ધોમધખતા તાપમાં પગે ચાલીને જે ઘરે જાય, તેને 'કોરોના વૉરિયર' કહેવાય? (50 રૂપિયા એક્સ્ટ્રાવાળી) શ્રમિક ટ્રેનમાં બેસવા માટે પૈસા ન હોય અને છતાં ય પરિવાર પાસે પહોંચવાનું હોય, તેને 'કોરોના સામે યુદ્ધ' કહેવાય? રસ્તામાં પોલીસ માર મારે, છતાં જે 'સાહસ'થી યાત્રા ચાલુ રાખે, તે ફૂલવર્ષા માટે લાયક ગણાય? 45 વર્ષનો બાંધકામ કામદાર, વિશ્વનાથ શિંદે, તેની 70 વર્ષનાં અંધ અને અપંગ કાકીને, નવી મુંબઈથી ઊંચકીને 459 કિલોમીટર દૂર અકોલામાં આવેલા ગામડે જઈ રહ્યો છે. "કાકીના પરિવારમાં બધા જ મરી ગયાં છે. એ સાવ જ એકલાં છે," શિંદેએ કહ્યું હતું. શિંદેની સાથે તેની પત્ની, બે બાળકો અને એક અંધ બહેન પણ આ 'યાત્રા'માં સામેલ હતી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 12 મે 2020

આવનારાં વર્ષોમાં દુનિયામાં લોકશાહીઓનો મૃત્યુઘંટ વાગશે? યુરોપિયન સંઘના સભ્ય હંગેરીમાંથી તેની શરૂઆત થઇ છે. ત્યાં એક દાયકાથી શાસન કરી રહેલા એકાધિકારવાદી પ્રધાનમંત્રી વિક્ટોર ઓર્બાંને, સંસદમાં બે તૃતીયાંશ બહુમતીના જોરે, ઈમર્જન્સી સત્તા હાથમાં લીધી છે. સંસદ બંધ કરી દેવામાં આવી છે. ભાવિ ચૂંટણીઓ રદ્દ કરવામાં આવી છે. પ્રધાનમંત્રી હવે આદેશ(ડિક્રી)થી શાસન કરશે, અને જરૂર પડે કોઈપણ કાનૂન સસ્પેન્ડ કરી શકાશે.

બ્રિટનમાં પ્રધાનો પાસે લોકોની અટકાયત કરવાના અને સરહદો બંધ કરવાના પાવર છે. ઇઝરાયેલના વડાપ્રધાને અદાલતોનાં શટર પાડી દીધાં છે અને લોકોની અનુચિત સ્વરૂપે જાસૂસી શરૂ કરી છે. ચીલીએ દેખાવકારો જ્યાં ભેગા થતા હતા, ત્યાં સૈન્ય બેસાડયું છે. ફ્રાંસ અને બોલિવિયાએ ચૂંટણીઓ પાછી ઠેલી છે. દક્ષિણ કોરિયા અને સિંગાપોર દરદીઓની અવરજવર પર નજર રાખવા મોબાઈલ ફોનની ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે, જેનો ભવિષ્યમાં ગેરઉપયોગ થવાનો ડર વ્યક્ત થઇ રહ્યો છે.

ગુજરાતીઓ જ્યાં બહુ 'ફરવા' જાય છે તે થાઇલેન્ડમાં, કાગળ પર લોકતાંત્રિક સરકાર છે, પણ તેને અસલી ટેકો સૈન્ય આપે છે. તેણે પણ ઈમર્જન્સી સત્તાનું શરણ લીધું છે, જેમાં જરૂર પડે તો મીડિયાને બંધ કરી દેવાની અથવા તેને સેન્સર કરવાની જોગવાઈ છે. સોવિયેત સંઘમાંથી છૂટા પડેલા અઝેરબૈજાનનો એકહથ્થુ પ્રેસિડન્ટ નિયમિતપણે વિરોધી નેતાઓ અને પત્રકારોને જેલમાં નાખતો રહ્યો છે. તેણે વિરોધી જૂથો અને સ્વતંત્ર મીડિયાને ધમકાવાનું ચાલુ કર્યું છે અને એક વિદ્રોહી સંગઠનની ઓફિસ બંધ કરી દીધી છે.

સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘમાં પ્રાઈવસીનો એક વિભાગ છે. તેના વડા કહે છે કે લોકોની અવરજવર પર સખ્ત રીતે નિગરાની રાખવનાં પગલાંથી લાંબા ગાળે વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા છીનવાઈ જવાનો ડર વ્યાજબી છે. તેમણે કહ્યું હતું કે, "સરમુખત્યાર અને એકહથ્થુ દેશો માટે ખતરો હાથવગું સાધન બની જાય છે, એટલે લોકો તેમની સ્વંત્રતતા ગિરવે ના મૂકી દે તે માટે સજાગ રહેવું જરૂરી છે."

રાષ્ટ્રીય મુસીબતોમાં ઈમર્જન્સી ઘોષણાઓ, રાષ્ટ્રવ્યાપી લોકડાઉન અને એકહથ્થુ નિર્ણયો અનિવાર્ય છે અને લોકોમાં આવકાર્ય પણ હોય છે. જીવન-મરણનો પ્રશ્ન હોય, તો લોકો તેમની સ્વતંત્રતાને જતી કરવા તૈયાર થાય છે, પરંતુ રાજકીય નિષ્ણાતો માને છે કે મુસીબતનું જોખમ ઘટી જાય પછી પણ નેતાઓ આવી સત્તાઓ જતી ના કરે, તે વાસ્તવિકતા છે. મુસીબત જેટલી લાંબી ચાલશે, તેટલી જ નાગરિક સ્વતંત્રતા પર કાપ મુકાતો જશે, એમ નિષ્ણાતો માને છે.

લોકતાન્ત્રિક વ્યવસ્થામાં નિયંત્રણ જનતા પાસે રહે છે. તમે એક ચોક્કસ પક્ષ કે નેતાઓ માટે વોટ કરો છો, જે જનતા માટે નીતિઓ ઘડે છે. એમાં ગડબડ થાય, તો તમે બીજી ચૂંટણીમાં તમારા નિર્ણય અંગે ફેરવિચારણા કરો છે. એ રીતે તમે રાજકીય વ્યવસ્થા પર કાબૂ રાખો છો. ચૂંટણી ના હોય, તો પણ નેતાઓ પર જનતાનું એ પ્રેસર હોય છે, પણ જનતા કોઈ મોટી આપદાથી આતંકિત હોય અને તેને લોકતાન્ત્રિક વ્યવસ્થા કે મૂલ્યોને બદલે જીવન બચાવવાની ચિંતા હોય, તો એવા નેતાના શરણે જશે, જે કઠોર નિર્ણયો લે. જનતાની આવી માનસિકતા કોઈ પણ સરમુખત્યાર માટે મનમાની કરવાનો એક આસાન રસ્તો છે, કારણ કે તેને ખબર છે કે કઠોર નિર્ણયોમાં જનતા કોઈ સવાલ નથી પૂછવાની.

જીવન-મરણનો પ્રશ્ન હોય, અને વિશેષ કરીને દુ:શ્મન બીજો માણસ ના હોય અને દેખાતો પણ ના હોય, તો લોકો સાલમતી માટે સત્તાના પગે પડે છે, અને સરકારો પણ વધુને વધુ સત્તાઓ હાથમાં લે છે. નિરંકુશ સત્તાવાદી નેતાઓએ હંમેશાં રાષ્ટ્રીય કટોકટીઓનો ઉપયોગ તેમની સત્તા વધુ મજબૂત કરવા કર્યો છે. લોકો પણ ડરના માર્યા એવું ઈચ્છતા હોય છે, કારણ કે તેમને એમ લાગે છે કે કટોકટીમાં કઠોર અને ઝડપી નિર્ણયો જ તેમને બચાવી શકશે, પણ એમાં મુસીબત એ છે કે ખોટા નિર્યણ હોય, તો કોઈ પૂછવાવાળું પણ નથી હોતું. ન તો નેતા એનો એકરાર કરશે અથવા જરૂર પડે તે કોઈના માથે દોષનો ટોપલો નાખશે. બીજું એ કે એક યા બીજી કટોકટીના નામે પછી કઠોર પગલાં ચાલુ જ રહેશે.

ચેચેન્યામાં યુદ્ધ ચાલતું હતું, તેનો ફાયદો લઈને વ્લાદિમીર પુતિને તેમની સત્તા મજબૂત કરી હતી ૨૦૨૪ પછી રાષ્ટ્રપતિ પદ પર રહેવાની વ્યવસ્થા કરી લીધી છે અને તે ૨૦૩૬ સુધી રહેશે. ઇન્ડોનેશિયાના તાનાશાહ સુહાર્તોએ ૧૯૬૫-૬૬ના સામાજિક વિદ્રોહ અને હત્યાકાંડનો લાભ લઈને લશ્કરની મદદ લઈને સત્તા સ્થાપી હતી અને ૩૧ વર્ષ સુધી સખ્ત હાથે રાજ કર્યું હતું. ૧૯૩૩માં, એડોલ્ફ હિટલર ચૂંટણી જીતીને જર્મનીનો ચાન્સેલર બન્યો, તેના ચાર જ અઠવાડિયામાં જ બર્લિનમાં સંસદના ભવનને આગચંપી થઇ હતી અને સામ્યવાદીઓ સરકારને ઉથલાવવા માંગે છે, તેવું બહાનું કરીને હિટલરે તમામ સત્તાઓ પોતાના હાથમાં લઇ લીધી હતી. આ ઘટના નાઝી જર્મનીની સ્થાપનામાં મહત્ત્વની છે, જેનું પરિણામ ૬૦ લાખ યહૂદીઓની કત્લેઆમ અને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં આવ્યું હતું.

યુદ્ધ કે આતંકી હુમલા જેવી કટોકટીની સરખામણીમાં મહામારી એકહથ્થુ સરકારોને ઘણી મોટી તક પૂરી પાડે છે. મહામારીની કોઈ સરહદ નથી હોતી, એનો કોઈ દેશ નથી હોતો અને એનો ડર તેમ જ આર્થિક નુકશાન આતંકી હુમલા કરતાં વ્યાપક હોય છે. યુદ્ધમાં કે આતંકી હુમલામાં તો લોકો ખુદ મોરચે જોડાઈ શકે કે કોઈક સેવા-સહાય કરી શકે, પણ મહામારીમાં તો લોકો પાસે એટલી પણ તાકાત નથી હોતી અને તદ્દન બેબસ બનીને ઘરમાં પુરાઈ રહેવું પડે છે. લોકો ઘરમાંથી બહાર જ ના નીકળે, એ કોઈપણ નિરંકુશ શાસક માટે સૌથી આદર્શ સ્થિતિ કહેવાય. કંબોડિયાના તાનાશાહ હુન સેને તો દેશના લઘુમતી વર્ગને નિશાન બનાવવાનું ચાલુ કરી દીધું છે.

આમ પણ, જે લોકશાહીને આપણે છેલ્લા ૩૦ વર્ષથી ઓળખતા હતા, તેનો ચહેરો બદલાઈ ગયો છે. છેલ્લા એક દાયકામાં લોકરંજક અને એકહથ્થુ સરકારો, આતંકવાદીઓ અને માનવ તસ્કારોએ લોકશાહીને ચારેબાજુથી મારી-ઠોકીને ખોખલી કરી નાખી છે. લોકોને જો તેનો પાડોશી જ દુ:શ્મન નજર આવતો હોય, તો સ્વભાવિક રીતે જ લોકો તેમની સ્વતંત્રતાને જતી કરવા તૈયાર હશે, અને સરકારો તેમને ઘરોમાં પૂરી રાખે તો ફરિયાદ નહીં કરે.

ઇન ફેક્ટ, લોકો આવા સમયમાં સરમુખત્યારશાહીને આવકારે છે. તેમને લાગે છે કે ફટાફટ કઠોર નિર્ણય લઈશું, તો જ બચીશું. કૈંક અંશે આ સાચું પણ છે, છતાં એની કોઈ ગેરંટી નથી કે એકવાર કટોકટી ઊકલી જશે અને બધું પૂર્વવત્‌ થઇ જશે, ત્યારે કોઈ સરકાર કે શાસક એવી જાહેરત નહીં કરે કે મુસીબત સામે યુદ્ધ લડવા માટે મેં તમારી સત્તા અને સ્વતંત્રતા પર કાપ મુક્યો હતો, તે હવે હું તમને સપ્રેમ પાછી આપું છું. કારણ એ છે કે કશું પૂર્વવત્‌ થવાનું નથી અને એક યા બીજા સ્વરૂપે કટોકટી આવતી જ રહેવાની છે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 10 મે 2020

ભારતમાં શીતળા માતાને ઓરી-અછબડા, ફોડલાની દેવી કહેવાય છે. ભારતમાં ૨૦૦ વર્ષ સુધી ઓરી-અછબડાની બીમારી રહી હતી. (૧૯૮૦માં વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠને પૃથ્વી પરથી તેની સંપૂર્ણ નાબૂદીની જાહેરાત કરી હતી). એ ચેપી રોગ હતો, અને તેમાં બાળકોની ચામડી બળતી હતી અને ગરમ ફોડલા થતા હતા. રોગની કોઈ વૈજ્ઞાનિક સમજ ન હતી, એટલે તેને દેવી માતાનો પ્રકોપ માનવામાં આવતો હતો, અને દેવીને પ્રાર્થના કરવાથી શરીર ઠંડું થાય છે, તેવી માન્યતાથી રોગનું નામ શીતળાનો રોગ અને તેનો ઉપચાર કરાવનાર દેવીનું નામ (શીતળ પરથી) શીતળા માતા રાખવામાં આવ્યું હતું. સ્કંધપુરાણમાં હાથમાં લોટો, પંખો અને ઝાડું ધારણ કરીને ગદર્ભ પર બિરાજમાન દેવી તરીકે શીતળા માતાની કલ્પના કરવામાં આવી છે.

બીજી અને છઠ્ઠી સદીની વચ્ચે. રોમન સામ્રાજ્યમાં અનેક મહામારીઓ ફેલાઈ હતી. ઇસુ પૂર્વે ૧૬૫થી ૧૮૦ વચ્ચે અને ૫૪૧થી ૫૪૨ વચ્ચે યુરોપ અને એશિયામાં પ્લેગનો રોગ પ્રસર્યો હતો. પહેલામાં ૫૦ લાખ લોકો અને બીજામાં ૫ કરોડ લોકો માર્યા ગયા હતા. એમાંથી ભારતમાં દક્ષિણ એશિયાની પહેલી દેવી ‘હરીતી’નો ‘જન્મ’ થયો હતો. પ્રથમ સદીમાં આજના પેશાવરની આસપાસનો વિસ્તાર ગાંધાર કહેવાતો હતો (મહાભારતમાં જેના રાજા શકુની હતા. ધૃતરાષ્ટ્રની પત્ની ગાંધારી આ પ્રદેશની હતી), અને ત્યાં બૌદ્ધ પરંપરામાં ‘હરીતી’ની પૂજા શરૂ થઇ હતી. તે રાક્ષસી હતી અને નવજાત શિશુઓને ઉઠાવી જઈને તેમને ખાઈ જતી હતી. બુદ્ધે તેની ભ્રષ્ટ મતિને ઠીક કરી, પછી હરીતી ઓરી-અછબડાથી શિશુઓનું રક્ષણ કરનારી દેવી બની ગઈ.

ભારતમાં આજે પણ ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ચેપી રોગના વાવરને દૈવી કોપ માનવામાં આવે છે. ૧૯મી સદીમાં ભારતના સાર્વજનિક સ્વાસ્થ્યને સતત પજવતા બે મોટા રોગ હતા : કોલેરા અને પ્લેગ. આજે વુહાનમાંથી ફેલાયેલા કોરોના વાઈરસને ‘ચીની વાઇરસ’ કહો, તો ચીન સરકારના સ્તરે બૂમાબૂમ કરી મૂકે છે, પણ ૧૮૦૦ના અમેરિકા-યુરોપમાં કોલેરાને ‘એશિયાટિક કોલેરા’ અથવા ‘ઇન્ડિયન કોલેરા’ કહેવામાં આવતો હતો. ત્યારે આ વાવર પૂર્વમાંથી ફેલાતો હતો અને પશ્ચિમમાં કોઈ પણ મુસીબત આવે, તો તેને ભારતના માથે ફોડવામાં આવતી હતી, એટલું જ નહીં પણ હરિદ્વાર, જગન્નાથ પૂરી અને પંઢરપુર તેમ જ પશ્ચિમ એશિયામાં મક્કાના ધાર્મિક મેળાવડાઓને તેના માટે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવતા હતા.

૧૮૯૦ના દાયકાઓમાં સૈનિકોની મદદથી પ્લેગ વિરોધી સફાઈ અભિયાન હાથ ધરવામાં આવતાં હતાં, ત્યારે ઘણા ભારતીય પરિવારો ધાર્મિક માન્યતાઓને કારણે દરદીઓને ઘરોમાં છુપાવી દેતા હતા. ત્યારે બ્રિટિશ વહીવટ નવો ન હતો, પરંતુ મોટાભાગના ભારતીયો ‘પશ્ચિમની સારવાર’ને અધાર્મિક ગણતા હતા. તે વખતે ભારતીયોને ‘અંગ્રેજી ડોકટરો’ કરતાં વધુ વિશ્વાસ દૈવી શક્તિઓ પર હતો, અને આજે જેમ ગામડાંઓમાં કોરોના વાઇરસની સારવાર કરતા ડોકટરો-નર્સો પર હુમલા થાય છે, તેવી જ રીતે બ્રિટિશ ઇન્ડિયામાં પણ સ્વાસ્થ્ય કર્મચારીઓ લોકોના રોષનો ભોગ બનતા હતા.

તાજેતરનાં વર્ષોમાં ઇબોલાનો રોગચાળો ફેલાયો, ત્યારે પશ્ચિમી આફ્રિકામાં લોકોની ધાર્મિક માન્યતાઓ તેના ઉપચારમાં આડી આવી હતી, કારણ કે ડોકટરોએ રોગ માટે અમુક ધાર્મિક રિવાજોને દોષિત ઠેરવ્યા હતા અને લોકો એનાથી ઉશ્કેરાયા હતા. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠને ત્યારે કહ્યું હતું કે સમાજના સમુદાયોના સંપૂર્ણ સહયોગ અને સંડોવણી વગર કોઈ પણ મહામારીને નિયંત્રણમાં લાવવી શક્ય નથી.

કોરોના વાઈરસના ફેલાવા પાછળ પણ વુહાન અને કોરિયામાં ધાર્મિક મેળાવડાને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવે છે. વુહાનમાં એક અઠવાડિયા સુધી નવા વર્ષનો ખાવા-પીવા અને ઉજવણીનો કાર્યકમ ચાલ્યો હતો, અને કોરિયામાં ચર્ચોમાં લોકો ભેગા થતા રહ્યા હતા. કોરોના જ્યારે વિશ્વમાં ફેલાયો કે તરત ચર્ચો, મસ્જિદો અને ગિરજાઘરો બંધ કરી દેવામાં આવ્યાં. પહેલીવાર ઇતિહાસમાં આખી પૃથ્વી પર ધાર્મિક સ્થળો બંધ છે. મક્કાની હજ બંધ રાખવામાં આવી છે. તુર્કીમાં ધાર્મિક બાબતોનું અલાયદું મંત્રાલય છે. તેણે સત્તાવાર રીતે મસ્જિદોમાં નમાજ પર પ્રતિબંધ મુક્યો છે. બહેરીનના ક્રાઉન પ્રિન્સે કહ્યું છે કે કોરોના વાઈરસ ધર્મ, જાતિ કે લિંગનો ભેદ નથી કરતો.

આનો અર્થ એવો કે લોકો ધર્મમાં વિશ્વાસ ગુમાવશે અને વિજ્ઞાનનો સહારો લેશે? એક વાત તો દીવા જેવી છે કે ઈશ્વર જો હોય અને તે મનુષ્ય જાતિને પ્રેમ કરતો હોય, તો પછી કોરોના વાઇરસની બીમારી કેમ આવી અને તેમાંથી બચાવમાં ઈશ્વર સહાય ના કરે, તેવો પ્રશ્ન કોઈને પણ થવો સ્વાભાવિક છે. અત્યારે ધર્મના દરવાજા બંધ છે, અને વિજ્ઞાનની લેબોરેટરીઓ કોરોના વાઈરસની રસી શોધવા રાત-દિવસ કામ કરી રહી છે. છતાં હકીકત એ પણ છે કે લોકો આવા તર્કથી ધાર્મિક શ્રદ્ધા ગુમાવી દે અને વિજ્ઞાનના ‘ભક્ત’ બની જાય તે પણ એક વધુ પડતો આશાવાદ છે.

માનવ ઇતિહાસ ગવાહ છે કે જ્યારે-જ્યારે પ્રચંડ કટોકટીઓ આવી છે, માણસો વધુ શ્રદ્ધાળુ બન્યા છે. પશ્ચિમની દુનિયાએ બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં આઠેક કરોડ લોકોનો નાશ જોયો હતો, તે પછી ૫૦ના દાયકામાં ઈસાઈ ધર્મનો સુવર્ણયુગ શરૂ થયો હતો. ગેલોપ સંસ્થાના અભ્યાસ પ્રમાણે ૧૯૬૦ના દાયકાથી ૪૦ ટકાથી પણ ઓછા લોકો તેમના જીવનમાં ધર્મના પ્રભાવને સ્વીકારતા હતા, પણ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૧માં ન્યુ યોર્ક ટ્વીન ટાવરમાં બે પ્લેન ટકરાયાં, તે પછી ધાર્મિક શ્રદ્ધા રાખતા અમેરિકનોની સંખ્યા ૭૧ ટકાએ પહોંચી ગઈ હતી.

કોરોના વાઈરસની મહામારીનો પ્રભાવ માણસની શ્રદ્ધા પર કેવો પડશે, તે કહેવું અત્યારે અપરિપક્વ કહેવાશે, પણ યુનિવર્સિટી ઓફ કોપેનહેગનનો એક અભ્યાસ કહે છે કે ગયા મહિને દુનિયામાં કોરોના વાઈરસના કેસ રોજ ડબલ થતા હતા, ત્યારે ગૂગલ પર ‘પ્રેયર’ (પ્રાર્થના) શબ્દનું સર્ચ ‘આકાશને આંબી’ ગયું હતું. વોશિંગ્ટનના પ્યુ (પી.ઈ.ડબ્લ્યુ.) સેન્ટરે નોંધ્યું હતું કે તે દરમિયાન ૫૫ ટકા અમેરિકાનોએ મહામારીનો અંત આવે તે માટે ઈશ્વર પાસે પ્રાર્થના કરી હતી. ૧૫ ટકા એવા લોકો, જે ક્યારેક જ અથવા ક્યારે ય પ્રાર્થના કરતા ન હતા, અને ૨૪ ટકા એવા લોકો, જે કોઈ ધર્મમાં માનતા ન હતા, તેમણે પણ વાઈરસનો અંત આવે તે માટે ઈશ્વરની આરાધના કરી હતી.

ઇતિહાસમાં ઊલટાં ઉદાહરણ પણ છે. ૧૪મી સદીમાં યુરોપમાં જ્યારે બુબોનિક પ્લેગ ફેલાયો, જેને બ્લેક ડેથ પણ કહે છે, ત્યારે તેમાં યુરોપ, નોર્થ અમેરિકા અને એશિયામાં મળીને ૭થી લઈને ૨૦ કરોડ લોકોનો ભોગ લેવાયો હતો. મધ્યયુગીન યુરોપની એ સૌથી મોટી સ્વાસ્થ્ય કટોકટી હતી. એમાંથી ઉભરાતાં યુરોપને ૨૦૦ વર્ષ લાગ્યાં હતાં. પ્લેગની શરૂઆતમાં યુરોપના શ્રદ્ધાળુ લોકોએ તેને તેમના ‘પાપી’ જીવન સામે ઈશ્વરનો પ્રકોપ માન્યો હતો. ઘણાં લોકોએ તેના માટે પ્રાર્થનાઓ કરી હતી અને પ્રાયશ્ચિત રૂપે ખુદના શરીર પર કોરડા ફટકાર્યા હતા. ધાર્મિક નેતાઓએ અનેક અનુષ્ઠાનો કર્યા હતાં.

તેમ છતાં મહામારી ચાલુ રહી, તો લોકોએ ધર્મમાંથી ધીમે ધીમે શ્રદ્ધા ગુમાવવા માંડી. જો કે ઈશ્વર પ્રત્યે લોકોનો વિશ્વાસ યથાવત રહ્યો, પણ યુરોપના જીવન પર સંગઠિત ધર્મનો જે રોબ હતો, તે ઝાંખો પડી ગયો અને તેમાંથી જ યુરોપના ધાર્મિક ઇતિહાસમની સૌથી મોટી અને મહત્ત્વની સુધારાવાદી ચળવળ આવી. યુરોપ વિજ્ઞાન અને ઉદ્યોગમાં વિશ્વનું લીડર બન્યું, તેના પાયામાં આ સુધારાવાદી ચળવળ છે.

વાઈરસની મહામારી પણ લોકોને સુરક્ષિત રાખવાની સંગઠિત ધર્મની ક્ષમતા સામે પ્રશ્નો ઊભા કરે છે. લોકો તેના જવાબો માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીના શરણે જાય છે કે પછી મહામારીએ સર્જેલા અભૂતપૂર્વ સ્ટ્રેસ અને બેબસીથી રાહત મેળવવા ઈશ્વરની આસક્તિમાં ખુદને ડુબાડી દે છે, તે મહામારી હજુ કેવું સ્વરૂપ લે છે તેના પર નિર્ભર છે, પણ એક વાત ચોક્કસ છે કે કોરોના વાઇરસ સંગઠિત ધર્મની શકલ તો બદલી જ નાખશે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 26 ઍપ્રિલ 2020