વિશ્વની ૧૦ કે ૫ સર્વથા ઉત્તમ નવલકથાઓમાં “વન હન્ડ્રેડ યર્સ ઑફ સૉલિટ્યુડ”-ને કદીપણ ભૂલી શકાશે નહીં.

એના જગવિખ્યાત લેખકનું નામ છે, ગૅબ્રિયલ ગાર્સિયા માર્ક્વેઝ, ૧૯૨૭-૨૦૧૪.

સ્પૅનિશમાં લખાયેલી આ નવલનું ૧૯૬૭માં બુએનો ઍરિસથી પહેલવહેલું પ્રકાશન થયું ત્યારથી અને ૧૯૭૦માં થયેલા અંગ્રેજી અનુવાદ પછી દુનિયાની ૪૯ ભાષાઓમાં એના અનુવાદ થયા છે, ૫૦ મિલિયન નકલો વેચાઈ છે. એના મહિમાની વાતો અપાર છે, હાલ અટકું.

મને ગમતી થોડીક નવલોમાં આ નવલ અગ્ર સ્થાને છે. એ વિશે મેં એકથી વધારે વાર વ્યાખ્યાન કર્યાં છે. મને થયું કે ગુજરાતીમાં એનો અનુવાદ કરવો જોઈએ, પણ પરમિશનના કેટલાક પ્રશ્નો અતિ કઠિન હોય છે. એટલે, મન મનાવ્યું કે કંઇ નહીં તો, ભાવાનુવાદની રીતેભાતે અને ક્યારેક કિંચિત્ ટિપ્પણી સાથે, સાર તો આપું.

દરેક પ્રકરણનો સાર આપીશ પણ એક એક કરીને. નથી કહી શકતો કે કેટલી નિયમિતતા જાળવી શકીશ, પણ પ્રયન્ત જરૂર કરીશ.

સૌ મિત્રોને જોડાવા નિમન્ત્રણ છે. આ નવલ વાંચવી માણવી અને એમ એની સાથે જોડાવું એ જીવનનો લ્હાવો છે …

પ્રકરણ : ૧ :

એ સમયે માકોન્ડો ૨૦ ઘરનું ગામ હતું. કાચી ઇંટોનાં ઘર. માકોન્ડોની દુનિયા નવી છે, કેટલીયે વસ્તુઓ હજી નામ વિનાની છે.

કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યા માકોન્ડોની મળી આવ્યું એ વરસોને યાદ કરી રહ્યો છે. ત્યારે આ એકલાઅટૂલા સ્વપ્નિલ ગામમાં જિપ્સીઓ આવતા અને  જાતભાતની ટૅક્નોલૉજિકલ માર્વેલ્સ લઇ આવતા. એ બધું એને યાદ આવે છે.

બ્વેન્દ્યા પરિવારની એકથી વધુ પેઢીઓની આ કથા ફ્લૅશબૅકથી શરૂ થાય છે.

મેલ્કીઆદિસ જિપ્સીઓનો મુખિયા છે. હોસે આર્કાદિયો બ્વેન્દ્યા માકોન્ડોનો સ્થાપક છે. એની જિજ્ઞાસાવૃત્તિને પહેલેથી ધરવ નહીં તે મેલ્કીઆદિસે આપેલાં જાદુઇ ઉપકરણોનું એને વળગણ થઇ ગયું છે. મેલ્કીઆદિસની પ્રેરણાથી, કહો કે ચડવણીથી, કર્નલ વિજ્ઞાનનાં અધ્યયન શરૂ કરે છે અને એમાં ઊંડો ઊતરતો જાય છે. એટલે લગી કે એની સાવ વ્યવહારુ પત્ની ઉર્સુલા ઇગોરાન હેરાન થઇ જાય છે. આમેય ઉર્સુલા સાવ વ્યવહારુ બાઈ હતી.

હોસે બીજી ધાતુઓમાંથી સોનું બનાવી લેવાય એવો એક કીમિયો શોધી કાઢે છે – વૈજ્ઞાનિક ભાસે એવો નુસખો. જ્ઞાનપિપાસુ અધ્યયનરત હોસેને પ્રગતિનું ઘૅલું લાગે છે અને બને છે એવું કે એ બહુ જલ્દીથી એકાન્તમાં ધકેલાઇ જાય છે – જ્ઞાનની શોધમાં ખોવાયેલો – અન્ય મનુષ્યોથી દૂર …

પણ એ માત્ર એકાન્વાસી વિજ્ઞાની નથી. ઊલટું, એ એક નેતા છે. બહારની દુનિયાના સમ્પર્ક વિહોણી સૂમસામ જગ્યાએ ગામ રચાય એ માટે એણે ઘણી કાળજી કરી છે, ઘણો શ્રમ કર્યો છે. એટલે તો માકોન્ડો યુવાનોથી હર્યુભર્યું એક સરસ રમણીય ગામ બની આવ્યું છે. અરે, માકોન્ડોમાં હજી કોઇ મર્યું નથી !

જ્ઞાન અને પ્રગતિની ધૂનને કારણે હોસેને થાય છે કે માકોન્ડોને બહારની દુનિયા સાથે, સભ્ય સમાજ સાથે, જોડું. ઉત્તર દિશામાં એ એક અભિયાન શરૂ કરે છે. કેમ કે એને ખબર હતી કે પશ્ચિમમાં અને દક્ષિણમાં કળણ જ કળણ છે અને પૂર્વમાં પહાડો છે. પણ પછી માંડી વાળે છે. કેમ કે એણે જોયું કે માકોન્ડો પાણીથી ઘેરાયેલું છે અને બાકીની દુનિયા માટે મુશ્કેલ છે. પત્ની ઉર્સુલાએ એને રોકેલો પણ ખરો.

છેવટે હોસે નિર્ણય કરે છે કે બધું ધ્યાન સન્તાનોમાં આપવું. એક દીકરો છે, ઔરેલિયાનો – જે પાછળથી કર્નલ હોસે ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યા નામે ઓળખાય છે. એ બાળક હતો તોપણ ભેદી અને અતડો દેખાતો’તો.

જિપ્સીઓ પાછા આવે છે ને સૌને જણાવે છે કે મેલ્કીઆદિસનું અવસાન થયું છે. બીજો દીકરો છે, જહોસે આર્કાદિયો – બાપ જેવો જ સમર્થ. સમાચાર સાંભળી હોસે દુ:ખી થાય છે પણ નવતાઓને વિશેનું એનું કુતૂહલ એ-નું-એ રહે છે.

જિપ્સીઓ જ્યારે એને બરફ બતાવે છે ત્યારે એ બોલી ઊઠે છે કે બરફ દુનિયાની મહાનતમ શોધ છે !

(હવે પછી, પ્રકરણ : ૨)

(August 11, 2022 : USA)

Pic Courtesy : Behance

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

અમે વાણિયા, નાણાંનું અને નાણાના હિસાબકિતાબનું મૂલ્ય બહુ સમજીએ. પિતાજી નાનપણથી જ ઘડિયા ગોખાવે. મને એકડે એકથી સો, પછી એકા અગિયારા એકવીસા અને થોડાક એકત્રીસા પણ આવડતા’તા; પા અડધા પૉણા ને થોડાક ઊઠા પણ આવડતા’તા. ઘડિયા જ્યાંથી બાકી હોય ત્યાંથી રોજ રાત્રે સૂતાં પહેલાં ગગડાવી જવાની ટેવ પાડવામાં આવેલી, તેનું પરિણામ.

દાદાએ પિતાજીને અને પિતાજીએ મને રોજે રોજનો ઘરખર્ચ લખવાનું આગ્રહથી કહેલું – રોજમેળ. ડાબી બાજુએ જમા અને જમણી બાજુએ ઉધારના આંકડાનો સરવાળો કરવાનો. ‘શ્રીપુરાન્ત’ દર્શાવવાની અને ‘સિલક’ કાઢવાની. વગેરે સાદું નામું હતું.

મને બરાબર યાદ છે, એક વાર મેં પિતાજીને કહેલું, ઉધારમાં આંકડા ઉમેરાતા જાય છે પણ જમા બાજુના આંકડામાં કશો ઉમેરો નથી થતો, સિલક પણ ઘટતી રહે છે, રોજમેળ લખીને કાઢવું છે શું? ખરચો જોઈને દુ:ખ થાય છે. એ કશું બોલેલા નહીં. એ પછી મેં એમના માટે રોજમેળ કદી લખ્યો જ નહીં, અમારા માટે તો શરૂ જ ન કર્યો.

એક વાર એક સાહિત્યકાર મિત્ર ઘરે મહેમાન હતો. જમીપરવારીને સૂવાનો સમય થયેલો. એની બેડમાં બેસી નાનકડી ડાયરીમાં એ કશું લખતો’તો. મેં પૂછ્યું તો ક્હૅ, પ્રવાસખર્ચ લખું છું. હું બોલ્યો નહીં પણ મારે એને કહેવું’તું કે ભલા આદમી, ટ્રેનના કોઇ સહપ્રવાસીનું નાનું શબ્દચિત્ર કર કે તને આવેલો કો’ક સુવિચાર લખ. પણ એ બિરાદર ભરુચ સ્ટેશને આરોગેલાં વડાપાઉં કેટલાંનાં હતાં, તેની યાદમાં ગૂંચવાયેલો હતો. મેં એને એમ જ રહેવા દીધેલો.

પ્રાથમિકમાં મને સરવાળા-બાદબાકી ને ગુણાકાર-ભાગાકાર સારા આવડતા’તા. હવે તો, બે આંકડાનો ગુણાકાર પણ કૅલ્ક્યુલેટર પાસે કરાવું છું.

આ ‘કૅલ્ક્યુલેટર’ લખ્યું એટલે મને મારું એક નિકટવર્તી જન યાદ આવી ગયું. મારા આઈ-ફોન નિમિત્તે એ મારી મશ્કરીઓ બહુ કરે છે. મને ડર છે કે પૂછશે : આટલો ઍડવાન્સ ને કીમતી ફોન લઈને ફરો છો, તો બોલો, એમાં કૅલ્ક્યુલેટર છે એની તમને ખબર છે ખરી? : તરત નહીં કહું, જરા વાર લગાડીશ. પછી કહીશ કે ‘યુટિલિટીઝ’-માં હોય છે, કેમ કે મને એટલી ખબર તો છે જ. હજી એ ઘટના ઘટી નથી એટલું સારું છે, વળી, નવો પ્રશ્ન પણ થવાનો છે – ‘યુટિલિટીઝ’ ખોલી બતાવો ને કહો કે કૅલ્ક્યુલેટર જોડે બીજી કઈ કઈ યુટિલિટીઝ છે …

ફોન જેવાં યાન્ત્રિક સાધનો અંગે મને હેતુવાદી રહેવું વધારે ગમે છે. આમે ય મારા જેવાને ધ્યાનમાં રાખીને એ લોકો ગજેટ્સ યુઝર ફ્રૅન્ડલિ બનાવતા હોય છે.

હું એમ કહેવા જતો’તો કે પ્રાથમિક પછી માધ્યમિકમાં ઍલ્જિબ્રા આવ્યું ને હું મૂંઝાવા માંડ્યો. મને પ્રશ્ન થાય, AB પર અંક 2 કે 3 ચડ્યો હોય છે તે શા સારું. કૅમેસ્ટ્રીમાં એ મૂંઝવણ વધી ગઈ કેમ કે અંક નીચે ઊભેલા દેખાતા’તા. એ H2Oને, એ NO2ને, એ HNO3ને, એ C8H8NO2ને હું તાક્યા જ કરતો, માથું ભમી જતું.

સૌ જાણે છે કે ગણિતનો પ્રારમ્ભ ૦-થી, શૂન્યથી, ઝીરોથી, થયો છે. શૂન્ય કલ્પના લાગે, વિભાવના લાગે, પણ મારું મન્તવ્ય છે કે એ એક ગૃહીત છે – ઍક્સિઓમ. કોઇપણ ગૃહીત સ્વત:સિદ્ધ હોય છે. ડહાપણ એમાં છે કે એને પ્રમાણિત અને શ્રદ્ધેય ગણીને ચાલવું. ઈશ્વર એવું જ એક ગૃહીત છે. એમ ગણીને ચાલવું તર્કહીન લાગે. એમ સ્વીકારી લેવું લાગે કે બરાબર નથી. પણ માનવું કે તર્કનો ય પ્રારમ્ભ એ પ્રકારે જ થયો હશે. ઈશ્વર એક હતો અને એણે કહ્યું કે – એકોહમ્ બહુસ્યામ્ … એ જ રીતે ૦-માં ૧ ઉમેરાયો અને પછી, ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮ ૯ … ઉમેરાતા ચાલ્યા.

માણસ પાસે અંક છે તેમ શબ્દો પણ છે – લાખ – કરોડ – અબજ – નિખર્વ – પરાર્ધ … હમણાં એક વ્યાખ્યાનમાં મારે એમ કહેવાનો પ્રસંગ આવેલો કે દુનિયામાં સૌથી વધુ વીજ-ઉર્જા, ઇલેક્ટ્રિસિટી, વાપરે છે ચિન; દર કલાકે 6.3 ટ્રિલિયન કિલોવૉટ્સ ! મેં કહેલું કે એક ટ્રિલિયન એટલે ૧-પછી ૧૭ મીડાં, ૧ પરાર્ધ. શ્રોતાઓને પરાર્ધનું જ્ઞાન ન્હૉતું તે મને જોઈ રહેલા.

ફળિયાના ઓચ્છવકાકાકની નિમુને ગણિત સરસ આવડે, મારાથી બે વર્ષ આગળ, ઉમ્મરમાં પણ મોટી. સવિતાકાકી કહે, તને જે દાખલા ન આવડે એ નિમુ શીખવશે. મને ઍલ્જિબ્રા શીખવવા નિમુએ નિષ્ફળ પ્રયાસ ઘણા કરેલા. એ યાદથી દુ:ખ જ થાય છે. પણ ગણિતની વાતમાં એણે મને સરસ સમજાવેલું કે ૧-પછી કેટલાં મીડાં મુકાય તો અબજ થાય, નિખર્વ થાય. એણે જ કહેલું કે ૧-પછી ૧૭ મીડાં મુકાય તો પરાર્ધ થાય.

