રવીન્દ્ર પારેખ

રાજકોટની સિવિલ હોસ્પિટલનાં ઇમરજન્સી વોર્ડમાં 150 સ્ટ્રેચરને કેસરી રંગે રંગી નાખવાના સમાચાર છે. દર્દીને લઈ જવા વપરાતાં સ્ટ્રેચરને, બે દિવસમાં સફેદ રંગ મારવાને બદલે ભગવો રંગ મારી દેવાયો. કેમ? તો કે, સફેદ કલરનાં સ્ટ્રેચર ગુમ થઈ જતાં હતાં. ગુમ એ રીતે કે દર્દીઓને બીજા વોર્ડમાં લઈ જવાતા હતા, ત્યારે ત્યાંથી સ્ટ્રેચર પાછાં આવતાં ન હતાં. બાકી, હતાં તો હોસ્પિટલમાં જ ! પણ, નર્સિંગ સ્ટાફને એમ લાગ્યું કે સ્ટ્રેચર્સ ગુમ થઈ જાય છે, તો બીજાથી અલગ તરી આવે એટલે, કોઈને પણ પૂછ્યા વગર, કેસરી રંગે રંગી નાખ્યાં ! આમાં બે બાબત રમૂજ પ્રેરે છે. એક તો સ્ટ્રેચરો ગુમ થાય છે એ. દર્દીની દવા ચોરાય કે તેનાં કપડાં ગુમ થાય કે ખોરાક ચોરાય એ સમજાય, પણ સ્ટ્રેચર કોઈ શું કામ લઈ જાય? ને લઈ ગયું છે એટલે? કોઈ ઘરે લઈ ગયું નથી. છે તો હોસ્પિટલમાં જ ! પણ, કોઈ ‘કમલ’નયનીને લાગ્યું હશે કે દેશનું થાય છે તો સ્ટ્રેચર્સનું ભગવાકરણ શું કામ ન થાય? બીજું, કે સફેદ રંગનાં સ્ટ્રેચર ગુમ થાય એટલે કેસરી રંગ લગાવ્યો, તો સવાલ એ થાય કે કેસરી રંગનાં સ્ટ્રેચર ગુમ ન થાય એવું ક્યાંય લખેલું છે? ઓન ધ કોન્ટ્રેરેરી આજના સમયમાં તો કેસરી વધુ ઊપડે એમ બને. ખરેખર તો સફેદ રંગ ગુમ થાય ને કેસરી રંગ ગુમ થતો અટકે એવી મૌલિક શોધ માટે નર્સિંગ સ્ટાફનું સન્માન કરવું જોઇએ.

કોની પ્રેરણાથી ને કોના ખર્ચે તે નથી ખબર, પણ એ કેસરી સ્ટ્રેચરો ફરી સફેદ રંગે રંગાઈ ગયાં. તે એટલે કે લોકોએ વિરોધ કર્યો. કમાલ છેને, કેસરીનોય વિરોધ ! ક્યાંક કોઈ ગુનાહિત ભાવ કેસરિયાં કરવામાં પડેલો હશે કે કેમ, પણ કેસરી સ્ટ્રેચરને ફરી સફેદ કરી દેવાયાં. કાલ ઊઠીને કોઈ કહે કે સ્ટ્રેચર સફેદ નહીં, પણ લીલા રંગે રંગો, તો શું સ્ટ્રેચર્સ લીલાં થઈ જશે? એની વે, અત્યારે તો સ્ટ્રેચર, સ્ટ્રેચર પર હોય તેમ શોકસભાની ગંભીરતા ધારણ કરીને ખૂણો પાળી રહ્યાં છે. જો કે, સ્ટ્રેચરોનો પુન: શ્વેતાવતાર ગળે ન ઊતર્યો. આખો દેશ જ્યારે કેસરિયાં કરી રહ્યો હોય કે શિક્ષણમાં ભગવા ફતવા ફરફરી રહ્યાં હોય ત્યારે, સ્ટ્રેચરને ફરી સફેદ કરવાની જરૂર ન હતી. કદાચ આત્મપ્રેરણાથી કે બીજા કોઈ કારણથી, પણ નર્સિંગ સ્ટાફે સ્ટ્રેચરને કેસરિયાં કરાવી જ દીધાં હતાં, તો એમને પ્રોત્સાહિત કરીને આગળ વધવા દેવા જોઈતા હતા. શક્ય છે કે બીજે દિવસે આખો સ્ટાફ સફેદને બદલે, ભગવા યુનિફોર્મમાં આવ્યો હોત. જરા વિચારો કે આખી હોસ્પિટલ ભગવા રંગી દેખાય તો દર્દીઓમાં પણ કેવો ન જીવવાનો વૈરાગ્ય પ્રગટ થાય ! એમ લાગે છે કે દેશની બધી હોસ્પિટલો ભગવી કરી દેવી જોઈએ, જેથી ભગવાકરણમાં યોગદાન વધે. પેલા નર્સિંગ સ્ટાફને એ સૂઝ્યું નહીં હોય, બાકી, એમણે તો સ્ટ્રેચરની સાથોસાથ જ બધા દર્દીઓને પણ ભગવા રંગે રંગી નાખ્યા હોત. જરા વિચારો કે એ રીતે આખી જનતા જ કેસરિયાં કરતી દેખાય તો વૈરાગ્યનો કેવો ભવ્ય વારસો ભાવિ પેઢી માટે મૂકી જવાય ! એ જ રીતે આઇ.સી.યુ., ઓપરેશન થિયેટર, ઓપરેશન ટેબલ, ઓપરેશનનાં ઓજારો, ડોકટરો, નર્સો, વોર્ડબોય એમ બધાં જ ભગવાં દેખાય તો એ દૃશ્ય કેવું સાત્વિક ને પવિત્ર લાગે ! કોઈને બાટલો ચડાવવાનો હોય તો તે કેસરી, એમાંનું બ્લડ કેસરી, એની નીડલ કેસરી ને એ જેને ચડયો હોય તે દર્દી પણ કેસરી … આ બધું રોમાંચિત કરનારું નથી લાગતું?

