= = = = જીવનની અર્થહીનતાને ઓળખી લઈએ, એનો સરળ મનથી અને ખુલ્લા દિલથી સ્વીકાર કરી લઈએ, અને જીવનની દરેક ક્ષણને અર્થ આપવાની કોશિશ કરવા માંડીએ. તે માટે આસપાસનાં ભ્રાન્ત તન્ત્રોનો વિરોધ કરીએ, વિદ્રોહ કરીએ, બલકે વિદ્રોહમૂર્તિ બનીને ખુદ્દારીભર્યું અધિકૃત – ઑથેન્ટિક – જીવન જીવીએ. = = = =

આ કોરોનાકાળમાં આજકાલ એક શબ્દ બહુ ઊછળ્યો છે – આત્મનિર્ભર. હકીકત એ છે કે કોઈ, કોઈને આત્મનિર્ભર ન કરી શકે. આત્મનિર્ભર જાતે થવાનું હોય છે. વ્યક્તિ જાતે કહી શકે કે – આઈ ઍમ સૅલ્ફરિલાયન્ટ પર્સન, હું આત્મનિર્ભર છું, પણ સાચા આત્મનિર્ભરો એવી બડાશ પણ નથી મારતા.

પણ એટલું ઊંડું કોઈ વિચારતું નથી. નહિતર ખબર પડે કે આત્મનિર્ભરતા માટે આત્મબળ અને આત્મબળ માટે આત્મનિરીક્ષણની હંમેશાં જરૂર પડે છે.

આત્મનિરીક્ષણ કરતી વ્યક્તિ ક્યારેક પોતાના આત્માને પૂછે અને આત્મા જવાબ આપે. ક્યારેક આત્મા પૂછે છે ને વ્યક્તિ જવાબ આપે. આમ, વ્યક્તિ અને આત્મા એકબીજા જોડે વાતો કરતાં હોય. એક આત્મસંવાદ રચાતો હોય. પણ એટલું લાંબું કોઈ વિચારતું નથી.

બાકી, આ મુશ્કેલ સમયમાં, જાત-અલગાવના દિવસોમાં, આત્મસંવાદની ઘણી તકો મળી શકે એમ છે. એવી ક્ષણોમાં માણસને આત્મા પૂછે – તું ત્યારે કેટલું જૂઠું બોલેલો? ને એ કબૂલે. પૂછે – તેં કેટલી છેતરપિંડીઓ કરેલી? ને એ કબૂલે. પૂછે – તેં કેટલા પ્રપંચ કરેલા? ને એ કબૂલે. પૂછે – તું ઘણું ખોખલું જીવ્યો? ને એ ડોકું ધુણાવીને 'હા' ભણે.

મોટે ભાગે આપણે સૌ એક યા બીજી રીતે ખોખલું જ જીવતાં હોઈએ છીએ. આ ખોખલા જીવનની વાતે પણ આલ્બેર કામૂ મને હંમેશાં યાદ આવે.

બીજું, આ કોરોનાકાળમાં આજકાલ લોકો ધરમકરમ, સેવા અને નીતિસદાચારની વાતો પણ બહુ ચગાવે છે. નીતિસદાચારની વાતે પણ મને આલ્બેર કામૂ હંમેશાં યાદ આવે.

કામૂ કહેતા કે નીતિસદાચાર વિનાનો માણસ સંસારમાં છોડી મૂકાયેલું બેલગામ જાનવર છે. છતાં એમણે એક વાર કહેલું – મને જો કોઈ નીતિમત્તા વિશે લખવા કહે તો લખું ખરો પણ એ પુસ્તક ૧૦૦ પાનનું હશે અને એનાં ૯૯ પાનાં કોરાં હશે ! અને એના છેલ્લા પાના પર લખીશ કે – મને આ દુનિયામાં પ્રેમ કરવા સિવાયનું એકેય જીવનકર્તવ્ય દેખાયું નથી; બાકી બધા વિશે, હું નન્નો ભણીશ.