પણ મારે જાણવું હતું કે પરાર્ધથી આગળ કેમનું થાય અને એને શું કહેવાય. મેં પૂછેલું, નિમુ, પરાર્ધ પછી? તો કહે, નથી ખબર. પણ, એણે ઉમેરેલું : જેની ખબર ન હોય એને ‘અ’ અથવા ‘બ’ અથવા ‘ક’ કહી શકાય : એમ !? : હા, અને સમજ, એને ઍલ્જિબ્રા કહેવાય ! : હું એને જોતો રહી ગયેલો, એના ચ્હૅરે ચમક અને સજ્જ શિક્ષકનું સ્મિત રમતું’તું.

તેમછતાં, આકાશમાં તારા-નક્ષત્ર કેટલાં છે એમ કોઈ પૂછે તો નથી કહી શકાતું કે એ અ છે કે બ છે કે ક છે. હું જુદું કહેતો હોઉં છું – તારાનક્ષત્ર અગણિત છે. હા, ખરો ઉત્તર એ જ છે કે તારા-નક્ષત્ર અગણિત છે. અસંખ્ય છે કહો તો પણ ખરું છે. મને ખાતરી છે કે ગાણિતિક અંકમાં આપેલો ઉત્તર ખોટો પડી શકે છે, ‘અગણિત’ અને ‘અસંખ્ય’ હમેશાં ખરા જ પડવાના …

બન્યું એમ કે ઉત્તરોત્તર ગણિતને વિશે મને દુર્ભાવ થવા માંડ્યો. ચાર્ટર્ડ ઍકાઉન્ટન્ટ થવા કૉમર્સમાં ગયો, બે વાર નપાસ થયો, દુર્ભાવ સુદૃઢ થયો. સુવિદિત છે કે ગણિત શુદ્ધ વિજ્ઞાન છે – પ્યૉર સાયન્સ. પણ એ પ્યૉરિટી આ કુટિલ જીવનને સમજવામાં નથી કામ આવતી. ગણિતને ૧+૧ = ૨ દેખાય છે પણ જીવનનાં સમીકરણો એટલાં સીધાંસાદાં નથી હોતાં, સમવિષમ હોય છે, ખબર નથી પડતી કે એમાં સરવાળા બાદબાકી કે ભાગાકાર ક્યારે ને કેમ થયાં.

જેમ કે પતિ-પત્ની સુખે જીવતાં હોય, સુખી જ દેખાતાં હોય, છતાં એમની વચ્ચે વારંવાર ખટખટ થતી હોય. ‘ખટખટ’ને બદલે ‘તડાતડી’ ‘મગજમારી’ ‘લમણાંઝીક’ ‘માથાકૂટ’ ‘જીભાજોડી’ જે શબ્દ વાપરવો હોય એ વાપરી શકાય; એ દરેકની અર્થચ્છાયા મુજબની લડાલડી કરનારાં જડી આવશે. તો એવું કેમ? એ સુખની નીચે કઠોર કંઈક સંતાયેલું હશે? જે હશે એ. પણ એક વાત નક્કી છે કે એક-ને-એક કારણ હશે જ હશે – કોઈ ન દેખાતું ત્રીજું જન અથવા ભૂતકાળમાં ધરબાઈ ગયેલી કો’ક ઘટના.

વીસમી સદીના ઍબ્સર્ડ થીએટરમાં અને સવિશેષે ફ્રૅન્ચ આવાં ગાર્દ થીએટરમાં નાટ્યકાર યુજિન આયોનેસ્કો (૧૯૦૯-૧૯૯૪) જગવિખ્યાત નામ છે. એમના એક નાટકનું  શીર્ષક છે, “આમેડિ ઑર હાઉ ટુ ગેટ રિડ ઑફ ઇટ”, ૧૯૫૪.

મિસ્ટર આમેડિ નાટ્યલેખક છે, એની પત્ની મૅડલીન સ્વિચબૉર્ડ ઑપરેટર છે. ઘરમાં એ બે સિવાયનું કોઈ નથી પરન્તુ એક રૂમમાં એક શબ છે. શબ વિશે બન્ને અવારનવાર ચર્ચા કરતાં હોય છે. શબ પુરુષનું છે અને નિરન્તર વિકસતું રહે છે. ભજવણી દરમ્યાન રંગમંચના બીજા છેડા લગી શબના પગને ક્રમે ક્રમે વિકસતો બતાવાય છે. શબને લીધે આસપાસમાં જ્યાંત્યાં મશરુમ ઊગી નીકળ્યાં છે, પડોશીઓ જાતભાતની શંકાઓ કરવા લાગ્યાં છે. પ્રશ્ન એ છે કે શબનો નિકાલ કેમનો કરવો. એનાથી છૂટવું શી રીતે? હાઉ ટુ ગેટ રિડ ઑફ ઇટ?

પણ શબ છે કોનું? શું આમેડિએ કોઈની હત્યા કરેલી ને પછી એના શબને ઘરમાં રાખી મૂકેલું? હત્યા કોની? આમેડિના પિતાની? કે મૅડલીનના પ્રેમીની? મૅડલીન વાત વાતમાં સૂચવી દે છે કે હત્યા આમેડિએ એના પ્રેમીની કરી છે. આમેડિ અનેક ખુલાસા કરે છે, પણ વ્યર્થ. નાટકના ઉત્તરાર્ધમાં, શબને આમેડિ નદીમાં નાખી આવવાનો પ્રયાસ શરૂ કરે છે. એને લોકો જુએ છે. જોનારાઓમાં એક ‘યુજિન’ હોય છે, સંભવ છે કે એ, લેખક પોતે, આયોનેસ્કો હોય …

દરેક યુગલની વચ્ચે કોઈ ત્રીજું ઇતરજન અદૃશ્ય રૂપે ચૉંટેલું હોય છે. મનુષ્યનું એ જ ઐતરેય છે. એને અંતરમાં અનુભવાય છે, પુરવાર કરી શકાતું નથી. દરેક વર્તમાનને એક ભૂતકાળ હોય છે અને તે કદી મરતો નથી. સ્મરણો કોરાં હોય, ભીનાં પણ હોય. મૅડલીનનું સ્મરણ કોરું, શુષ્ક અને અશ્રુસિક્ત છે – આંસુભીનું.

શી ખબર, મને કોરાંભીનાં સ્મરણ બહુ ગમે છે. એના વિનાની જિન્દગી નીરમ વિનાની નાવ લાગે છે – હાલકડોલક થતી ગોથાં ખાય ને ક્યારેક ડૂબી જાય …

= = =

(August 6, 2022 : USA)

Pic Courtesy : Google Images : Eugene Ionesco :

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

નાનપણમાં હું ડરપોક હતો. મોટેરાં રાતે રાતે ભૂતપ્રેતની વાતો ખાસ કરે. મારી કલ્પના ચગતી હશે એટલે ડર ન્હૉતો લાગતો, ઠીકઠીક મજા આવતી’તી, પણ ચોરોની વાતો નીકળે એટલે હું બીતો, વિચારમાં પડી જતો. મને થતું, મધરાત પછી પાછલે બારણેથી ઘૂસશે તો …

છીંડાં પાડે, પાડી શકે, કેમ કે દીવાલો જૂની તે દોદળી થઈ ગઈ હોય. પરસોતમને તાં ચોરી થઈ …જગાભાઈને તાં ચોરી થઈ … રોજ સવારે એવા માઠા સમાચાર મળે જ મળે … લોકો સાંત્વન આપવા, ખરેખર તો કુતૂહલવશ, મળવા જાય – કેવી રીતે થયું? – શું શું ચોરાયું? – દાગીના? – રોકડા? – કેટલા વાગ્યે થયું? – તમે ભરઊંઘમાં હશો …

બા મને ત્રીજે માળ કશુંક લેવા મોકલે તો જઉં ખરો પણ કચવાતો, કેમ કે ડરું – કોઈ ભરાઈ બેઠો હશે તો …

આગળના જમાનામાં કેટલાક ચોર વંડીએથી દાખલ થાય. ઘરડેરાં ઘરેણાંનો દાબડો ભીંતમાં સંતાડતા. ભીંતમાં બાકોરું પાડતા, એમાં દાબડો મૂકતા ને પછી બાકરું સીડી દેતા. એટલે, જો પધાર્યા હોય તો ભીંતોને પણ ન છોડે. મેં બા-ને પૂછેલું – આપણી ભીંતમાં તો દાબડો નહીં હોય ને? પિતાજીએ કહેલું – હોઈ શકે, દાદા-પરદાદાના વારાનો. તો મેં કહેલું – જોઇ પાડીએ. અને અમે ભાઈબહેનોએ એક આશાસ્પદ ભીંતને ખાસ્સી ‘ખખડાવી’ જોયેલી. કશું મળેલું નહીં, અટકી ગયેલાં. જો કે, રીપેરિન્ગનો મહા મોટો ખરચો ઊભો કરેલો.

અમારા ઘરનું મુખ્ય બારણું સડક પર પડે. સામેનું ઘર મોટે ભાગે બંધ રહે. કેમ કે એ લોકો ગામડે રહેતા’તા. એક વાર એ ઘરમાં ચોર પૅઠા ને ખાસ્સું રહી પડ્યા; ચા બનાવી, રાંધ્યું, ખાધું-પીધું. ગામડેથી પેલાં આવ્યાં હશે ને જોયું હશે તો રસોડું રફેદફે, ને બધું ફલ્લંફલ્લા. દાગીના રાખેલા નહીં એટલાં તેઓ બચી ગયેલાં.

ચોરો ગૃહસ્થની જેમ, ભલે બીજાને ત્યાં, પણ રહી પડે ને જાતે રાંધે, એવું તો કેમ બને? મને થતું, એટલા તો તેઓ સામાન્ય માણસ ખરા જ ને વળી ! કદાચ એમને ચોરીના ધંધાનો કદીક કંટાળો આવતો હશે – અસ્તિત્વનું એક રસાયણ કંટાળો છે.

ઍમ. એ.-માં ભણતાં ભણતાં સમજવા મળેલું કે ફ્રૅન્ચ માનસ જુદું હોય છે : જો સમાજ વ્યક્તિને એના હક-હિસ્સાથી વંચિત રાખતો હોય તો સમાજને જ શા માટે ચોર ન ગણવો? ધનવાનો જરૂરતથી વધુ એકઠું કરીને બેઠા હોય છે, એ સંઘરાખોરોને ત્યાંથી ચોરો થોડુંક લઈ જવાની ખરેખર તો કુનેહભરી તસ્દી લેતા હોય છે; એ અર્થમાં ચોરો સમાજસેવા કરે છે; સૌએ એમનો આભાર માનવો જોઈએ. પરિગ્રહ પણ સામાજિક ચોરી જ ને?

ફ્રૅન્ચ સાહિત્યકાર ઝાં જેને વેશ્યાસુત હતા, પાલક માતાને ત્યાં ને પછી અન્યોને ત્યાં ઊછરેલા; કવિ, નવલકથાકાર, નાટ્યકાર, નિબન્ધકાર, પોલિટિકલ ઍક્ટિવિસ્ટ. તેમછતાં, એમના બારામાં માન્યામાં ન આવે એવી હકીકત એ છે કે યુવાકાળમાં તેઓ ચોરીઓ કરતા’તા, પકડાયેલા ને એમને એકથી વધુ વાર જેલમાં ધકેલવામાં આવેલા. એમણે એક નવલકથા લખી છે, “ધ થીફ’સ જર્નલ”, ૧૯૪૯. હકીકતો અને પોતાની વીતકવારતાનું એમાં મિશ્રણ છે. નાયક સ્પેન ઇટાલિ ઑસ્ટ્રીઆ ઝેકોસ્લેવેકીઆ નાઝિ જર્મની અને બેલ્ઝિયમમાં ભટકતો રહે છે.

જેનેએ નવલમાં શક્ય એટલાં દુષ્કૃત્યોનું અથવા અસામાજિક કૃત્યોનું નિરૂપણ કર્યું છે. એટલું જ નહીં, ’ચાળીસીનાં સર્વમાન્ય બૂર્ઝવા મૂલ્યોનો ધ્વંસ કર્યો છે બલકે પ્રતિ-મૂલ્યોનું સ્થાપન કર્યું છે. વિદ્વાનો કહે છે કે જેનેએ ત્રિગુણ(!) સાધના કરી છે : સમલૈંગિકતા, ચોરી, અને દગાબાજી : એમનો કથાનાયક ચોરીનું હરેક કામ એક જાતની ‘ધાર્મિકતા’-થી કરતો હોય છે. કથક જણાવતો રહે છે કે ચોર ચોરીને માટેની પૂર્વતૈયારી એવા ‘ધર્મ’ભાવથી કરતો હોય છે, જેમ સાધુ પોતાના પવિત્ર જીવન માટે ઇશ્વરને પાર્થના કરતો હોય છે.

સાર્ત્રે એ નવલના અનુલક્ષમાં પુસ્તક લખ્યું છે, “સેઇન્ટ જેને, ઍક્ટર ઍન્ડ માર્ટિર”, ૧૯૫૨. સાર્ત્ર એમ સૂચવી રહ્યા છે કે ‘પ્રતિભા’ કશી બક્ષિશ નથી, પણ વ્યક્તિએ અનેક વિટમ્બણાઓમાંથી ખાંખતથી શોધી કાઢેલો જીવનોપાય છે. સાર્ત્રે અસ્તિત્વાદી ફિલસૂફની નજરે આ મનુષ્યમાં ‘અભિનેતા’ જોયો છે, ‘શહીદ’ જોયો છે. એમને જેને ‘સન્ત’ લાગ્યો છે. આપણને ન ગમે, પણ ફિલસૂફી કાતિલ હોય છે, તથ્યોનું નર્યું નિસ્યન્દન કાઢી આપતી હોય છે.

એક વાર મારા પર બહુ વીતેલી. સાતમા ધોરણની શાળાન્ત પરીક્ષા હતી – વર્નાક્યુલર ફાઈનલ. એ પરીક્ષામાં ચોરી મેં કરી જ ન્હૉતી છતાં સુપરવાઈઝરે મને ઊઠાડી મૂકેલો. બનેલું એમ કે હું એકીપાણી માટે બહાર નીકળલો. કોઇકે મને કહ્યું – આ તારી બાજુવાળાને આપી દેજે. કશીક ચિઠ્ઠી લાગેલી. મેં પેલાને આપી કે તરત સુપરવાઈઝરે મારું કાંડું પકડ્યું, મારી ઉત્તરપોથી આંચકી લીધી ને મને વર્ગની બ્હાર કાઢી મેલ્યો. તેથી, પેલાનું શું થયું તેની મને ખબર ન પડી. ‘કાંણિયાકાકા’-ની દુકાન નજીક હતી, હું ત્યાં જઈને રડી પડ્યો. શું થયું શું થયું-નો જવાબ આપી શકેલો નહીં કેમ કે ધ્રૂસકે ભરાઈ ગયેલો. 

છેવટે પિતાજીને બોલાવ્યા હશે તે મને હેડમાસ્ટર પાસે લઈ ગયેલા – મારા દીકરાનો વાંક શું છે? એને શી ચોરી કરી, કહો તો? તે દિવસે મારા સદનસીબે ‘ડિપોટી માસ્ટર’ આવેલાં – ઇન્દિરા ભણોત. મારી ઉત્તરપોથી મારા હાથમાં મૂકતાં મને કહે – બાકી છે એ સવાલોના જવાબ તું લખી શકે? મેં હા પાડી. મેં ફટાફટ લખી નાખ્યું. જોઇને એ ખુશ થઈ ગયાં. પિતાજી કશું બોલ્યા નહીં. રાતે મને તાવ હતો, પણ સવારે પેલો સુપરવાઈઝર ક્ષમાયાચના માટે ઘરે આવેલો. હું એને કતરાતી તીખી નજરે જોઈ રહેલો. એ પરીક્ષામાં ડભોઇ તાલુકામાં હું ફર્સ્ટ આવેલો. મારાં વર્ગશિક્ષક ઉષાબેને મને ઊંચકીને ચૂમી લીધેલો. બાએ ખુશી જાહેર કરેલી કે એ મને પાટલૂન કરાવી આપશે. એ મારું પહેલું પાટલૂન હતું – બદામી રંગનું, સુતરાઉ, બટન પણ દરજીએ જાતે બનાવેલાં, સુતરાઉ; ઝિપર તો ક્યાંથી હોય? હોય એવી ખબર પણ કોને હતી?

મેં ક્યારે ય ચોર લોકો કરે એવી જાતની ચોરી નથી કરી, તે છતાં, તે દિવસ પછી હું સમજેલો કે ચોરી માટે કોઈને અજાણ્યે પણ મદદ કરવી એ ય એ કૃત્યનો જ ભાગ ગણાય. ગુજરાત યુનિવર્સિટી-સંલગ્ન કૉલેજોમાં પરીક્ષાચોરોને પકડવા જવાના ફ્લાઇન્ગ સ્ક્વૉડમાં જોડાવા હું આનાકાની કરતો’તો. કદાચ ૧૯૯૦ આસપાસની વાત છે. કેમ કે ત્યારે કેટલાક જુનિયર સુપરવાઈઝરો જ ચોરી કરવા દેતા’તા; બદલામાં, પરીક્ષાખણ્ડના દરેક પરીક્ષાર્થી પાસેથી રૂપિયા પડાવતા’તા. મને થાય, હું એમને શી રીતે પકડવાનો? અને પરોક્ષ ભાગીદાર ગણાઉં કે કંઈ બીજું?

પ્રૉ. પીરજાદા મને કહે – સુમનભાઈ, તમારા જેવી વ્યક્તિએ તો જવું જ જોઇએ. મનમાં રમૂજી થયેલી – શું હું ચોરીના ધંધાનો નિષ્ણાત છું તે મને લાયક વ્યક્તિ ગણી રહ્યા છે? મેં એમને હસતાં હસતાં કહેલું પણ ખરું – સર, હાઉ કૂડ યુ કન્સિડર મી સો કૉમ્પિટન્ટ? તો  સરસ બોલેલા – તમે છો જ, મેં હાથ ધરેલા આ કામને લાયક જેમ હું છું, તેમ તમે છો …