– ને હોસ્પિટલ જ શું કામ, આખો દેશ જ ભગવો કરી શકાયને ! ભારત તો વિશ્વગુરુ છે, તે ધારે તો ઘણાં ગુરુ ઘંટાલોને કેસરિયાં કરાવી શકે. તો, તો પૃથ્વી પોતે ‘દિલવાલે’નાં પેલાં ગીતની જેમ ગાઈ શકે, ‘રંગ દે તું મોહે ગેરુઆ …’

આ ભગવાકરણનો તંતુ વિસ્તારવા જેવો છે. આમ તો એ ભગવાનકરણ પણ છે. અલબત્ત ! ‘ભગવાન’માં ‘ન’ સાઇલન્ટ રાખીને જ બધે કેસરી કેસરી થઈ રહ્યું છે. એ પણ છે કે ‘ભગવા’માં ‘ન’કાર જોડીને કેટલાંક ભગવાન થયા છે. જો કે, કોઈ ભગવાન કેસરી નથી. હા, તેના ભક્તો કેસરી ખરા ! સાધુસંતો કેસરી છે, પણ હવે ભગવો રંગ સાધુઓ પૂરતો સીમિત રહ્યો નથી. તે હોસ્પિટલનાં સ્ટ્રેચરથી માંડીને અનેક મંદિરોની ધજાઓ સુધી ચડયો છે. હવે સાધુઓના રંગે રાજકારણ પણ રંગાયું છે એટલે રાજકારણ અને સાધુકારણ લગભગ એક થઈ ગયાં છે. કોઈ રાજકારણી સાધુ થાય એમ નથી, પણ સાધુસાધ્વીઓ તો રાજકારણી થયાં છે ! તે એટલે કે તેમને સમજાઈ ગયું છે કે એકલા ધર્મથી કૈં થતું નથી, તેની સાથે સત્તા હોય તો બુલડોઝર પાસેથી પણ ધાર્યું કામ લઈ શકાય છે. એ ખરું કે સાધુ રહીને સંસારમાં રહી શકાય છે, પણ સંસારી રહીને સાધુ થઈ શકાતું નથી. એવું થઈ શકતું હોત તો ઘણાં સંસારીઓ કેસરિયાં કરીને પરણ્યાં હોત !

કુદરત વિચિત્ર છે એવું કહેવાય છે, પણ એવી વિચિત્ર છે કે તે બધું ભગવું કરવામાં માનતી નથી. કુદરતને હવે દેશ માર્ગદર્શન આપી શકે એમ છે. આમે ય વિશ્વમાં બીજો વિશ્વગુરુ છે જ કોણ? જો કુદરત વિશ્વગુરુને કન્સલ્ટ કરે તો આખું વિશ્વ કેસરી થઈ શકે એમ છે. દેશની, વિશ્વની એકતાનો જે ખ્યાલ વ્યાપેલો છે, તે ભગવા રંગથી કેવો એકાત્મભાવ ઊભો કરી શકે એનો વિચાર કરવા જેવો છે ! કુદરતને સમાનતાનો ખ્યાલ જ ન આવ્યો ને તેણે પર્વતો ઊંચા નીચા રાખ્યા. નદીઓ લાંબીટૂંકી કરી. સમુદ્રો નાના મોટા કર્યા. તેને બદલે એકસરખી ઊંચાઈના પર્વતો, એકસરખી લંબાઇની નદીઓ, એકસરખા કદના સમુદ્રો હોય તો કુદરતી ઐક્ય કેવું ભવ્ય લાગે ! ઉપરથી બધાંનો રંગ પણ કેસરી ! જરા કલ્પના કરો કે નદીનું પાણી કેસરી છે. નળ ચાલુ કરો ને પાણી કેસરી આવે, તો ભાત કેસરી કરવાનો રહે જ નહીં ! દાળ કેસરી. શાક પણ મૂળમાંથી કેસરી જ ઊગે. એટલે કોઈને પણ ગાજર પકડાવી શકાય ! ટૂંકમાં, આખી થાળી જ કેસરી !

આમ તો ફળો કાચાં હોય ત્યારે લીલાં હોય, પણ પાકે તો અંદરથી કેસરી થાય. કેરીનું તો નામ જ કેસર છે, તો એ પણ કેસરી જ હોયને ! પપૈયું કેસરી. નારંગી, નારંગી રંગની. હાફૂસ કેસરી. ફળો પણ સમજે છે કે મોડુંવહેલું કેસરી થયે જ છૂટકો છે. એમાં પ્રોબ્લેમ કેસરનો આવે. બધું જ કેસરી હોય ત્યાં કેસર ઊગીનેય શું કરે? એણે કેસરિયાં જ કરવાં પડે કે બીજું કૈં? સાચું તો એ છે કે કુદરતે બહુ ભૂલો કરી છે. એણે પાન, વૃક્ષ લીલાં રાખ્યાં. કેટલાંક ફૂલો કેસરી કર્યાં, પણ ગુલાબને ગુલાબી રાખ્યું. કરેણ પીળી ને લાલ કરી. એમાં ભારે થાપ ખાધી. બધાં જ ફૂલો ભગવાં હોય તો આખા સંસારમાં એક સાથે સાધુતાનો ને સત્તાનો સાત્ત્વિક અને રાજસી ઠાઠ પ્રવર્તે એવું નથી લાગતું? ખરેખર તો કુદરતે જ બ્રહ્માંડમાં વૈરાગ્યનો ભગવો રંગ પ્રસરાવવો જોઈએ જેથી તેનો વિશ્વમાં અલગથી મહિમા કરવાનો જ ન રહે. આકાશ જ ગેરુઆ રંગે રંગાયેલું હોય તો ભવ્ય લાગે ! ચંદ્ર પણ કેસરિયાળો રંગ લઈને ઊગે તો કેવું રમણીય લાગે ! તેની ચાંદની કેસરી હોય ને તેનાથી નદી, સમુદ્રનાં જળ કેસરી કેસરી ચમકતાં હોય ને રાતનાં વસ્ત્રોમાં કેસરી તારાઓ ટાંકેલા હોય એ દૃશ્ય કલ્પી તો જુઓ ! તમારી આંખો એ કેસરી દૃશ્યને કારણે ગેરૂરંગી હોય કે આંખો ગેરુઆ હોવાને કારણે દૃશ્ય કેસરી થયું એની મૂંઝવણ પણ કેવી કેસરી હોય ! એ કેસરી ગૂંગળામણથી તમારાં આંસુ ટપકે ને તમે પ્રેમીને ખભે માથું મૂકો તો એ, એ વાતે અકળાય કે કેસરી સાબુ ખલાસ થઈ ગયો છે, તો કેસરી વસ્ત્રો એ ધોશે કઇ રીતે? એટલે એ તમારું માથું ઊંચું કરીને તમારાં આંસુ આંગળી પર ઝીલે, તો એને એ ઝીણા બલ્બ જેવા ઝબૂકતાં લાગે એમાં નવાઈ નથી.

– અને સૂર્યને તો કેસરી કરવાની જરૂર જ ક્યાં છે? એ જ તો આખી સૃષ્ટિનું ચાલક બળ છે. એનાં કેસરી કિરણોથી પ્રભાત થાય ને મજા તો એ કે આપણા પડછાયા કેસરી લંબાય. આકાશમાં કેસરી વાદળો ચડી આવે ને કેસરી વીજ વચ્ચે વરસાદ વરસે તો ખુલ્લામાં તેનાં કેસરી છાંટણાં ચામડી કેવી થથરાવે તે કહેવાની જરૂર છે? વૈશ્વિક ભગવાકરણનું સુખ એ હશે કે કોઈના વાળ સફેદ નહીં થાય, એટલે કે કોઈ ઘરડું થાય જ નહીં ! બીજી મજા એ કે આ ભગવાયણ ને કારણે રાખ ચૂલાની હોય કે ચિતાની, કેસરી જ હશે. ચિંતા એક જ રહે કે ચૂલાની રાખ કરતાં ચિતાની રાખ વધે નહીં તો સારું, કારણ જોખમ તો કાયમ લીલુંછમ રહેવાં જ ટેવાયેલું છે ! કેસરી હોય તો પણ, ચિતાની રાખ, આંસુ તો લોહીનાં જ પડાવે છે … ભલેને પછી એ સત્તા પડાવે કે સાધુતા, શો ફરક પડે છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 29 મે 2023

રવીન્દ્ર પારેખ

એવું જ છે – વાલને વખાણવા જેવા નથી ને … જો કે, ચણા હવે છોલે થયા છે ને વાલની ઘણાંને ખબર ન હોય એમ બને. મુદ્દો એ છે કે બેમાંથી કોઈ એક સારું હોય તો આશ્વાસન રહે, પણ બંને જ નામુકર જાય તો કહેવાનું થાય કે વાલને વખાણવા જેવો નથી ને ચણાને ચાખવા જેવો … આ વાત કેન્દ્ર સરકાર અને વિપક્ષ સંદર્ભે યાદ આવી.

વાત એવી છે કે નવા સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન આવતી 28મીએ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને હસ્તે થવા જઇ રહ્યું છે, ત્યારે ટેવ મુજબ વિપક્ષોએ હોબાળો એવો કર્યો છે કે દેશના વડા રાષ્ટ્રપતિ છે તો ભવનનું ઉદ્ઘાટન તેમને હસ્તે થવું જોઈએ. હાલના રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુ આદિવાસી મહિલા છે (એ પણ કમાલ છે કે રાષ્ટ્રના વડા મહિલા હોય ત્યારે તેને માટે યોગ્ય શબ્દ હજી આપણે શોધી શક્યા નથી ને મહિલાને પણ ‘રાષ્ટ્રપતિ’ તરીકે જ સંબોધીએ છીએ) ને વિપક્ષો એ હઠ લઈને બેઠાં છે કે ઉદ્ઘાટન તેમને હાથે જ થાય. શિવસેના(ઓદ્ધવ જૂથ)ના નેતા સંજય રાઉતે તો સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે પોતાનું નામ તકતી પર ઉદ્ઘાટક તરીકે નોંધાય એટલે વડા પ્રધાન ઉદ્ઘાટન પોતાને હાથે થાય એવો આગ્રહ રાખી રહ્યા છે. આવી ઐતિહાસિક્તાનો મોહ વડા પ્રધાનને છે કે કેમ તે ખબર નથી, પણ વડા પ્રધાને પોતે સામે ચાલીને આ તક ઝડપી છે એ સાચું નથી. હકીકત એ છે કે સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન કરવાનું વિધિવત આમંત્રણ લોક સભાના હાલના સ્પીકર ઓમ બિરલાએ આપ્યું છે એટલે વડા પ્રધાને રાષ્ટ્રપતિનો હક માર્યો છે એવું કહી શકાશે નહીં. ખરેખર તો 18 મે ને રોજ લોક સભા સચિવાલય તરફથી બહાર પડેલાં નિવેદનમાં કહેવાયું છે કે વડા પ્રધાન આત્મનિર્ભર ભારતના પ્રતીક તરીકે નવા સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન કરશે. એનું આશ્ચર્ય જ છે કે રાષ્ટ્રપતિને ઉદ્ઘાટક તરીકે તો ઠીક પણ, સમારંભમાં ઉપસ્થિત રહેવાનું પણ આમંત્રણ નથી. વિપક્ષોને એમાં રાષ્ટ્રપતિનું અપમાન દેખાયું છે. એવો કોઈ ઇરાદો સરકારનો હોય તો તે બરાબર નથી. શક્ય હોય તો શાસકોએ રાષ્ટ્રપતિને આમંત્રણ આપીને ભૂલ સુધારી લેવી જોઈએ.

શાસકો ભૂલ સુધારે કે ન સુધારે, પણ વિપક્ષો રાષ્ટ્રપતિને આગળ કરીને પોતાનો રોટલો તો શેકી જ રહ્યા છે. લાગે છે એવું કે 140 કરોડનો મસમોટો તવો દેશમાં ચડાવી રખાયો છે ને લાગ મળે છે તો શાસકો પોતાનો રોટલો શેકી લે છે ને એ ખાલી પડે છે તો વિપક્ષો પોતાનો રોટલો શેકાવા નાખે છે. એ તો શેકાય ત્યારે શેકાય, પણ 140 કરોડનો તવો તો શેકાઈ શેકાઈને કોલસો થવા લાગ્યો છે તેનું ભાન કોઈને પડતું નથી એ દુ:ખદ છે. અત્યારે તો આખો દેશ શાસક અને વિપક્ષની અંગત પ્રવૃત્તિઓ પર જ નિર્ભર છે. એક તરફ વિપક્ષોને તોડી તોડીને શાસક પક્ષ પોતાનું કદ વધારવામાં પ્રવૃત્ત છે, તો વિપક્ષો ભેગા થઈને ય કોઈ સ્વસ્થ પ્રતિકાર કરી શકતા નથી તે પણ હકીકત છે. કર્ણાટકની હાર અને રાહુલ ગાંધીની યાત્રાથી ભા.જ.પ. ચિંતામાં છે જ, તો લો કસભાની ચૂંટણીમાં વિપક્ષો કૈં ઉકાળી શકવાના નથી તેવી શેખી પણ તે મારે છે, પણ નાનો તો ય રાઈનો દાણો એ વાત વિપક્ષો સંદર્ભે ભા.જ.પે. ધ્યાને લેવાની રહે જ છે. તે ધ્યાનમાં લે પણ છે, એટલે જ સંસદીય મંત્રી પ્રહલાદ જોશીએ વિપક્ષને ફેર વિચારણા કરીને ઉદ્ઘાટનમાં જોડાવાનો અનુરોધ કર્યો છે.

ખરું તો એ છે કે ફેર વિચારણા સરકારે પણ કરવા જેવી છે, પણ એ તો કરે ત્યારે ખરી ! એટલું છે કે વિપક્ષો ન જોડાય તો પણ ઉદ્ઘાટન થશે ને રંગેચંગે થશે એમાં શંકા નથી. હા, 39માંથી કાઁગ્રેસ, તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ, આમ આદમી પાર્ટી, શિવસેના (ઉદ્ધવ જૂથ), સમાજવાદી પાર્ટી, રાષ્ટ્રીય જનતા દળ, સી.પી.આઇ., જે.ડી.યુ. જેવા 20 જેટલા વિપક્ષોએ જાહેર કર્યું છે કે તે ઉદ્ઘાટનનો બહિષ્કાર કરશે. વિપક્ષનું માનવું છે કે રાષ્ટ્રપતિને બદલે વડા પ્રધાન દ્વારા ઉદ્ઘાટનનો આગ્રહ લોકશાહી પર સીધો હુમલો છે. આ દરમિયાન સુપ્રીમ કોર્ટમાં જાહેર હિતની અરજી પણ દાખલ કરવામાં આવી છે, જેમાં રાષ્ટ્રપતિને સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન કરવાનો નિર્દેશ આપવામાં આવે એવી દાદ માંગવામાં આવી છે. અરજીકર્તાનું કહેવું છે કે લોક સભા સચિવાલયે રાષ્ટ્રપતિને ઉદ્ઘાટન માટે આમંત્રણ ન આપીને બંધારણનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે.

વિપક્ષોને બીજો વાંધો 28મી તારીખનો પણ છે. એ અકસ્માત હોય કે કાવતરું, તે સરકાર જાણે, પણ 28 મે, વીર સાવરકરની જન્મતારીખ છે. વિપક્ષોને લાગે છે કે 28મીએ નવાં સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન કરીને ભા.જ.પ. અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સાવરકરની હિન્દુવાદી વિચારધારાને દેશ પર થોપવા માંગે છે. સાવરકરને અમર કરવાનો આ પ્રયત્ન વિપક્ષોને મંજૂર ન હોય તે સમજી શકાય એવું છે. ભા.જ.પે. સાવરકરને મુદ્દે તો કોઈ ફોડ પાડ્યો નથી, પણ વિપક્ષો એની તુલનામાં ક્યાં ય ટકે એમ નથી એવી શેખી તો મારી જ છે.

ચારેક વિપક્ષોએ પોતાની સ્થિતિ હજી સ્પષ્ટ કરી નથી, તો બીજી તરફ ભા.જ.પ. સહિત શિવસેના (શિંદે જૂથ), શિરોમણિ અકાલી દળ, તેલુગુ દેશમ પાર્ટી, એ.આઈ.એ.ડી.એમ.કે., બસપા જેવા 17 પક્ષોએ સરકારનું આમંત્રણ સ્વીકાર્યું છે. એક તબક્કે એમ લાગતું હતું કે ઉદ્ઘાટનનો કાર્યક્રમ ભા.જ.પ.નો કે તેને સમર્થન આપતા પક્ષોનો જ કાર્યક્રમ બની રહેશે, પણ હવે અન્ય પક્ષો પણ તેમાં જોડાય એમ લાગે છે. એ ખરું કે ભવનના ઉદ્ઘાટનને મામલે બંધારણના નિષ્ણાતોનો મત જુદો પડે છે. તેમનું કહેવું છે કે આ ઉદ્ઘાટન બંને ગૃહોના સ્પીકર ઓમ બિરલા ને ઉપરાષ્ટ્રપતિ જગદીપ ધનખડે કરવું જોઈએ. એવું પણ થાય એમ લાગતું નથી. મત કોઈ પણ પડે, પણ ઉદ્ઘાટન વડા પ્રધાન જ કરશે એ નિશ્ચિત છે.

કાઁગ્રેસના પૂર્વ સાંસદ રાહુલ ગાંધી અને પ્રમુખ મલ્લિકાર્જુન ખડગે તો માને જ છે કે ઉદ્ઘાટનની વિધિ રાષ્ટ્રપતિને હસ્તે જ સંપન્ન થવી જોઈએ. આ વાત કરતી વખતે કાઁગ્રેસ એ વાત સિફતથી ભૂલી જાય છે કે ઓગસ્ટ 1975માં સંસદ એનેક્સી બિલ્ડિંગનું બાંધકામ પૂરું થયું ત્યારે તેનું ઉદ્ઘાટન તે વખતનાં વડાં પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ કર્યું હતું, એ ઉપરાંત સંસદ લાઇબ્રેરી 1987માં બની ત્યારે તેનું ઉદ્ઘાટન તત્કાલીન વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીએ કર્યું હતું. તો, કયે મોઢે કાઁગ્રેસ કહે છે કે ઉદ્ઘાટન વડા પ્રધાને ન કરતાં રાષ્ટ્રપતિએ જ કરવું જોઈએ? જોવાની ખૂબી એ છે કે કાઁગ્રેસ વિરોધ ને બચાવ એક સાથે કરે છે. બચાવ એ રીતે કે તે વખતના કાઁગ્રેસી વડા પ્રધાનોએ કરેલાં ઉદ્ઘાટનો તો નાનાં યુનિટનાં હતાં, તો સવાલ એ થાય કે એ યુનિટો એટલાં જ નાનાં હતાં તો બબ્બે વડા પ્રધાનો ઉદ્ઘાટનની લાલચ રોકી કેમ ન શક્યા? જો એવી નાની તક તેઓ જતી ન કરી શક્યા હોય તો વર્તમાન વડા પ્રધાન નવાં સંસદ ભવનનું ઉદ્ઘાટન કરે તેમાં બંધારણનો ભંગ થાય છે કે રાષ્ટ્રપતિના અધિકારનું ઉલ્લંઘન થાય છે – જેવું ડહાપણ ડહોળવાની કાઁગ્રેસે જરૂર ખરી? બીજી તરફ ભા.જ.પ. પણ દલીલ કરે છે કે એ વડા પ્રધાનોએ ઉદ્ઘાટનો કર્યાં તો હાલનાં વડા પ્રધાન ઉદ્ઘાટન કેમ ન કરે? આવી વાતો પણ છોકરમતથી વધારે કૈં નથી. પક્ષ કે વિપક્ષ, બંને, ડાહી સાસરે ન જાય ને ગાંડીને શિખામણ આપે-ની જેમ જ વર્તે છે. વિપક્ષ છે તો વિરોધ જ કરવો ને શાસક છે તો વિપક્ષને લેખામાં ન જ લેવો એ ન્યાયે આખો કારભાર ચાલે છે.

ઉદ્ઘાટન તો નિમિત્ત છે, પણ પક્ષ કે વિપક્ષ કેવળ સત્તામાં રહેવા કે આવવા જે કરવું પડે એ સિવાયનો બીજો કોઈ હેતુ ધરાવતા નથી. આટલા વિપક્ષો છતાં, એટલી ક્ષમતા બધા મળીને પણ દાખવી શક્યા નથી કે શાસક પક્ષે ચેતીને ચાલવું પડે. કેમ એ સ્થિતિ ઊભી નથી થતી? તે એટલે કે નાના સ્વાર્થો જ એટલા છે કે દેશ હિતનો વિચાર કરીને કોઈ પણ સમસ્યાને વ્યાપક સંદર્ભે જોવાની દૃષ્ટિ જ વિપક્ષો પાસે નથી. એને કારણે દરેક વિપક્ષ પોતાની સત્તાનું જ વિચારે છે. સત્તા વગરનો બીજો વિચાર જ એની પાસે નથી. આ સ્થિતિ હોય ત્યાં વિપક્ષી એકતાની કલ્પના જ કેવી રીતે થાય? સબળ વિપક્ષ જ સત્તા પર આવતો હોય છે ને નબળો વિપક્ષ તો વિપક્ષમાં બેસવાની લાયકાત પણ સમય જતાં ગુમાવે છે. એની સામે સત્તાધારી પક્ષ જે રીતે વર્તે છે તે પણ શરમજનક છે. તેને ખબર છે કે દરેક પક્ષમાં થોડા કરોડથી પક્ષ છોડીને ખેંચાઈ આવનારા સ્વમાન વગરના લાલચુઓ છે જ. તે રૂપિયા ફેંકીને સામેનો પક્ષ તોડે છે ને પોતાનો પક્ષ મજબૂત કરે છે. જેમને લાગે કે પોતાની ડિપોઝિટ પણ પાછી આવે એમ નથી એ પક્ષ છોડીને સત્તાધારી પક્ષમાં પદ કે પૈસાની લાલચે દોડે છે ને સત્તાના પાયા મજબૂત કરે છે. ભા.જ.પ.નું જયાં શાસન નથી ત્યાં ફૂટ પડાવીને સત્તા હાંસલ કરવાના પ્રયત્નો થાય છે. જ્યાં એ શક્ય નથી ત્યાં સુપ્રીમ કોર્ટના હુકમની ઉપરવટ જઈને, વટહુકમ લાદીને પોતાનો કક્કો ખરો કરવાનો પ્રયત્ન પણ થાય છે. દિલ્હીમાં કેન્દ્ર સરકાર ભા.જ.પ.ની હોય ને રાજ્ય સરકાર ‘આપ’ની હોય એનો આઘાત લાગે જ, પણ એ વ્યક્ત કરવાની રીતોમાં ક્યાં ય કોઈ સિદ્ધાંત, કોઈ નીતિ, કોઈ આદર્શ જણાતાં નથી. જો કે, સિદ્ધાંત કે આદર્શ તો વિપક્ષમાં પણ ક્યાં જોવા મળે છે? એટલે જ કહેવાનું થાય કે વાલને વખાણવા જેવા નથી ને ચણાને ચાખવા જેવા …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 26 મે 2023

રવીન્દ્ર પારેખ

રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ 19 મે, 2023 ને રોજ 2,000ની નોટ ચલણમાંથી પાછી ખેંચવાની જાહેરાત કરીને આખા દેશને આંચકો આપ્યો છે. આનાથી મોટો આંચકો 2016ની 8 નવેમ્બરની રાતના 8 વાગે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 500ની અને 1,000ની નોટોને ચલણમાંથી રદ્દ કરીને આપ્યો હતો. એ રાત્રે 12 પછી 15.44 લાખ કરોડની 86 ટકા નોટ એક જ ઝાટકે રદ્દ થઈ ગઈ હતી. આવા આંચકાઓ મંત્રીઓની બદલીઓ કરીને, સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક કરીને, 370મી નાબૂદ કરીને અપાતા જ રહ્યા છે. એટલું છે કે દેશની પ્રજાને સતર્ક ને ચિંતિત રાખવાના ઉદ્દેશોમાં સરકાર મહદ્દ અંશે સફળ રહી છે. 2016માં હજાર, પાંચસોની નોટો રદ્દ થતાં જ રોકડની જરૂર એકદમ વધી, એટલે RBI એક્ટ 1934ની કલમ 24(1) હેઠળ 2,000ની નોટો છાપવામાં આવી. નોટ છાપવાનો હેતુ બર આવતાં, હવે છ વર્ષે 2,000ની નોટ પાછી ખેંચવાનો રિઝર્વ બેન્કે નિર્ણય લીધો છે. આ નિર્ણય ‘જોર કા ઝટકા ધીરે સે લગે’ એ પ્રકારનો છે. આમ તો રિઝર્વ બેન્કે 2,000ની નોટોને ચલણમાંથી બહાર કરવાનું 2017-‘18થી જ શરૂ કર્યું હતું ને 2019-‘20થી તો બે હજારની નોટો છાપવાનું પૂર્ણપણે બંધ જ છે. છેલ્લાં ચાર વર્ષમાં રિઝર્વ બેન્કે જ બે હજારની 102 કરોડ નોટ રદ્દ કરી છે. અહીં સવાલ એ થાય કે 2016 પહેલાં જેનું અસ્તિત્વ જ ન હતું એ બે હજારની નવી નોટો રદ્દ કરવાની સ્થિતિ  કેમ આવી? એ સાચું કે નોટબંધીને કારણે ચલણની જરૂર ઊભી થતાં નવી નોટ બહાર પાડવી પડે એમ હતું, પણ બે હજારની નોટ બહાર પડવાને કારણે જમાખોરીને ઉત્તેજન આપવા જેવું જ થયું. હવે ચલણમાંથી એ નોટ પાછી ખેંચીને રિઝર્વ બેન્ક કદાચ પ્રાયશ્ચિત કરી રહી છે.

23 મેથી કોઈ પણ ચાર્જ વસૂલ્યા વગર બે હજારની નોટ ખાતામાં ભરવાનું કે બદલવાનું શરૂ થશે ને તે 30 સપ્ટેમ્બર, 2023 સુધી ચાલશે, પણ પ્રજાને રઘવાઈ થઈને દોડવાનો અનુભવ છે એટલે એ તો આ મામલે લાઇન નહીં લગાવે ત્યાં સુધી જંપવાની નથી. એને 2016નો, કલાકો લાઇનમાં ઊભાં રહેવાનો ને મરવાનો અનુભવ છે, એટલે એ નવો અનુભવ લેવા જૂના અનુભવની ફાળ સાથે તત્પર હોય તેમાં નવાઈ નથી. પ્રજા તો 23મીથી 20 હજારની મર્યાદામાં, એટલે કે 2,000ની 10 નોટને હિસાબે ખાતામાં જમા કરાવવા કે બદલાવવા દોડશે કે 2,000ની બે નોટને હિસાબે બેન્કોમાં બદલી કરવા ફોર્મ ભરશે ને કેવાયસીની પ્રક્રિયા પૂરી કરશે, એવી વાત હતી, પણ સ્ટેટ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (એસ.બી.આઇ.) તરફથી એવો ખુલાસો આવ્યો છે કે 2.000ની 10 નોટની બદલીમાં કોઈ ઓળખ આપવાની નથી કે નથી તો કોઈ ફોર્મ પણ ભરવાનું. રહી વાત ગામડાંની તો લોકો બિઝનેસ કોરસપોન્ડન્ટની મદદથી 2,000ની બે નોટ બદલાવી શકે છે. રિઝર્વ બેન્કે તમામ બેન્કોને બે હજારની નોટો ઇસ્યુ ન કરવાની તાકીદ પણ કરી છે. ટૂંકમાં, રિઝર્વ બેન્કે ‘ક્લીન નોટ પોલિસી’ હેઠળ બે હજારની નોટ ખેંચવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે. આ પછી પણ કોઈ ફેરફાર આવે તો તેની તૈયારી લોકોએ રાખવાની રહે. હા, રિઝર્વ બેન્ક પોતે પણ નોટ બદલી માટે પોતાની પ્રાદેશિક શાખાઓ પર વ્યવસ્થા ઊભી કરશે એટલે જરા પણ પેનિક થવાની જરૂર નથી, વળી 30મી સપ્ટેમ્બર સુધીનો પૂરતો સમય છે, એટલે બહુ લાઇન નહીં લાગે, પણ જેની પાસે બે હજારની વધુ નોટો છે ને એક સાથે બે હજારની 10થી વધુ નોટો બદલી ન શકાય એવો નિયમ હોય ત્યારે વીસ વીસ હજાર જમા કરાવવા માણસો ઊભાં કરવા પડે ને એ મફતમાં નહીં થાય તો થોડી ખોટ ખાઈને પણ બે હજારની નોટોને ઠેકાણે પાડવા અમીરો કોશિશ કર્યાં વગર નહીં જ રહે ને એ કારણે પણ લાઈન લાગવાની શક્યતાઓ વધે જ છે. એવું બે હજારની બબ્બે નોટો બદલાવવાની બાબતે પણ ખરું જ !

આ બબ્બે નોટોની કે વીસ હજારની લિમિટ કેમ, આ અંગે પુછાતા રિઝર્વ બેન્કના જ પૂર્વ ડેપ્યુટી ગવર્નરે  સ્પષ્ટતા કરી છે કે નોટો અસલી છે કે નકલી, એની ચકાસણી કરવામાં સમય લાગે ને એ દરમિયાન અન્ય ગ્રાહક સેવાઓ ન ખોરવાય એટલે આ મર્યાદાઓ મુકાઈ છે. એનો અર્થ તો એ પણ ખરો કે બ્લેકની નોટો સાથે નકલી નોટોનું જોખમ પણ છે જ. 2016ને યાદ કરીએ તો 2,000ની નોટો બહાર પડી તે અરસામાં જ 2,000ની નકલી નોટો પાકિસ્તાનથી ભારતમાં ઘૂસાડવામાં આવેલી. એ સૂચક છે કે ભારતની સમાંતરે જ બે હજારની નોટો પાકિસ્તાનમાંથી બહાર પડવાનું શરૂ થયેલું ને ઘણી નકલી નોટો ભારતમાં પધરાવવામાં આવેલી. હકીકતે તો 2,000ની નોટો બહાર પાડવાનું પગલું જ નોટબંધીની આખી યોજના પર વિપરીત અસર પાડનારું હતું. તે એટલે કે જમાખોરી રોકવા જો હજાર, પાંચસોની નોટો રદ્દ કરી હોય, તો બે હજારની નોટોથી તો જમાખોરી ઑર વધે એમ હતું. હજારની બે નોટ તિજોરીમાં રાખવા કરતાં બે હજારની એક નોટ રાખવાનું વધારે સગવડ ભર્યું હતું, કારણ એથી જગ્યા ઓછી રોકાતી હતી ને વધુ નોટો સાચવવાની સગવડ આપોઆપ જ ઊભી થતી હતી. બીજું એ કે પાંચસોની નોટ બંધ કરીને પાંચસોની નવી નોટ જેમ બહાર પાડી એમ જ હજારની નોટ બંધ કરીને હજારની નવી નોટ બહાર પાડવાની હતી, તેને બદલે બે હજારની નોટો બહાર પાડી. એમ થતાં જમાખોરીને ઉત્તેજન આપવા જેવું જ થયું ને એની સમાંતરે નકલી નોટોનું ચલણ પણ વધ્યું. આ બધાંનો કાઁગ્રેસ, આપ, મહારાષ્ટ્ર નવનિર્માણ સેના (મનસે) જેવા વિપક્ષોએ એમ કહીને વિરોધ કર્યો કે નોટબંધી જેવો નિર્ણય નિષ્ણાતોને વિશ્વાસમાં લીધા વગર લેવાયો હતો, એમાં તથ્ય પણ હતું, પણ એનું કશું ઉપજયું નહીં.

હવે જ્યારે 2,000ની નોટો પાછી ખેંચવાની વાત આવી છે તો સપ્ટેમ્બરની ત્રીસમી સુધીમાં જેટલી નોટો બહાર પડી છે એનાથી વધુ નોટો પાછી આવે એમ બને. ઘણી નોટો પાછી ખેંચાઈ હોવા છતાં હજી 3.62 લાખ કરોડની નોટો ચલણમાં છે. આમ તો નોટબંધીનો આખો વેપલો કાળું નાણું બહાર કઢાવવાનો હતો, પણ ત્યારે પરિણામ નોટની બદલીમાં વધુ આવ્યું હતું. હવે જ્યારે 2,000ની નોટો પાછી ખેંચવાની વાત છે તો એમાં પણ બ્લેકના વ્હાઇટ થવાની તકો વધે એમ બને.

એ તો 30મી સપ્ટેમ્બરે ખબર પડે, પણ 23મી મેની રાહ જોયા વગર જ લોકો સોનામાં બે હજારની નોટોને  રોકવા જ્વેલર્સને ત્યાં ઉપડ્યા તો એમને માટે વેપારીઓએ સોનાનો ભાવ 63 હજારથી વધારીને 72 હજાર કરી દીધો, તો ક્યાંક 2,000ની નોટના 1,950 આપવાનું પણ બન્યું, તો, કોઈકે લાખોનો ટેક્સ ભરવાનો બાકી હતો, તે ભરી દઈને બે હજારની સેંકડો નોટોને ઠેકાણે પાડી દીધી. કેટલાક પેટ્રોલ પંપવાળાઓએ 500નું પેટ્રોલ પુરાવાય તો જ બે હજારની નોટ લેવાનું કબૂલ્યું. એ જ રીતે ગાડીની ખરીદીમાં ડાઉન પેમેન્ટ બે હજારની નોટમાં કરવાનો આગ્રહ પણ રખાયો. સુરતમાં એ.પી.એમ.સી.માં ખેડૂતોએ અને આંગડિયાઓએ તો બે હજારની નોટો લેવાનો જ ઇન્કાર કરી દીધો. આ રીતે નોટો લેવાનો ઇન્કાર કરી શકાય નહીં, કારણ 2,000ની નોટો લીગલ ટેન્ડર તરીકે હજી નકારાઈ નથી, તે ત્યાં સુધી કે 30મી સપ્ટેમ્બર પછી પણ કોઈ પાસેથી 2,000ની નોટ મળી આવે તો તેની સામે કાનૂની કાર્યવાહી નહીં થાય એવી સ્પષ્ટતા પણ રિઝર્વ બેન્કે કરી છે. શિરડીનાં સાંઈ સંસ્થાને તો ‘ભેંશ ભાગોળે..’ની જેમ અત્યારથી જ દાન પેટીમાં બે હજારની નોટો ન નાખવા અનુરોધ કર્યો છે. આવી તો કૈં કૈં રમતો હજી થાય તો નવાઈ નહીં ! નથી લાગતું કે અપ્રમાણિકતા જ આપણું રાષ્ટ્રીય ચરિત્ર છે?

હવે 2,000ની નોટ બંધ કરીને રિઝર્વ બેન્ક નવી નોટ બહાર પાડશે કે 500ની નોટો જ મોટાં ડિનોમિનેશન માટે પૂરતી થઈ પડશે એ અંગે નિષ્ણાતોનો મત એવો છે કે હવે લોકો ઘણું ખરું મોટી રકમ ડિજિટલ પેમેન્ટથી ચૂકવતાં થયાં છે એટલે મોટી નોટો બહાર નહીં પડે તો ચાલે, પણ એ લોકો એ વાત ભૂલી જાય છે કે જમીનની, મકાનોની ખરીદીમાં આજે પણ પચાસ ટકા લગભગ બ્લેકના ચૂકવાય છે ને એ રકમ એવી હોય છે કે તેનું 200-500ની નોટોમાં ચૂકવણું સગવડ ભરેલું ન જ હોય. રિઝર્વ બેન્કે નાણાંકીય વ્યવહારો સરળ કરવા હોય તો હજારની બંધ પડેલી નોટો નવેસરથી છાપવી જોઈએ. એ સાચું છે કે એ નોટો મોટે ભાગે તિજોરીઓનું જ વજન વધારતી હોય છે, પણ કાળું નાણું આપણે જ અનિવાર્ય અનિષ્ટ તરીકે સ્વીકાર્યુ હોય ત્યાં બીજો ઈલાજ નથી. એ પણ છે કે મોટી રકમ હવે સોનાચાંદી કે હીરાઝવેરાતમાં પણ રોકાય છે. એટલે મોટી નોટોથી જ કાળું નાણું વધે છે એ વાત પૂરી સાચી નથી. એમ તો ભારતીય ચલણમાં પાંચ હજારની અને દસ હજારની નોટો પણ હતી ને એ પણ મોરારજી દેસાઈની સરકારે 16 જાન્યુઆરી, 1978ને રોજ રદ્દ કરી હતી. આઝાદી પછીની એ પહેલી નોટબંધી હતી. એ નોટબંધી પણ કાળું નાણું બહાર કઢાવવાની ગણતરીએ જ થઈ હતી, પણ આજ સુધી એવું બન્યું નથી કે કાળું નાણું નાબૂદ થયું હોય. થોડો ટેક્સ ભરીને, ઘણો ટેક્સ બચાવવાની માનસિકતા લોકોમાં એ હદે ઘર કરી ગઈ છે કે નોટબંધી એક ઉપાય હોઈ શકે, પણ તે કાળું નાણું રોકવાનો એક માત્ર ઉપાય નથી જ ! રોકડી વાત એ છે કે નાણું બંધ થાય તો કદાચ કાળું નાણું બંધ થાય ને સૌ જાણે છે કે નાણું બંધ થાય એમ નથી, તો કાળું નાણું તો ક્યાંથી બંધ થવાનું…

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 22 મે 2023