તેમ છતાં એમણે ‘ધ મિથ ઑફ સિસિફસ’ જેવું ચિન્તનશીલ લેખન કર્યું. અલબત્ત એ સર્જનશીલ છે એટલું ચિન્તનશીલ નથી અને નીતિની એમાં ચીલાચાલુ વાતો નથી. હું જણાવું કે નીતિ એમાં કહેવાઈ નથી, સૂચવાઈ છે. વળી કામૂ કોઈ સામાન્ય મહાત્માની જેમ સમાજને નહીં, પણ વ્યક્તિને નીતિ સૂચવે છે. એ નીતિ પણ લાક્ષણિક છે.

એમના સિસિફસનું જીવન સમજવા જેવું છે. શાપને કારણે સિસિફસે રોજ ખભે શિલાને ઊંચકીને ડુંગરો ચડવાનો ને પ્હૉંચ્યા પછી ત્યાંથી શિલાને નીચે નાખી દેવાની; બીજે દિવસે પણ એમ જ કરવાનું – શિલાને ઊંચકીને ડુંગરો ચડવાનો ને પ્હૉંચ્યા પછી ત્યાંથી શિલાને નીચે નાખી દેવાની. આપણે ત્યાંની કહેવત પ્રમાણે, સિસિફસની જિન્દગીને ઘાંચીના બળદની જિન્દગી કહેવાય.

જરા વિચારીને વિચારીએ તો સમજાશે કે રોજ્જે આપણે સૌ પણ એમ જ જીવતાં હોઈએ છીએ. જિવાય ખરું પણ ટેવરૂપ, કશા નક્કર અર્થ વિનાનું જીવ્યે રાખીએ. સિસિફસનો દરેક દિવસ એવો જ અર્થહીન હતો. પણ એ અર્થહીનતાને એણે વૅંઢારી. એ કામ એણે એવી લગનથી અને એવા ખરા ભાવથી કર્યું કે શાપ વરદાન બની ગયો. જીવનનો એને કિંચિત્ અર્થ લાધ્યો. અને નૉંધપાત્ર વાત એ કે એનામાં અપૂર્વ એવી ખુદ્દારી જનમી. ફ્રૅન્ચ કવિ વાલેરીએ મશ્કરીમાં ય સિસિફસની પ્રશંસા કરેલી કે – બીજું તો ઠીક, પણ એના સ્નાયુ તો મજબૂત થયા હશે …

કામૂ વ્યક્તિને કહે છે કે – તું જીવનની અર્થહીનતાને ઓળખી લે, એનો સરળ મનથી અને ખુલ્લા દિલથી સ્વીકાર કરી લે, અને તારા જીવનની દરેક ક્ષણને અર્થ આપવાની કોશિશ કરવા માંડ. તે માટે તારી આસપાસનાં ભ્રાન્ત તન્ત્રોનો વિરોધ કર, વિદ્રોહ કર, બલકે વિદ્રોહમૂર્તિ બનીને ખુદ્દારીભર્યું અધિકૃત – ઑથેન્ટિક – જીવન જીવ.

જોવા જઈએ તો, ખુદ્દારીભર્યા અધિકૃત જીવનમાં આત્મબળ, આત્મનિર્ભરતા અને નીતિસદાચાર ત્રણેય સમાહિત હોય છે. જરા વિચારો ને, સિસિફસ આપબળે નહીં તો કોના બળે ઝઝૂમ્યો? એના જેવો આત્મનિર્ભર કોણ હોઈ શકે? એ જીવ્યો તે નીતિસદાચારીનું જીવન ન્હૉતું તો શું હતું?

લેખનો સાર એ છે કે ‘આત્મનિર્ભર’ કે ‘નીતિસદાચર’ જેવા ભારે મોટા શબ્દોથી સાવધાન રહીએ ને દરેક પળે શક્યતમ સાચકલું જીવીએ. અને, ડ્રામેટિક આયરની તો એ છે કે ઘરમાં રહેવાથી સાચકલું જીવવાનું એકદમ સરળ થઈ જાય છે, હા ! અને, ઘર બહાર નીકળીશું ત્યારે સાચકલાઈભર્યો એ જીવન-અનુભવ ખૂબ કામ આવશે. અને, કોરોના ચાલી જશે પછી આપણે બદલાયેલા તો હોવા જોઈશું ને?