“મૃચ્છકટિક”-માં વર્ણવ્યું છે કે ચોરો કેવા કેવા આકારનાં રૂપાળાં બાકોરાં પાડે છે. મને થતું – શૂદ્રકને એ જ્ઞાન શાથી લાધ્યું હશે? પરન્તુ, આપણા પ્રાચીનો તસ્કરવિદ્યા જાણતા હતા, ચૌર્યશાસ્ત્ર પણ લખાયું છે. ડાકોર અને નડિયાદની કૉલજોના કૅમ્પસમાં અમારી ટૅક્સી પ્રવેશે એટલે એકોએક બારીએથી કાપલીઓનો વરસાદ વરસતો. કોઇ કોઇ માથાભારે તો રામપુરી ચપ્પુ બૅન્ચ પર ખુલ્લો રાખીને કાપલીમાંથી ઉતારો કરતા’તા. ચાલાક છોકરીઓ જાંઘ પર લખી લાવતી’તી. નડિયાદમાં તો કાપલીઓ બનાવવાનો ગૃહઉદ્યોગ ચાલતો’તો. કાપલી મોતી જેવા પણ એવા ઝીણા અક્ષરમાં બનાવી હોય કે કલાકૃતિ લાગે. બૂટ કે સૅન્ડલની એડીમાં કાપલીનો નાનકડો રોલ છુપાવી દીધો હોય. એડી આરામથી ખોલબંધ થાય એવી બનાવી આપનારા મોચી પણ એ ઉદ્યોગમાં જોડાયેલા.

આજે તો બૅન્કોને મૂરખ બનાવીને કરોડોની ચોરીઓ કરનારા રાષ્ટ્ર સ્તરના માલ્યા ને નીરવ જેવા ધનિક ચોરો અને તેમના ભેરુઓ વધતા ચાલ્યા છે, કેમ કે, સાથોસાથ, તસ્કરવિદ્યા પણ પ્રકાર પ્રકારે ફુલીફાલી રહી છે. એટલે તો, ચોરીમાં ‘સફેદ’ ચોરીનો પ્રકાર વિકસી રહ્યો છે; નજાકત પણ ભળી છે, સ્ત્રીચોરો મળવા લાગ્યા છે. સાચે જ, અતુલનીય છે ભારત !

લોકવાયકા છે કે શ્રીમન્તો પણ રેસ્ટોરાંવાળાએ જમવા આપેલા નાઇફ-ફૉર્ક ચોરી જાય છે. કહે છે, એમને છૂપો આનન્દ આવે છે. એવી ચોરીને નિર્દોષ ગણવી? સામે મળે ને નજર ચુરાવી લે એ ગુજ્જુ ચોરીને સદોષ ગણવી? એક સાહિત્યપરક સવાલ : સાહિત્યવસ્તુના ચોરને ચોર ગણવો કે કેમ? કેમ કે જુલિયા ક્રિસ્તેવા તો ઇન્ટરટૅક્સ્ચ્યુઆલિટીની – આન્તરપાઠત્વની – વીગતે નિરૂપણા કરે છે. કોની ટૅક્સ્ટ કોનામાં ઘૂસી ગઈ કે કોણે સમજીવિચારીને પોતાને નામે ઘુસાડી દીધી એ સંશોધનનો મામલો છે. સંશોધનથી લાધેલા જ્ઞાન પછી પણ પ્રશ્ન ઊભો જ રહે છે કે સાહિત્યકારોને ચોર કહેવા કે શાહુકાર. પ્લેજ્યારિઝમ ઇઝ અન્ડર ક્વેશ્ચન !

દૉસ્તોએવ્સ્કી “ધ મીક વન” (“વિનીતા” અનુ૦ સુ૦) લઘુનવલમાં એવા મતલબનું કહે છે કે – પિસ્તોલ રાખશો તો હત્યા કે આત્મહત્યા અવશ્ય થશે. અમેરિકામાં નાગરિકો ગન રાખી શકે છે. અમેરિકન ચોર છડેચૉક ચોરી કરે છે, પણ મારીને જ જાય છે. સ્યુસાઇડ્સની ખબર નથી પડતી પણ ગ્રૂપ શૂટિન્ગ્સ વધી રહ્યાં છે.

મારી પાસે તો નથી પિસ્તોલ કે ગન કે રાયફલ. નાની લાકડી પણ નથી. જો કે મારી પાસે ચોરવા જેવું પણ કંઈ નથી, એટલે ચિન્તા નથી. હું તો વિદ્યાધની છું ને વિદ્યાની ચોરી નથી થઈ શકતી; બીજાઓને માત્ર આપી શકાય છે અને બીજાઓ માત્ર શીખીને મેળવી શકે છે. જો કે શીખનારા ઘટી રહ્યા છે એટલે એની પણ ચિન્તા નથી. પણ એ જ મોટી ચિન્તાનો વિષય નથી?

= = =

(August 2, 2022: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર