પ્રકરણ – ૧૦   

વિશ્વની ૧૦ સર્વથા ઉત્તમ નવલકથાઓમાં “વન હન્ડ્રેડ યર્સ ઑફ સૉલિટ્યુડ”-ને કદીપણ ભૂલી શકાશે નહીં.

એના જગવિખ્યાત લેખકનું નામ છે, ગૅબ્રિયલ ગાર્સિયા માર્ક્વેઝ, ૧૯૨૭-૨૦૧૪.

સ્પૅનિશમાં લખાયેલી આ નવલનું ૧૯૬૭-માં બુએનો ઍરિસથી પહેલવહેલું પ્રકાશન થયું ત્યારથી અને ૧૯૭૦-માં થયેલા અંગ્રેજી અનુવાદ પછી દુનિયાની ૪૯ ભાષાઓમાં એના અનુવાદ થયા છે, ૫૦ મિલિયન નકલો વેચાઈ છે. ૧૯૮૨-માં માર્ક્વેઝને નોબેલ અપાયું છે. એના મહિમાની વાતો અપાર છે, હાલ અટકું.

મને ગમતી થોડીક નવલોમાં આ નવલ અગ્ર સ્થાને છે. એ વિશે મેં એકથી વધારે વાર વ્યાખ્યાન કર્યાં છે. મને થયું કે ગુજરાતીમાં એનો અનુવાદ કરું, પણ પરમિશનના કેટલાક પ્રશ્નો અતિ કઠિન હોય છે. એટલે, મન મનાવ્યું કે કંઇ નહીં તો, ભાવાનુવાદની રીતેભાતે અને ક્યારેક કિંચિત્ ટિપ્પણી સાથે, સાર તો આપું.

દરેક પ્રકરણનો સાર આપીશ પણ એક એક કરીને. નથી કહી શકતો કે કેટલી નિયમિતતા જાળવી શકીશ, પણ પ્રયન્ત જરૂર કરીશ.

સૌ મિત્રોને જોડાવા નિમન્ત્રણ છે. આ નવલ વાંચવી માણવી અને એમ એની સાથે જોડાવું એ જીવનનો લ્હાવો છે…

== આ નવલનાં ૯ પ્રકરણનો સારસંક્ષેપ થોડાક મહિના પહેલાં રજૂ કરેલો. આ ૧૦–મું પ્રકરણ છે. ==

અનેક વર્ષો પછી, મૃત્યુશૈયા પર ઓરેલિયાનો સેગુન્દોને જૂનની એ ભીની બપોર યાદ આવી જ્યારે એ પોતાના પહેલા પુત્રને મળવા બેડરૂમમાં ગયેલો. છોકરો સુસ્ત અને રડમસ દેખાતો’તો, બ્વેન્દ્યા પરિવારની કોઈ મોખરાશ પણ હતી નહીં, તેમછતાં, એનું નામ પાડવા ખાસ વિચારવાની એને જરૂરત નહીં લાગેલી.

“આપણે એને જોસે આર્કાડિયો કહીશું,” તેણે કહ્યું.

જે સુંદર સ્ત્રી સાથે તેણે ગયા વર્ષે લગ્ન કરેલાં એ ફર્નાન્ડા દેલ કાર્પિઓને નામ ગમેલું,  

પણ ઉર્સુલા અસમંજસમાં પડી ગયેલી. પરિવારના દીર્ઘકાલીન ઇતિહાસમાં, આવાં ને આવાં નામોનું પુનરાવર્તન થયા કરેલું એથી ઉર્સુલા પાસે કેટલાંક ચૉક્કસ તારણો હતાં, એ કે – બધા ઓરેલિયાનો અન્તરમુખી હતા પણ મનના ચોખ્ખા હતા – બધા હોસે આર્કાદિયો આવેશી અને સાહિસિક હતા પણ દુ:ખદ નિશાની સાથે જનમેલા. ઉર્સુલા હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દો અને ઓરેલિયાનો સેગુન્દોને, એ બે નમૂનાઓને, કોઈ એક વર્ગમાં મૂકી શકેલી નહીં.

સાન્તા સોફિયા દે લા પિયેદાદ એ બન્નેને જુદા પાડી શકતી નહીં કેમ કે બન્ને જણા એકદમ સરખા દેખાતા’તા, તોફાની પણ એવા જ હતા. એમના બાપ્તિસ્માના દિવસે અમરન્તાએ એમને એમનાં હતાં એ નામોનાં બ્રેસલેટ પ્હૅરાવી દીધેલાં. 

પણ શાળાએ જવા લાગ્યા ત્યારે બન્ને જણાએ કપડાં અને બ્રેસલેટની એકબીજા સાથે અદલાબદલી કરી નાખેલી, એટલું જ નહીં, એકબીજાને વિરુદ્ધ નામોથી બોલાવવાનું નક્કી કરેલું. 

શિક્ષક, હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દોને લીલા ખમીસથી ઓળખતો’તો, પણ ગૂંચવઇ જતો’તો કેમ કે બીજાએ ઓરેલિયાનો સેગુન્દોની બ્રેસલેટ પ્હૅરી હોય, અને બીજો ક્હૅતો હોય કે પોતાનું નામ ઓરેલિયાનો સેગુન્દો છે, પોતે સફેદ શર્ટમાં છે, ભલે બ્રેસલેટ હોસે આર્કાદિયો સેગુન્દોના નામની છે. પરન્તુ શિક્ષક ખાતરીથી કદી કહી શકેલો નહીં કે કોણ કોણ છે.

(ક્રમશ:)

(Feb 17, 24)

ઉર્સુલા અને બીજાં પાત્રો —

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

કટોકટીભર્યા આ વિશ્વમાં મને એમ થાય છે કે ગઈ સદીના કેટલાક ફિલસૂફો પાસે જઉં. ફિલસૂફો તર્કપૂત વિચારો અને તેથી સંભવતાં દર્શનોને વરેલા હોય છે, તેઓ અંગત ધોરણે કદી કોઈ વ્યક્તિ કે વિચારનો પક્ષ નથી કરતા, હમેશાં વસ્તુલક્ષી રહે છે. તેથી, ફિલસૂફી પાસેથી આપણને વાસ્તવિકતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તેથી, હમેશાં આપણે ફિલસૂફીનું સેવન કરવું જોઈએ.

સૌથી પહેલાં યાદ આવે છે, દેરિદા (1930-2004). આમ તો, ‘ડેરીડાહ્’ ક્હૅવું જોઈએ, પણ વરસોથી હું દેરિદા ક્હૅતો આવ્યો છું, અને એમણે એનો વાંધો નથી લીધો, આઈ મીન, એમના અધ્યેતાઓએ …

મેં અગાઉના લેખમાં એવા મતલબનો મુદ્દો કરેલો કે લોકશાહીમાં ચૂંટણીતન્ત્રથી પ્રાપ્ત થતા મત કરતાં લોકોની સંમિશ્ર લાગણીઓ જોડે રમતો રમીને ઊભા કરેલા લોકમતની સરસાઈ હોય છે. 

વરસો પરના કોઈ લેખમાં અને કોઈ વ્યાખ્યાનમાં મેં એમ પણ કહેલું કે ‘લોકશાહી’ સંજ્ઞાનું ડિકન્સ્ટ્રકશન કરવામાં આવે તો એની નીચે સંતાયેલા રાજાશાહીના કે બાદશાહીના જીવાણુઓ મળી આવશે. મેં રમૂજ ખાતર કહેલું કે ધ્યાનથી જોશો તો દરેક લોકશાહ બાદશાહ લાગશે. 

મારા એ મન્તવ્યને દેરિદાના ડિકન્સ્ટ્રક્શન વિચારની સૈદ્ધાન્તિક ભૂમિકા હતી. પણ આજે એમના એક લોકશાહી-સંગત વિચારની વાત કરવી છે, કહો કે, મારા એ મન્તવ્યમાં ઉમેરવી છે. 

થોડાક સમય પહેલાં, ‘સ્ટેનફર્ડ ઍન્સાયક્લોપીડિયા ઑફ ફિલોસૉફી’-માં Jacues Derrida – લેખમાંથી પસાર થવાનું બનેલું. 2006-માં પ્રકાશિત એ લેખને જરૂરી ઉમેરા સાથે 2021-માં પુન:પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો છે. એમાં, દેરિદાના 2002-માં પ્રકાશિત Rogues પુસ્તકના The Reason of the Strongest-નો ઉલ્લેખ છે. એમાં મને વાંચવા મળેલો વિચાર democracy and sovereignty વિશે, એટલે કે, લોકશાહી અને સાર્વભૌમત્વ વિશે છે. જાણીતું છે કે સાર્વભૌમત્વનો મૂળ સમ્બન્ધ સર્વોચ્ચ સત્તા સાથે છે. 

