જવાહરલાલ નેહરુનું 27 મે 1964ના રોજ અવસાન થયું હતું. સંસદમાં ભારતીય જનસંઘના યુવા નેતા અટલ બિહારી વાજપેયીએ 29 મે, 1964ના રોજ સંસદમાં તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. તેમનું ભાષણઃ આ ભાષણ સંસદના રેકોર્ડનો એક ભાગ છે. 29 મે 1964ના રોજ રાજ્યસભાની કાર્યવાહીમાં પ્રકાશિત છે.

મહોદય,

એક સપનું હતું જે અધૂરું રહી ગયું, એક ગીત જે મૌન બની ગયું, એક જ્યોત જે અનંતમાં વિલિન થઈ ગઈ. સ્વપ્ન એક એવા સંસારનું હતું જે ભય અને ભૂખથી મુક્ત હશે, ગીત હતું એક મહાકાવ્યનું જેમાં ગીતાની ગૂંજ અને ગુલાબની સુગંધ હતી. જ્યોત એક એવા દીવાની હતી જે આખી રાત પ્રગટતી રહી, દરેક અંધકાર સામે લડતા રહ્યા અને આપણને રસ્તો બતાવતી, એક સવારે નિર્વાણને પ્રાપ્ત થઈ ગયા .

મૃત્યુ ધ્રુવ છે, શરીર નશ્વર છે. ગઈકાલે, કંચનના જે મૃતદેહને આપણે ચંદનની ચિતા પર ચઢાવીને આવ્યા, તેનો નાશ નિશ્ચિત હતો. પણ શું એ જરૂરી હતું કે મૃત્યુ આટલી ચોરીછૂપીથી આવશે? જ્યારે સંગી-સાથીઓ સૂતા હતા, જ્યારે પહેરેદાર બેખબર હતા, ત્યારે આપણા જીવનનો એક અમૂલ્ય ખજાનો લૂંટાઈ ગયો હતો.

ભારત માતા આજે શોકમગ્ન છે – તેનો સૌથી લાડલો રાજકુમાર ખોવાઈ ગયો. માનવતા આજે ઉદાસ છે – તેના પૂજારી ઊંઘી ગયા. આજે શાંતિ ખોરવાઈ ગઈ – તેનો તારણહાર ચાલ્યો ગયો છે. દલિતોનો સહારો છુટી ગયો. જન-જનની આંખોનો તારો તૂટી ગયો. યવનિકા ભાંગી પડી. વિશ્વની રંગભૂમિના અગ્રણી અભિનેતા તેમના છેલ્લો અભિનય બતાવી અંતરધ્યાન થઈ ગયા.

મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણમાં ભગવાન રામના સંબંધમાં કહ્યું છે કે તેઓ અશક્યનો સમન્વય હતા. મહાન કવિના આ જ વિધાનની ઝલક પંડિતજીના જીવનમાં જોવા મળે છે. તેઓ શાંતિના પૂજારી હતા, પરંતુ ક્રાંતિના અગ્રદૂત હતા; તેઓ અહિંસાના ઉપાસક હતા, પરંતુ સ્વતંત્રતા અને સન્માનની રક્ષા માટે દરેક હથિયારથી લડવાના હિમાયતી હતા.

તેઓ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાના સમર્થક હતા પરંતુ આર્થિક સમાનતા લાવવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતા. સમાધાન કરવામાં તેઓ કોઈનાથી ડરતા ન હતા, પરંતુ કોઈનાથી ડરીને તેમણે સમાધાન કર્યું ન હતું. પાકિસ્તાન અને ચીન પ્રત્યેની તેમની નીતિ આ અદ્ભુત સંયોજનનું પ્રતીક હતું. તેમનામાં ઉદારતા હતી, દૃઢતા પણ હતી. તે દુર્ભાગ્યપૂર્ણ છે કે આ ઉદારતાને નબળાઈ તરીકે લેવામાં આવી હતી, જ્યારે કેટલાકે તેમની મક્કમતાને હઠવાદિતા તરીકે માન્યું.

મને યાદ છે, ચીનના આક્રમણના દિવસોમાં જ્યારે આપણા પશ્ચિમી મિત્રો કાશ્મીરના પ્રશ્ન પર પાકિસ્તાન સાથે સમજૂતી કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે એક દિવસ મેં તેમને ખૂબ ગુસ્સે જોયા હતા. જ્યારે તેમને કહેવામાં આવ્યું કે જો કાશ્મીર પ્રશ્ન પર કોઈ સમાધાન નહીં થાય તો અમારે બે મોરચે લડવું પડશે, તો તેઓ નારાજ થઈ ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે જો જરૂર પડશે તો અમે બંને મોરચે લડીશું. કોઈપણ દબાણમાં આવી વાતચીત કરવાની તેઓ વિરુદ્ધ હતા.

મહોદય, જે સ્વતંત્રતા માટે તેઓ લડવૈયા અને રક્ષક હતા, આજે તે સ્વતંત્રતા જોખમમાં છે. આપણે આપણી બધી શક્તિઓથી તેનું રક્ષણ કરવું પડશે. જે રાષ્ટ્રીય એકતા અને અખંડિતતાના તેઓ હિમાયતી હતા તે આજે પણ મુશ્કેલીમાં છે. આપણે કોઈપણ મૂલ્ય ચૂકવીને પણ તેને કાયમી જાળવી રાખવાનો છે. તેમણે જે ભારતીય લોકશાહીની સ્થાપના કરી, તેને સફળ બનાવી, આજે તેના ભવિષ્ય વિશે પણ આશંકા વ્યક્ત કરવામાં આવી રહી છે. આપણે આપણી એકતા, અનુશાસન, આત્મવિશ્વાસથી આ લોકશાહીને સફળ બનાવવાની છે. નેતા ચાલ્યા ગયા, અનુયાયીઓ રહી ગયા. સૂર્ય આથમી ગયો છે, આપણે તારાઓની છાંયમાં આપણો રસ્તો શોધવાનો છે. આ એક મહાન પરીક્ષણનો સમયગાળો છે. જો આપણે બધા એવા ઉમદા હેતુ માટે આપણી જાતને સમર્પિત કરી શકીએ કે જેના હેઠળ ભારત મજબૂત, સક્ષમ અને સમૃદ્ધ બને અને વિશ્વ શાંતિની શાશ્વત સ્થાપનામાં આત્મસન્માન સાથે યોગદાન આપી શકે, તો આપણે તેમને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં સફળ થઈ શકીશું.

સંસદમાં તેમની ગેરહાજરી ક્યારે ય ભરાશે નહીં. કદાચ તેમના જેવી વ્યક્તિને પોતાના અસ્તિત્વમાંથી ત્રિમૂર્તિને ક્યારે ય સાર્થક નહીં કરી શકે. એ વ્યક્તિત્વ, એ જોમ, એ પ્રતિસ્પર્ધીને સાથે લેવાની ભાવના, એ સૌમ્યતા, એ મહાનતા કદાચ નજીકના ભવિષ્યમાં જોવા નહીં મળે. મતભેદો હોવા છતાં, તેમના મહાન આદર્શો પ્રત્યે, તેમની પ્રામાણિકતા, તેમની દેશભક્તિ અને તેમની અતૂટ હિંમત માટે આપણા હૃદયમાં આદર સિવાય બીજું કંઈ નથી.

આ શબ્દો સાથે હું એ મહાન આત્માને મારી નમ્ર શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરું છું.

‘હેરિટેજ ટાઇમ્સ’માંથી સાદર 

May 2024

સૌજન્ય હિદાયતભાઈ પરમારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર