને સ્થળની અસર આપણા મન પર ઘણી જ થાય છે – મોટે ભાગે તો આપણી જાણ બ્હાર … ચિત્ત સુન્ન થઈ જાય … કંટાળો બેચૅની ચીડ વગેરે જામી પડે … બુદ્ધિ થાકેલી પડી રહે … નવો વિચાર તો જાગે જ નહીં … હોય તે વિચારો ય તાર તાર થવા માંડે … જે કંઈ શાસ્ત્ર ભણ્યાં હોઈએ એ બધાં તકલાદી દીસે … આપણાં બધાં જ આચરણો સાંધાસુધી વિનાનાં વેરવિખેર લાગે. જીવન-તાર બાપડો સ્તબ્ધ ને ચૂપ, ન રણકાર, ન ઝંકૃતિ. સંવેદનશીલ જીવને થાય અને એ કવિ ઉમાશંકરની જેમ કહે પણ ખરો – હું છિન્નભિન્ન છું …

આ છિન્નભિન્નતાને નિત્શે shattering કહે છે. વેરવિખેર, શીર્ણવિશીર્ણ કે વેરણછેરણ કરનારું. મતલબ, મૂઢ-વિમૂઢ થઈ જવાયું હોય. એકોએક વાત-વસ્તુના ભાંગીને ભુક્કા થઈ ગયા હોય. બધું ધૂળધાણી થઈ ગયું હોય. જુઓને, કોરોનાની હોનારતને કારણે એ સ્તો બની રહ્યું છે !

પણ ફર્ક એ છે કે નિત્શે એવી ભૌતિક હોનારતની વાત નથી કરતા. એઓ જેની વાત કરે છે એ છે ચૈતસિક હોનારત. એવો વિચાર જે આપણાં સુસ્થિર મનાતાં ધર્મ કે રાજ્ય જેવાં સત્તાતન્ત્રોને હચમાચવી દે, પરાસ્ત કરી દે – એટલે કે ક્રાન્તિકારી પુરવાર થાય. એમણે તો ચૈતસિક હોનારતને વ્યક્તિ અને વિશ્વના સંદર્ભે બહુ જરૂરી લેખી છે. કહે છે, એક વિચાર કે વિચારની માત્રશક્યતા પણ આપણને વેરવિખેર કરીને આપણને બદલી નાખી શકે છે.

આપણે જોઈએ છીએ કે આજે માનવજાત અને એણે ઊભી કરેલી તમામ સિસ્ટમ્સ પડી ભાંગી છે. રીલિજ્યન પાસે સીધો ઇલાજ નથી. સ્ટેટ મથે છે. સોસાયટી પરેશાન છે. સિવિલિઝેશન નાકામયાબ છે. પણ નિત્શેનું દર્શન એમ સૂચવે છે કે રીલિજ્યન સ્ટેટ સોસાયટી કે સિવિલિઝેશન જો પડી ભાંગ્યા છે તો એને વિશે આપણને પ્રશ્નો થવા જોઈએ. આપણને એનાં પોલાણોની ખબર પડવી જોઈએ. એની વ્યર્થતાઓ અને વિ સંગતતાઓ દેખાઈ જવી જોઈએ. વિચાર અને તેની સર્જક વ્યક્તિ બન્ને હોનારત પુરવાર થવાં જોઈએ. પણ એટલે શું? એટલે એમ કે બસ, ક્રાન્તિકારી પુરવાર થવું.

ક્રાન્તિકારી વ્યક્તિ એક હોનારત પુરવાર થાય છે કેમ કે એની પાસે બધું ઊથલપાથલ કરી નાખે એવી પ્રચણ્ડ શક્તિશાળી વિચારધારા હોય છે. નિત્શેએ પુરાણા સિદ્ધાન્તોના અને શાસ્ત્રોના પાયા ઉખાડી મૂકેલા. મનોમૂર્તિભંજક હતા. પ્રારમ્ભે શાપનહાવર અને વૅગ્નર એમની મનોમૂર્તિઓ હતી, પણ પાછળથી એઓ એ બન્નેના આકારા સમીક્ષક રહ્યા હતા.

એવી વિચારધારાઓ જીવનની વાસ્તવિકતામાંથી જન્મી હોય છે. બુદ્ધે ‘દુ:ખ’-ને પરમ વાસ્તવિકતા ગણી હતી અને એ સમેતનાં ચાર આર્યસત્યો ઉચ્ચાર્યાં હતાં. જિસસે ‘પ્રેમ’ને જ સર્વેસર્વા ગણ્યો હતો. કિર્કેગાર્ડે ‘આત્મ-તા’-ને જ સત્ય લેખ્યું હતું. ગાંધીજીએ ‘સત્ય’ અને ‘અહિંસા’-ને કેન્દ્રમાં રાખીને સદાગ્રહી વર્તનના વિચારને વિકસાવ્યો હતો. આપણા કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ ‘સમૂળી ક્રાન્તિ’ નામે એક પુસ્તિકા લખી છે. એ સંકેતાર્થમાં નિત્શેને સમૂળી ક્રાન્તિના કરનાર કહી શકાય. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રીએ કવિને ક્રાન્તદૃષ્ટા કહ્યો છે. ભૂત-વર્તમાન અને દેશ-વિદેશની સીમાઓ ઓળંગીને ભવિષ્યને જોનારો. એ અર્થસંકેતમાં નિત્શે ક્રાન્તદૃષ્ટા હતા. જુઓ, બુદ્ધ જિસસ કિર્કેગાર્ડ કે ગાંધીજી ક્રાન્તદૃષ્ટા હતા, ભલે ને એમણે નિત્શેએ કહ્યું એવું ખુલ્લંખુલ્લાં ન્હૉતું કહ્યું કે પોતે હોનારત છે …

હોનારત નીવડનારા એ વિચાર-દર્શનની આગવી સત્તાએ કરીને નવ-પરિવર્તન પ્રગટે છે. એવી ક્રાન્તિ, હોનારત છે. નિત્શે એવી હોનારત પુરવાર થયા છે બલકે નિત્શે પોતાને ખુદને જ હોનારત ગણતા હતા – એમ કે હું માણસજાતને એક ચિન્તક તરીકે ભારે પડવાનો છું.

નિત્શે એક વાર એમની બહેન ઇલિસાબેથ ફોર્સ્ટરને પત્ર લખવા માગતા હતા. એમણે પત્ર માટે નૉધ તૈયાર કરેલી. એમાં લખેલું કે : મારે જે કરવાનું છે એ ભયકારી છે, terrible છે – 'ટૅરિબલ' શબ્દના એકોએક અર્થસંકેતમાં ભયકારી છે. હું ભારોભારનો આરોપ મૂકીને વ્યક્તિને નહીં પણ સમગ્ર મનુષ્યજાતિને પડકારું છું. નિર્ણય ભલે ને મારા પક્ષમાં આવે કે મારી વિરુદ્ધમાં આવે. મારા નામ સાથે ભલે ને ગમે એટલી મોટી હોનારત કેમ નથી જોડાતી…

નિત્શેને આ પત્ર મોકલવાનું મુનાસિબ નહીં લાગ્યું હોય. તેમછતાં, એમની એક મિત્ર મેલ્વિડાને પણ એમણે આ જ સૂરમાં જણાવી દીધેલું કે : મારા આત્મા પર જે વસ્તુઓ છે એ હજારગણી ભારે છે, મનુષ્યથી ન ઉંચકાય એવી. એટલે, શક્ય છે કે સમગ્ર મનુષ્યજાતિ માટે હું એક હોનારત નીવડવાનો છું. પરિણામે એ ઘણું શક્ય છે કે એક દિવસ હું માનવતાને વિશેના મારા પ્રેમને ખાતર મૂંગો થઈ જઈશ …

સાહિત્યકાર કાફ્કા માથામાં કુહાડીના પ્રહાર જેવા પ્રભાવક પુસ્તકની વાત કરે છે, તો નિત્શે પોતાને જ એક હોનારત કહે છે.

એમ કહેવાય છે કે નિત્શેના શૅટરિન્ગથી ૧૯૧૨ આસપાસના લગભગ બધા જ જર્મન કવિઓ પ્રભાવિત થયેલા. ગુજરાત અને ભારતસમગ્ર પાસે કવિઓ તો ઘણા છે પણ પોતાના શૅટરિન્ગથી એમને પ્રભાવિત કરી દે એવો નિત્શે નથી …

= = =

May 4, 2020 : Ahmedabad