કે પછી, વહી રફતાર બેઢંગી જો પહલે થા …

= = =

(May 25, 2020: Ahmedabad)

આ મુશ્કેલ દિવસોમાં, આપણે બધા કંઈ ને કંઈ લખવા માંડ્યા છીએ. દરેક દાઝીલો જીવ વીડિયો બનાવીને કશી ને કશી ફિલસૂફી અથવા તો પોતાના વિચારો કે નિબન્ધો જાતે રજૂ કરે છે. સૂચક સૂત્રો બનાવીને રંગરંગીન પાર્શ્વભૂમાં મૂકે છે. ઘણા કોરોના-વૉરિયર બનીને એની સામે પડ્યા છે. આમ્સ્ટર્ડામમાં વસતી ૧૦ વર્ષની મારી પૌત્રી એમિએ પોતાના રૂમની દીવાલ પર વૉરિયર લાગે એવા વીરનું તોતિંગ પેઇન્ટિન્ગ કર્યું છે. ઘણા મિત્રો મનીષીઓનાં ઉપકારક અવતરણો સ-ચિત્ર મૂકે છે, ફૉરવર્ડ કરે છે. ઘણાને બચપણ સાંભર્યું છે. ઘણાને ગઝલો સૂઝી છે. ઘણાને કાવ્યો સ્ફુર્યાં છે. કાવ્યગાન અને વ્યાખ્યાનો માટે વેબિનાર શરૂ થયા છે. ફોન-કૉન્ફરન્સો પણ ચાલે છે.

એમિ માદિર શાહનું ચિત્ર / A painting by Emi Madir Shah (Amsterdam)

આમ, આજે, માનવીય સર્જકતા નામની મહાશક્તિ અપૂર્વપણે સંચરિત થઈ છે. કસોટીએ ચડી છે એમ પણ કહેવાય. આવા સમયે મને કામૂ યાદ આવે છે કેમ કે એમણે પણ માનવજીવન યુદ્ધના સંકટથી ગ્રસ્ત હતું એ બેફામ મરણો અને વ્યાપક જીવનનાશના દિવસોમાં જ પોતાની સૃષ્ટિ રચી હતી.

કામૂ ‘રાઈટિન્ગ ડીગ્રી ઝીરો’-શૈલીના લેખક હતા. રોલાં બાર્થે કામૂના ‘આઉટસાઇડર’-માં બોલચાલનું એટલે કે 'વાણીનું પારદર્શી રૂપ' જોયું છે. એટલે કે, બને એટલું નિરલંકાર લખવું. ઑક્ટોવિયો પાઝ કહે છે એમ લૅન્ગ્વેજને લૂલી લબડેલી નહીં પણ ‘ઇરેક્ટ’ રાખવી. જો કે કામૂની સૃષ્ટિમાં અલંકરણ છે જ નહીં એમ નહીં કહેવાય. ત્યાં સ્વાભાવોક્તિનું અલંકરણ અવશ્ય છે અને ભરપૂરે છે.

આલ્બર્ટ કામૂ / Albert Camus 

પણ એવા કામૂ કદી કાવ્યો કરે? ના, ક્વચિત જ કર્યાં છે અને તે પણ આમ જ, કશા ઇરાદા વિના. જો કે એમનાં સર્જનોમાંના કેટલાયે ગદ્યખણ્ડોને કાવ્યો ગણી એમના ચાહકોએ એમની પ્રત્યેના ચાહને લગનથી દૃઢ કર્યા કર્યો છે.

સર્રીયાલિસ્ટોની જેમ કામૂએ સજ્જડ એવી અતાર્કિકતાના અને સાવ વસ્તુપરક હોવાનાં જોખમોને આવકાર્યાં છે. એમ કે, ભલે, એ રસ્તે પણ ઉકેલ જડી શકે છે. કવિતાને કામૂ વિજય ગણે છે – એક પ્રકારની પરમ અવસ્થાએ લઈ જનારો વિજય, એકમાત્ર શક્ય વિજય. મનની એ પરમ અવસ્થામાં જીવન અને મૃત્યુ, વાસ્તવ અને કલ્પના, ભૂત અને ભવિષ્ય જેવા પરસ્પરને છેદી નાખનારા ભેદો મટી જતા હોય છે.

આ મુશ્કેલ સમયમાં કામૂનું આ કાવ્ય મને ઘણું જ પ્રેરણાદાયક લાગે છે :

(ભાવાનુવાદ : સુમન શાહ)

કાવ્ય છે :

ધિક્કાર હતો
પણ વચ્ચે એની
મેં જોયું
મારામાં એક અદમ્ય પ્રેમ પણ હતો
આંસુ હતાં
પણ વચ્ચે એની
મેં જોયું
મારામાં એક અદમ્ય સ્મિત પણ હતું
અંધાધૂંધી હતી
પણ વચ્ચે એની
મેં જોયું
મારામાં એક શાન્તતા પણ હતી
એ સઘળાથી મને સમજાયું કે
શિયાળાની વચ્ચે
મેં જોયું
મારામાં એક અદમ્ય ઉનાળો પણ હતો
અને હું ખુશ થઈ ગયો એથી
કેમકે એ સમજાવે
દુનિયા ભલે ને મને ભટકાવતી
મારામાં છે કશુંક ઑર શક્તિશાળી
કશુંક ઑર સુન્દર
જે એને
મારી હટાવશે

= = =

(May 23, 2020 : Ahmedabad)

= = = = ડૅનિયલ ડિફૉએ 1665-માં લન્ડન શહૅરમાં ફાટી નીકળેલા ‘ધ ગ્રેટ પ્લેગ ઑફ લન્ડન’ નામે ઓળખાતા બ્યુબૉનિક પ્લેગની જે વર્ણના કરી છે તે અહીં સવિશેષે સ્મરણીય છે = = = =

આ લેખ-શ્રેણીમાં, હું કામૂ-રચિત ‘પ્લેગ’ નવલકથામાં તેમ જ પ્રાચીન ગ્રીક ઇતિહાસકાર ત્હુસ્સિડિડેસે ‘હિસ્ટરી ઑફ ધ પેલ્પનેશિયન વૉર’-માં પ્લેગ વિશે જે કહેવાયું છે તેની ઘણી વાતો કરી ચૂક્યો છું.

આજે હું એમાં અંગ્રેજ લેખક ડૅનિયલ ડિફૉએ વર્ણવેલા પ્લેગની વાત ઉમેરી રહ્યો છું. ડિફૉનો સમય છે, c. 1660-1731. આમ તો ડિફૉ ‘રૉબિનસન ક્રુઝો’ નવલકથાથી જાણીતા છે. કહેવાય છે કે 'બાઇબલ' પછી સૌથી વધુ ભાષાન્તરો કોઈ પુસ્તકનાં થયાં હોય તો તે 'રોબિનસન ક્રુઝો'-નાં. ગુજરાતીમાં, એકથી વધુ થયાં લાગે છે. સાધના નાયક દેસાઈએ એનો ભાવાનુવાદ કર્યો છે.

ડિફોનું 1722-માં પ્રકાશિત પુસ્તક છે ‘એ જર્નલ ઑફ ધ પ્લેગ યર’. એમાં એમણે 1665-માં લન્ડન શ્હૅરમાં ફાટી નીકળેલા ‘ધ ગ્રેટ પ્લેગ ઑફ લન્ડન’ નામે ઓળખાતા બ્યુબૉનિક પ્લેગની જે વર્ણના કરી છે તે અહીં સવિશેષે સ્મરણીય છે. એમાં, બગલ કે કમર અને જાંઘના સાંધામાં પીડાદાયક ગાંઠો નીકળવાથી એ પ્લેગની શરૂઆત થતી હોય છે.

આ ગ્રન્થ એક જર્નલ છે, વૃતાન્ત, એટલે નિરૂપણ લગભગ ક્રમાનુસારી ઢબમાં છે. એમાં ડેટા, ચાર્ટ્સ, ઉપરાન્ત, આંકડા અને સરકારી દસ્તાવેજો પણ મૂક્યા છે. એ રીતે જોતાં, હકીકતો અને તવારીખ સંદર્ભે ગ્રન્થ ઘણો ઉપયોગી થયો છે.

પરન્તુ નૉંધપાત્ર વાત એ છે કે ડિફૉએ એ દુર્ઘટનાને વાર્તાની રીતે રજૂ કરી છે અને તેથી એ જર્નલ, જર્નલ ન રહેતાં, નવલકથા ભાસે છે. નાયક નામે H. F. કથક છે અને કથા એ પોતે જ કહે છે. અપરિણિત છે. પ્લેગ હોલૅન્ડમાં આવી લાગ્યો છે એવી અફવાથી એણે કથાની શરૂઆત કરી છે. એણે ઉમેર્યું છે કે પોતે ‘બિલ્સ ઑફ મૉર્ટાલિટી’ને જોતો-વાંચતો રહ્યો છે. ત્યારે ‘બિલ્સ ઑફ મૉર્ટાલિટી’ નામનું એક સાપ્તાહિક હતું ને એમાં લન્ડનમાં થતાં રહેતાં મૃત્યુદરના અને દફનના આંકડા અપાતા’તા.

H.F.-ને હવે હું કથક કહીશ. આ લેખના વાચકો એણે પીરસેલી વાતો સાથે પ્રવર્તમાન કોરોના-પરિસ્થતિને સ્હૅલાઈથી સરખાવી શકશે.

બને છે એવું કે પ્લેગથી કેટલાંક પરગણાં પ્રભાવિત થયેલાં પણ શિયાળો હતો એટલે પ્લેગ ખાસ પ્રસરી શકેલો નહીં. પરન્તુ મે-જૂનમાં મૃત્યુનો આંકડો ઊંચે ચડવા લાગે છે, ને ત્યારે, આપણા કથકને ચટપટી થાય છે કે – શ્હૅર છોડીને જલ્દી જલ્દી ઘરે પ્હૉંચી જાઉં તો કેવું … થોડીક માથાકૂટ પછી એને થાય છે, ના, રોકાઈ જાઉં. કેમ? એ કહે છે, કેમ કે ઈશ્વર ઇચ્છે કે અહીં મારું રોકાઈ જવું જરૂરી છે.

એવા શાણા કથકભાઈએ જોયું કે તવંગરો શ્હૅર છોડીને ચાલી જઈ રહ્યા છે, પરન્તુ ગરીબો ફસાઈ ગયા છે – કેમ કે એમને ‘ડિસ્ટૅમ્પરે’ ઝડપ્યા છે. જાનવરોને અને ખાસ તો, કૂતરાંને થતા વાયરલ રોગનું નામ ‘ડિસ્ટૅમ્પર’ છે – એમાં, તાવ ચડે, ખાંસી બહુ આવે, ને લાળ દદડે …

કથક જણાવે છે કે એ રોગની પાછળ પાછળ ચાલી આવનારા પ્લેગની ગરીબોને બીક તો છે જ. એમને એની ચિન્તાઓ સતાવી રહી છે. ઉપરાન્ત, તેઓ ઊંટવૈદો, જોશીમા’રાજો તેમ જ પટાવીને પૈસા પડાવી લેનારા ગઠિયાઓને તાબે થઈ રહ્યા છે. હા, એ ખરું કે પ્લેગના પ્રસારને રોકવા માટે શ્હૅરના અફસરો સયુક્તિક છે અને વ્યવસ્થાતન્ત્રને અધીન છે. તેઓ સિટી ઑફ લન્ડનના લૉર્ડ મેયર અને બરો કાઉન્સિલના સભ્યો વતી ઑર્ડર્સ આપતા હોય છે. તદનુસારી નિયમો અને અંકુશો અન્વયે લોકોનાં ઘરોને સુરક્ષિત રાખવા માટે સંશોધકો, પરીક્ષકો અને ચૉકીદારોની નિમણૂકો થાય છે. ચેપ લાગ્યો હોય એવાં ઘરોને બંધ કરાવી શકાય છે. લોકટોળાં ભેગાં થતાં હોય એ સ્થળોને પણ બંધ કરાવી શકાય છે.

પણ આ પરત્વે આપણા આ કથકનો મત જુદો છે. ઘરોને એ બંધ કરી દેવામાં નથી માનતો. કહે છે, એથી મોટા ભાગના કેસિસમાં ફાયદો તો નહીં થાય, હાનિ વધારે થશે. પ્લેગના ફેલાવાને તો જરા પણ ડામી શકાશે નહીં. કેમ કે લન્ડનવાસીઓને છટકી જતાં બહુ આવડે છે બલકે અફસરોને તેઓ આરામથી છેતરી શકે એવા કુનેહબાજ છે.

કથકે કથામાં અનેક નાના કિસ્સા અને દૃશ્યો ઉમેરીને પોતાની વાતને સાધાર પુરવાર કરી છે : જેમ કે : સન્તાનના મૃત્યુથી વ્યથિત પિતાઓ. પોતાનાં કુટુમ્બોને બચાવવા મથતા પતિઓ. પાગલ થઈ ગયેલાંઓ શેરીઓમાં દોડતાં હોય. પીડા વેઠી શકાતી ન હોય એટલે વ્યક્તિઓ દફનને માટેના ખાડાઓમાં ઝંપલાવતી હોય. ઈશ્વરને વિશે ઍલફૅલ બોલતા લોકો. ઘરોની ચીજવસ્તુઓ માટે શરૂ થયેલી લૂંટાલૂંટ. શ્હૅર છોડીને બીજે વસવા જઈ રહેલાઓની હિજરતો. વગેરે.

પ્લેગ દરમ્યાન શ્હૅરમાં સાવ અંધાધૂંધી હતી એવી ઘૃણાસ્પદ અફવાઓને કથક ચલાવી લેતો નથી, વખોડી નાખે છે. ગરીબોની હાડમારી માટે એને અનુકમ્પા છે. પ્લેગ દરમ્યાન થયેલાં દાન અને દયાનાં ધર્મકાર્યોની નૉંધ લે છે. કેટલાંકને ઉગારી લેવાયાં'તાં, એ સેવાકાર્યોની વાતો પણ ઉમરે છે. છેવટે એ એક જ સાર પકડાવે છે કે પ્લેગથી છૂટકારો મેળવવો હોય તો ભાગો એનાથી, બને એટલા દૂર રહો.

એને એવું પણ થાય છે કે પોતે રોકાઈ ગયો એ ભૂલ હતી. ઈશ્વરને સ્મરીને એ પોતાનાં પાપ કબૂલે છે, ક્ષમા માગે છે. ઘણા દિવસો લગી ઘરમાં પુરાયેલા રહીને એણે પોતાનો સમય વીતાવ્યો છે; પણ એ યે જ્યારે એનાથી સ્હૅવાતું નથી, શ્હૅરમાં ચાલવા નીકળી પડે છે. પ્લેગ કેમ આવ્યો ને પ્રસર્યો એનાં કારણો વિશે એ ચિન્તવે છે; ઢંગધડા વિનાના ખુલાસાઓને નકારી કાઢે છે; પણ ઉપસંહારરૂપે એમ કહે છે કે પ્લેગ કેટલાંક માનવીય કારણોથી જ છે, તેમ છતાં, એને મોકલ્યો છે તો ઈશ્વરે જ !

સપ્ટેમ્બરમાં પ્લેગ અતિશય વકર્યો પણ તે સાથે એવા સમાચારો પણ મળવા લાગેલા કે ડિસ્ટૅમ્પર-રોગ મન્દ પડી રહ્યો છે. ચેપના કેસિસ ઘટી રહ્યા છે અને રોગગ્રસ્તો જલ્દીથી સાજા થઈ રહ્યા છે. જો કે આ સમાચારોની અવળી અસર થઈ. એ કે એ જાણીને લોકો બેપરવા થઈ ગયા. પરિણામે, પ્લેગ વળી પાછો ફેલાયો. જો કે ખુશીની વાત એ હતી કે થોડા વખત પછી જતો રહેલો.

આપણા આ કથકે તારવ્યું છે કે પ્લેગ ગયો પછી મોટાભાગના લોકો જુદી રીતે જીવવા લાગ્યા છે, પણ કેટલાક તો એમની એ જ જૂની આદતો પ્રમાણે પાછા ચાલુ થઈ ગયા છે. એમના એ જ પાપાચારો ફરીથી શરૂ થઈ ગયા છે – સાર એ કે આ મહામારીનાં વીતકો પરથી તેઓ કશું જ શીખ્યા નથી.

છેલ્લે કથક નાનકડા પદ્યથી પોતાનો ઉમંગ વ્યક્ત કરે છે કે સરવાળે પોતે બચી ગયો છે.

= = =

(May 21, 2020 : Ahmedabad)