યુનાઇટેડ નેશન્સની ચર્ચા કરતાં દેરિદા જણાવે છે કે લોકશાહી અને સાર્વભૌમત્વ વિભાવો પશ્ચિમી રાજનીતિ સાથે જોડાયેલા છે, ઉમેરે છે કે, પણ એને ભેગા કરી દેવાયા છે. હકીકત એ છે કે એ બે વિભાવો વચ્ચે ભેદ છે, બન્ને એકબીજાના વિરોધી છે.  

દેરિદા ફિલસૂફ છે, એમની વિચારણા સંકુલ અને અનેક અર્થઘટનોને આવકારે એવી મુક્ત હોય છે. સર્વોચ્ચ સત્તાનું સત્ત્વ – ઇસેન્સ – સમજાવતાં દેરિદા જે કહે છે તેનો સાર, અતિ સરલીકરણ ન કરી બેસું એ સાવધતા સાથે, મારા શબ્દોમાં આપું :

સર્વોચ્ચ સત્તાધીશ થવા ઇચ્છતી વ્યક્તિએ સત્તા હાંસલ કરવી પડે. સત્તાના ઉપયોગની એણે જવાબદારી ઉઠાવવી પડે. સત્તા એણે ચૂપચાપ વાપરી બતાવવાની હોય છે. કયાં કારણોસર વાપરી એ જણાવવા એ બંધાયેલો નથી. બીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે સત્તાને એ અવિભાજ્ય રૂપમાં મેળવવા માગતો હોય છે; યત્નશીલ રહે છે કે કોઈને સહભાગી ન બનાવવા પડે, સત્તાની વહેંચણી ન કરવી પડે. પણ વહેંચણી નહીં કરવાથી ચૉકક્સ નિર્ણયો લેવામાં સત્તા વપરાઈ જાય છે. કાર્યોનો નિર્ધાર કરવામાં અને તરત પરિણામો મળે એવાં કાર્યોનાં આયોજન કરવામાં સત્તા ખપી જાય છે. દેરિદા અનુસાર, આ ખાસ સ્વરૂપની સિન્ગ્યુલારિટી છે.

પરન્તુ લોકશાહીમાં અપેક્ષિત એ હોય છે કે સર્વોચ્ચે સત્તાની વહેંચણી કરવી, કારણો પૂરાં પાડવાં, સ્વરૂપે બધું સાર્વત્રિક કરવું, યુનિવર્સાલાઇઝ્ડ કરવું. 

સાર્વભૌમત્વ અને લોકશાહી વચ્ચે ભેદ છે તેમ સામ્ય પણ છે. સામ્ય એ કે, લોકશાહીને પણ બળ, મૉકળાશ, નિશ્ચલતા, અને સર્વોચ્ચ સત્તાની જરૂર પડે છે, એ ભલે ને બધું સાર્વત્રિક કરવા ચાહે ! ભલે ને કારણો પણ પૂરાં પાડે ! 

દેરિદા અનુસાર, લોકશાહીમાં પણ નિર્ણય, એટલે કે સત્તાનો ઉપયોગ, હમેશાં તાકીદનો વિષય હોય છે – અર્જન્ટ. પરન્તુ ભેદ એ છે કે લોકશાહી સમય માગે છે, રાહ જોવરાવે છે. કેમ? એટલા માટે કે સત્તાના ઉપયોગની ચર્ચા કે ચર્ચાઓ થઈ શકે.

લોકશાહી લોકોનું રાજ છે પણ એને ય સર્વોચ્ચ સત્તાની જરૂર તો હોય જ છે. કેમ કે તો જ એ નિર્ણયો લઈ શકે, નિર્ણયો અનુસારનાં કામો પાર પડે એ માટે અમલ બજાવી શકે, અને એ પ્રકારે મુક્તતા પ્રસરાવી જાણે. પણ અહીં જ પેલો વિરોધ ઊભો થાય છે, કેમ કે સર્વોચ્ચ સત્તાનો અર્થ જ છે, કેન્દ્રસ્થ અને એકહથ્થુ સત્તા. અને એ કારણે સમાનતા અને ભાગીદારી જેવા લોકશાહીય આદર્શો સાથે અથડામણ ઊભી થાય છે. એટલે કેટલા ય ચિન્તકો લોકશાહીમાં થતા સત્તાના ઉપયોગને સત્તાનો દુરુપયોગ ગણે છે —In democracy the use of power therefore is always an abuse of power.

ભારત, અમેરિકા કે બીજાં રાષ્ટ્રોમાં પ્રવર્તતી લોકશાહી – એ સંકેતને ડીકન્સ્ટ્રક્ટ કરીએ તો શું જોવા મળે છે? સમાનતા અને ભાગીદારીના લોકશાહીય આદર્શો સાથેની અથડામણનું નિવારણ જોવા મળે છે ખરું? એટલે કે લોકશાહી અને સાર્વભૌમત્વ સંતુલિત હોય છે? કે લોકશાહીના મુખવટા હેઠળ સાર્વભૌમત્વની જ આણ વરતાય છે? એટલે કે, સર્વોચ્ચે સત્તાની વહેંચણી શાસક પક્ષના સભ્યો જોડે કેટલી અને કેવા સ્વરૂપે કરી છે? એમની જોડે પ્રશ્નો અને તેના ઉકેલો માટે વિમર્શપરામર્શ કર્યો છે? એટલે કે, સત્તાની વહેંચણી એના સદર્થે પ્રસરી છે ખરી?

આ સંદર્ભમાં, થોડીક ફિલસૂફીપરક વાત પણ ઉમેરી લઉં : 

એકબીજા સાથે વિચાર કે મન્તવ્યના વિનિમય વિના, એવા સંક્રમણ કે કૉમ્યુનિકેશન વિના, સત્તા કદી પ્રયોજી શકાતી નથી, એ હકીકત છે. દેરિદા કહે છે : હું જેવો બીજા સાથે બોલવા માંડું, મારે કારણો આપવાના કાયદાને અનુસરવું પડે છે, હું એને આભાસી રૂપે સાર્વત્રિક બનાવી શકાય એ માધ્યમનો (મુખ્યત્વે ભાષાનો) સહભાગી બનાવું છું, હું એને મારા અધિકૃત હું-નો, હું-પદનો, સહભાગી બનાવું છું : — As soon as I speak to the other, I submit to the law of giving reason(s), I share a virtually universalizable medium, I divide my authority. 

આ મુદ્દાની દાર્શનિક ભૂમિકા ડિકન્સ્ટ્રક્શન-વિચારમાં છે. Rogues -માં મુકાયેલું આ વિધાન જુઓ :

Derrida’s deconstruction not only of the hearing-oneself-speak auto-affection but also of the auto-affection of the promising-to-oneself to keep a secret. 

એને સમજવાનો અને સજાવવાનો પ્રયત્ન કરું : 

Hearing-oneself-speak : હું બોલું એટલે તુર્ત હું મને સાંભળું છું. એવા સદ્ય અને સમ્પ્રજ્ઞાત આત્મતત્ત્વનો હ્યુસેર્લ વગેરે ફિનોમિનૉલોજીને વરેલા વિદ્વાનો મહિમા કરતા હતા. પણ દેરિદા જુદું કહે છે : બોલાય અને સંભળાય એ વચ્ચે જરાક સમય લાગે છે, ‘gap’ અથવા ‘differAnce’. તેથી, પોતે પોતાને સાંભળે એ સદ્ય અને સાક્ષાત્ અનુભવમાં ખલેલ પડે છે. (gap અને differAnce બન્ને સંજ્ઞાના સંકેતાર્થ દેરિદામાં એમની રીતના છે).

Promising-to-oneself : હું promiss -વચન – પાળું એ એક auto-affection છે, કેમ કે એમાં તો હું જ મારી સાથે બંધાતો હોઉં છું કે કોઈપણ ભવિષ્યમાં એ વચન પાળીશ. પણ દેરિદા જુદું કહે છે : કોઇપણ વચન માટે ભાષા જોઈએ, બહારના સંજોગોનો સંદર્ભ પણ જોઈએ. દેખીતું છે કે હું શૂન્યાવકાશમાં તો વચન ન વદી શકું ! મારા વચનને એક ભવિષ્યની તેમ જ એક એવી શક્યતાની જરૂર પડવાની જેમાં હું બીજાઓ સાથે આદાનપ્રદાન કરી શકું. 

દેરિદા અહીં આત્મરત, સદ્ય અને સુયોજિત ચેતનાના વિભાવને પડકારે છે. કુદરતી દીસતા આ અનુભવને દેરિદા ડિકન્સ્ટ્રક્ટ કરે છે, આત્મતત્ત્વ અને આત્મલક્ષીતા પાછળની પરમ્પરાગત અવધારણાઓને પડકારે છે. એમનું કહેવું એમ છે કે સ્વપ્રમાણિત દીસતો આ અનુભવ આન્તરિક રીતે તો ભેદો અને અન્યતાથી, alterity-થી, રચાયો છે, સમાજ સાથેની ક્રિયાપ્રતિક્રિયા તેમ જ અર્થઘટનની સંદિગ્ધતા સાથે સંકળાયેલો છે. એથી બાહ્ય વિશ્વ સાથેનું એનું ખરું ખુલ્લાપણું સૂચવાય છે. 

લોકશાહી અનુત્તમ શાસનપ્રણાલિ છે, એમાં બેમત નથી. એ લોકાભિમુખ છે, એમાં પણ બેમત નથી. દેરિદા કહે છે એવું બાહ્ય વિશ્વ સાથેનું એનું ખરું ખુલ્લાપણું પણ સ્વયંસ્પષ્ટ છે. એમાં બીજાને, એટલે કે, વિપક્ષ અને મીડિઆ સહિતના સૌને, સાંભળવાની સહિયા પણ છે. તેમછતાં, કેટલીયે વાર સર્વસત્તાધીશના અવાજમાં બીજા બધા અવાજ શમી જાય છે, એવું કેમ? અંદરનાં કે બહારનાં પોલાણથી કદાચ લોકશાહી એક ખોખલી શાસનપ્રણાલિ તો પુરવાર નથી થતી ને? 

= = =

(ક્રમશ:)

(02/03/24 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

આજે ગાંધીનિર્વાણ દિન છે. હું ત્યારે ૮ વર્ષનો હતો. તે સાંજે એક શોકગીત દેશ આખામાં ગુંજેલું —દીવડો બુઝાયો … દીવડો બુઝાયો … અમારી ખડકીની વડીલ સ્ત્રીઓ રડતી’તી, એ જોઈને હું પણ રડી પડેલો. ગાંધીના છેલ્લા શબ્દો હતા, હે રામ … તાજેતરમાં અયોધ્યામાં રામમન્દિરમાં રામની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા થઈ – લાખો દીવડા પ્રગટ્યા. કહે છે, ‘એ.આઈ.’-ના ઑલ્ગોરીધમે રામને સ્મિત કરતા પણ દર્શાવ્યા. ઘણા પ્રજાજનોને દેશ એ એક તન્તુથી સુગઠિત થયો અનુભવાયો.

આ વર્ષે ભારત અને અમેરિકામાં ચૂંટણીઓ થવાની છે, પણ એ પહેલાં, એ દેશોમાં લોકશાહી છે છતાંપણ, પ્રજાને પરિણામો મળી ગયાં છે, ભા.જ.પ. જીતશે, અમેરિકામાં અત્યારે કહેવાઈ રહ્યું છે, ટ્રમ્પ રીટર્ન્સ અને સૂત્ર ચમકી રહ્યું છે —મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન. રાજાશાહીના જમાનામાં પણ રાજા માંદોસાજો હોય કે રાણીવાસમાં વિલાસરત હોય, ત્યારે કહેવાતું કે આપણા આ કુંવર કે ફલાણા પ્રધાન રાજા થશે. આમાં, ચૂંટણીતન્ત્રથી મળતા મત અને ચૂંટણી થતાં પહેલાં ઘડાતો રહેતો લોકમત – બન્ને વચ્ચે ભેદ છે. પહેલામાં સત્ય છે, બીજામાં અનુસત્ય, શક્ય છે કે ક્યારેક બન્નેની ભેળસેળ પણ જોવા મળે.

યેમેન પછી સંસારમાં બે યુદ્ધ ચાલુ છે, જેમાં લાખો મનુષ્યો મરાયાં છે. ઇઝરાઇલ-હમાસ વૉરમાં ૨૫ હજારથી વધુ પૅલેસ્ટિનવાસીઓ અને ઇઝરાઇલવાસી ૧,૪૦૦ થી વધુ મરાયા છે. રશિયા-યુક્રેઇન વૉરમાં બન્નેના થઈને ૧ લાખથી વધુ મરાયા છે. લાખો લોકો વતન છોડીને ભાગી ગયા છે. ૪ મિલિયન લોકો યુક્રેઇનમાં અહીંતહીં ભટકી રહ્યા છે, વિદેશોમાં ૬ મિલિયન જનો શરણાર્થી રૂપે જીવી રહ્યા છે.

લોકશાહીમાં મત કરતાં મતદારની માનસિકતા વધારે નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવતી હોય છે. એ માનસિકતાને પ્રતાપે ઉમેદવારની અને નેતાની પોઝિશન નક્કી થતી હોય છે. એ રાષ્ટ્રભક્ત અને લોકપ્રિય લાગવા માંડે છે. પ્રજાને સમજાય છે કે આ આપણો હિતરક્ષક છે અને જરૂર પડશે તો ભાગલાવાદી થતાં ખચકાશે નહીં. આમાં પણ દેશભક્તિ અને નેતાભક્તિની ભેળસેળ હોય છે. આમાં પણ સત્ય અને અનુસત્ય એકમેકમાં સંતાકૂકડી રમતાં હોય છે.

ગ્લોબલ ઇન્ફ્લેશન – વૈશ્વિક ફુગાવો – અપૂર્વ ઊંચાઈએ પ્હૉંચ્યો છે. ગ્લોબલ ડેટ – વૈશ્વિક ઋણ – ૨૦૨૨માં ૯ર ટ્રિલિયન ડૉલર્સે પ્હૉંચ્યું છે.

ઇથિયોપિયા, કેન્યા અને સોમાલિયામાં ગરીબી અને ભૂખમરો ઘટતાં નથી. લોક સ્થળાંતર કરી રહ્યાં છે. વધારામાં, ક્લાઇમેટ ચેન્જને કારણે દુર્દશા ઘેરી બનતી જાય છે. સ્વાસ્થ્યરક્ષા અને કેળવણી અશક્ય દીસે છે. હવામાનમાં અતિ કહેવાય એવાં જાતભાતનાં નામધારી સ્ટૉર્મ્સ, હીટવેવ્ઝ, વગેરે ઘટનાઓ ઘટી રહી છે. દુકાળ, નદીઓમાં પૂર, ધરતીકમ્પ તો ખરાં જ. એથી, જનજીવન માટે સુસ્થિર હતી એ વ્યવસ્થાઓ વેરવિખેર થઈ ગઈ છે. કોરોનાને કારણે લૉકડાઉન્સ થયા, ટ્રાવેલ્સ રીસ્ટ્રિક્ટેડ થઇ, પરિણામે સપ્લાય ચેઇન ખોરવાઇ ગઈ. અમેરિકા જેવા અમેરિકામાં એક મહિનામાં મળતું ફર્નિચર ચાર ચાર મહિને મળવા લાગ્યું. યુદ્ધોને કારણે ગ્લોબલ ફૂડ અને ઍનર્જી સપ્લાયની લાઇનો પણ ખોરવાઇ ગઇ છે.

ધર્મસમ્મત ગણાતી આતંકવાદ જેવી મહામારીને કારણે એક તરફ ધર્મઝનૂન અને નિર્દોષોની હત્યા, તો બીજી તરફ, દમ્ભી આત્મસંરક્ષક રાષ્ટ્રવાદ વકરી રહ્યાં છે. કૉન્ગો, દક્ષિણ સુદાન કે મ્યનમારમાં પ્રાદેશિક ઘર્ષણો વધી રહ્યાં છે.

ટૂંકમાં, એક વિકરાળ સ્વરૂપની માનવવિષયક કટોકટીમાંથી વિશ્વ આજે પસાર થઈ રહ્યું છે. માનવજાત કટોકટીભર્યા વિશ્વમાં શ્વસી રહી છે.

પણ આપણે ક્યાં છીએ, ગુજરાતી સાહિત્યકારો ?

હજી એમ વિચારીને હીંચકે ઝૂલ્યા કરતા સારસ્વતમિત્રો છે આપણી વચ્ચે, કે – આમાં આપણે શું, આપણે તો શબ્દસાધકો છીએ, દુનિયા તો યુગોથી એમ જ ચાલતી આવી છે, ને ચાલ્યા કરશે …

પરન્તુ વિશ્વના ડાહ્યા ચિન્તકો દાર્શનિકો ફિલસૂફો આ વૈશ્વિક કટોકટી વિશે ખાસ્સું ચિન્તવી રહ્યા છે.

એમાં, માનવવાદ પછી તાજેતરમાં વિકસેલી બે વિભાવનાઓ મહત્તાપૂર્ણ છે – ટ્રાન્સહ્યુમેનિઝમ અને પોસ્ટહ્યુમેનિઝમ, ઉત્તર-માનવવાદ અને અનુ-માનવવાદ.

વિભિન્ન વિદ્યાશાખાઓ વચ્ચેના આદાનપ્રદાનને કારણે આજે માનવ અને ટૅક્નોલૉજિ સામસામે આવી ગયાં છે. આજે ‘એ.આઈ.’, જેનેટિક ઍન્જિનીયરિન્ગ, બ્રેઇન અને કમ્પ્યુટર વચ્ચેનું ઇન્ટરફેસિન્ગ, વગેરેથી વિશ્વ જુદી જ ગતમાં ચાલી રહ્યું છે. એવા અતિઝડપે વિકસી રહેલા વર્તમાનમાં ચિન્તકોને પ્રશ્ન થયો છે કે – માણસ હોવાનો અર્થ શો છે?

હવેના સમયમાં વિચારવું પડશે કે — મનને અપલોડ કરવા માટે આપણી પાસે શી નૈતિક વિચારધારાઓ હશે? — બિન-જૈવિક એકમોમાં ચેતનાનું શું સ્વરૂપ હશે? — આમૂલ માનવીય વિકાસ માટે શી સંભવિતતાઓ બચી હશે?

એમાં, હવે વાસ્તવિકતા વિશે જુદું જ વિચારાઈ રહ્યું છે : વાસ્તવિકતાને વિશેની પરમ્પરાગત અવધારણાઓને પડકારતી એક વિચારધારા આકાર લઈ રહી છે, જેને ‘સ્પેક્યુલેટિવ રીયાલિઝમ’ કહેવાય છે. આપણાં ચિત્તથી અને આપણાં અર્થઘટનોથી મુક્ત વસ્તુપદાર્થો – ઑબ્જેક્ટ્સ – વિશે હવે આપણે કશી શોધખોળ કરીશું ખરા? આ વિચારણા આપણને અસ્તિત્વના સ્વરૂપ વિશે, વસ્તુઓ સાથેના સમ્બન્ધો-અનુબન્ધો વિશે તેમ જ માનવીય જ્ઞાનની મર્યાદાઓ વિશે વિચારવાની ફરજ પાડે છે.

એમાં, કૉગ્નિટિવ સાયન્સ તેમ જ ફિલોસોૉફી ઑફ માઇન્ડ પણ છે. એથી આપણને માનવીય મગજ વિશે અવનવી સમજદારી મળી રહી છે. એથી હવે ચેતના, મુક્ત ઇચ્છા અને વિચારની પ્રકૃતિ વિશેના ચિન્તનનો પુનર્વિચાર શરૂ થયો છે. ઍમ્બૉડિમૅન્ટ માટે પણ નવેસરથી વિચારાઇ રહ્યું છે.

ઍમ્બૉડિમૅન્ટ એટલે શું? સત્તાપરક સમ્બન્ધોને શબ્દાકૃત કરનારી, જ્ઞાનપરક પ્રક્રિયાઓને ઘડનારી, વગેરે, અનેક વિચારધારાઓ હોય છે. કેટલીક વિચારધારાઓ અમુકતમુક મૂલ્યોની તરફદારી કરતી હોય છે – દાખલા તરીકે, સમાનતા, ન્યાય, પ્રગતિ જેવાં મૂલ્યો. એ મૂલ્યોને દેહ અર્પવો, એટલે કે તેને મૂર્ત કરવાં – ટુ મેક રીયલ, એને ઍમ્બૉડિમૅન્ટ કહેવાય. એ માટે વિધિવિધાન અને કર્મકાણ્ડ રચવાં, પ્રતીકો ઊભાં કરવાં, વગેરે આનુષંગિક વ્યવસાયો પણ ઍમ્બૉડિમૅન્ટનો જ ભાગ છે.

(ક્રમશ:)

(01/30/24)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર