ભગવાને પણ
‘હે ભગવાન !’ કહેવું પડે
એવા દિવસો આવ્યા છે
હે મારા ભક્તો, થોડું અટકો, પ્લીઝ !
મારે નામે બધાં જ
રેકોર્ડ બ્રેક કરવામાં કેમ પડ્યા છે
તે નથી સમજાતું
સાચું કહું તો હું હવે
લઘુતાગ્રંથિથી પીડાવા લાગ્યો છું
હું 7 ફૂટનો પણ કદી હતો જ નહીં
ને હવે મને 70 ફૂટનો બનાવો તો
લઘુતાથી પીડાઉં કે નહીં?
1954થી દર વર્ષે મારી ઊંચાઈ
એક ફૂટ વધે છે
કોઈ ભગવાન તો શું શેતાન પણ
દર વર્ષે એક ફૂટ નહીં વધતો હોય
ને તેલંગાણામાં મારી પ્રતિમા
આ વખતે 71 ફૂટની કરશો તો
શતાબ્દી વર્ષમાં મને જોવા
લિફ્ટ મુકાવવાના છો?
મને લાડુ ભાવે છે એની ના નહીં,
પણ 500 કિલોનો એક જ લાડુ
બનાવવાનો અર્થ ખરો?
આટલો મોટો લાડુ હોજરીમાં
રાખીશ ક્યાં તે તો કહો
500 કિલો તો મારું કુલ વજન પણ નથી
તો જરા હોજરી ભાર ઝીલે એટલું કરોને !
કોઈ વાંસનો તો કોઈ ઘાસનો બનાવે છે
કોઈ મને સાકરનો બનાવે છે
તો કોઈ કેડબરીનો !
ને પછી કીડી ચડે છે તો
ડી.ડી.ટી. મારા પર જ છાંટે છે
એ ઓછું હોય તેમ કોઈ મને મગનો બનાવે છે
તો કોઈ ચણાનો
મારા ફણગા ફોડવાનું રહેવા દો, પ્લીઝ !
આમ મગમાંથી પગ કાઢીને
મને જાતભાતની રીતે બનાવો તો છો,
પણ સરવાળે તો હું ઉલ્લુ જ બનું છું
આ વખતે કોઈએ મને
ગોબરનો પણ બનાવ્યો છે
કાલ ઊઠીને કોઈ મને ચીઝ-પનીર કે
પીઝા-બર્ગરનો બનાવે તો
ભય એ છે કે કોઈ
મને ભચડી ગયું તો
અડધો પડધો હું જીવીશ કેમ કરીને?
આમેય અધૂરો છું
માણસ પર હાથીનું ડાચું ફીટ કરીને
ફાધરે
મને જેમ તેમ એસેમ્બલ કરેલો છે
હવે તો મારા પાર્ટ્સ પણ મળતા નથી
કોઈ 60 કિલો સોનાથી
તો કોઈ 100 કિલો ચાંદીથી શણગારે છે મને
આ બધું દેખાદેખી ચાલે છે
એમાં સ્નેહ કરતાં સ્પર્ધા વધારે છે
હું દસ દિવસ પૂરતો આવું છું
પણ મને હવે મહિના અગાઉ
લાવી મુકાય છે
આમ લાવીને મને વાસી
કરવાનો કોઈ મતલબ છે?
મને રસ્તા વચ્ચે ડી.જે.ના ઘોંઘાટમાં રોકી રાખીને
ટ્રાફિક જામ કરવામાં
કોઈ હોસ્પિટલ નથી પહોંચતું
કોઈ નોકરીએ મોડા પડે છે
કોઈ ટ્રેન ચૂકે છે
એ ઠીક નથી
તમારી લાગણી હું સમજું છું
તો તમે મને પણ સમજો
આ સંપત્તિ મેં જ તો આપી છે તમને
તે મને પાછી આપવા નહીં!
મને ભાવ જોઈએ છે
મારો ભાવ ન કરો
ગણપતિ છું તો ગણપતિ જ રહેવા દો, પ્લીઝ !
તમે તો માણસ છો
હું તમને કાંદા લસણના કે કાદવ કીચડના બનાવું તો ચાલશે?
તો મને શું કામ સોનાચાંદીનો બનાવો છો?
કોઈ તો મને લાવતી વખતે
200-200ની નોટો ઉડાડે છે
ત્યારે લોકો મને નથી જોતા
નોટને જુએ છે
આટલો મોંઘો તો હું કદી હતો જ નહીં !
માટી જ થવાનું હોય તો
માટીમાં રહીએ એ જ સારું!
મારો રેકોર્ડ કરીને શું કરશો?
આવતે વર્ષે એય તૂટશે
ને ન તૂટે તોય હું તૂટી જઈશ
એ તો જુઓ
પછી વિસર્જન વખતે
સોનામાંથી મને કાઢવાનું અઘરું થશે
એનું સુખ એટલું ખરું કે
મારા હાથ, પગ રખડતા દેખાશે
પણ સોનું કે ચાંદી રઝળતાં નહીં દેખાય
જે કામનું છે તે રાખી લેવાય છે
ને નકામું તો વિસર્જિત થઈ જ જાય છે …

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

રવીન્દ્ર પારેખ

અમદાવાદની સેવન્થ ડે સ્કૂલના 8માંના વિદ્યાર્થીએ, અઠવાડિયા પહેલાં થયેલી ધક્કામુક્કીનો બદલો,  10માંના વિદ્યાર્થીની, તીક્ષ્ણ હથિયાર(બોક્સ કટર)થી હત્યા કરીને લીધો. એક વિદ્યાર્થીએ બીજા વિદ્યાર્થીને મોતને ઘાટ ઉતાર્યો એ ઘટના ચોંકાવનારી ને તીવ્ર આઘાત આપનારી છે, એ સાથે જ સ્કૂલોના કારભાર બાબતે ચિંતા વધારનારી પણ છે. સ્કૂલમાં મૃતક વિદ્યાર્થી ઘવાઈને 38 મિનિટ સુધી લોહી નીંગળતી હાલતમાં, મદદની રાહ જોતો પડી રહ્યો, પણ કોઈએ તેને હોસ્પિટલ લઈ જવાની દરકાર ન કરી, એટલું જ નહીં, મૃતકની માતા આવી ને તેણે પોતાના દીકરાને હોસ્પિટલ પહોંચાડવા મદદ માંગી, પણ કોઈ વહારે ન આવ્યું. એવું ન હતું કે સ્કૂલ કેમ્પસમાં કોઈ હતું નહીં. શિક્ષકો, વાલીઓ, વિદ્યાર્થીઓ હતા જ, પણ કોઈને મદદ કરવાનું ન સૂઝ્યું. માતા દીકરાને લઈને હોસ્પિટલ પહોંચી, ત્યાં સુધીમાં પેટમાં જ અઢી લિટર લોહી જમા થઈ ગયું હતું. સમયસર સારવાર મળી હોત તો મૃતકને બચાવી શકાયો હોત, પણ સ્કૂલ અને કેમ્પસની બેદરકારીને લીધે વિદ્યાર્થીને મરવાનું થયું. એમ લાગે છે, જાણે મૃતકને મરવા માટે જ છોડી દેવાયો હતો. એ રીતે એ હત્યા જ નહીં, સામૂહિક હત્યા પણ છે.  

સ્કૂલના આચાર્ય, શિક્ષકોમાંથી કોઈનું જ રૂંવાડું ફરક્યું નહીં, એ તો ઠીક, એક શિક્ષિકાએ તો ત્યાં સુધી કહ્યું કે હથિયાર મારવાની ઘટના સ્કૂલની બહાર બની છે. મતલબ કે તેની જોડે સ્કૂલને કોઈ લેવાદેવા નથી, એવું? ને બહાર એટલે સ્કૂલના પાર્કિંગમાં જ ને ! ઘટના બહાર બની, પણ વિદ્યાર્થી તો સ્કૂલનો હતો ને ! એ પણ જવા દો, સ્કૂલ કેમ્પસમાં, સ્કૂલનો જ વિદ્યાર્થી 38 મિનિટ સુધી લોહીલુહાણ હાલતમાં પડી રહ્યો તે સ્કૂલને દેખાયું હતું કે કેમ? દેખાયું હતું, તો તેનો જીવ બચાવવાની ફરજ સ્કૂલની હતી કે કેમ? સિક્યુરિટી ગાર્ડે સ્કૂલને અને પોલીસને જાણ કરી, પછી પણ કોઈ ઘાયલ વિદ્યાર્થી સુધી ન પહોંચ્યું એ ગુનાહિત બેદરકારી છે. જો કોઈ જવાબદારી સ્કૂલની ન હતી, તો પાર્કિંગમાં ટેન્કર બોલાવીને લોહીના ડાઘ ધોવડાવવાનું સ્કૂલની ફરજમાં કઈ રીતે આવ્યું? પુરાવા જોડે છેડછાડ કરવાની સ્કૂલની ફરજ હતી, એમ?

આ મામલે પોલીસ પણ સક્રિય ઓછી જ જણાઈ છે, એટલે જ કેસ ક્રાઈમ બ્રાન્ચને સોંપાયો છે. ક્રાઈમ બ્રાન્ચે, બે વિદ્યાર્થીઓની ધરપકડ કરી છે. જે વિદ્યાર્થીએ હત્યા કરી તેણે કટર નજીકની સ્ટેશનરીની દુકાનેથી ખરીદ્યું હોવાનું બહાર આવ્યું છે. આ સાથે જ રાબેતા મુજબ સ્કૂલ સામે આક્રોશ ભભૂકી ઊઠ્યો છે. વાલીઓએ સ્કૂલમાં ઘૂસી તોડફોડ કરી ને આચાર્ય સહિત શિક્ષકોને ઠમઠોર્યા છે. રાજકીય પક્ષો પણ વિરોધમાં જોડાયા છે. શોકસભામાં સ્કૂલ બંધ કરવાની વાતો પણ થઈ છે. રેલીઓ નીકળી છે, બંધ પળાયો છે ને સંચાલકો સામે ગુનો નોંધી, સરકાર હસ્તક વહીવટ ચાલે એવી માંગ પણ કરાઈ છે. આટલું બન્યું, પણ સ્કૂલે DEOને જાણ કરવાનું મુનાસિબ માન્યું નથી. આ સ્કૂલ સામે અગાઉ પણ ફરિયાદો થઈ છે, પણ વિદ્યાર્થીની થયેલ હત્યા સંદર્ભે ભયંકર નિષ્ઠુરતા દાખવીને સ્કૂલે આડો આંક વાળી દીધો છે. જો કે, DEOએ પોતાની રીતે તો સ્કૂલને નોટિસ ફટકારીને રૂબરૂ હાજર રહી રિપોર્ટ કરવા જણાવ્યું છે. રાજ્યકક્ષાના શિક્ષણ મંત્રીના નિર્દેશ મુજબ DEOએ પોતે સ્કૂલની મુલાકાત લીધી, પણ ત્યાં મેનેજમેન્ટના સભ્ય કે શૈક્ષણિક સ્ટાફ જોવા ન મળતા પ્રત્યક્ષ શિક્ષણ બંધ કરીને ઓનલાઈન શિક્ષણ આપવાનો નિર્ણય લીધો હતો, તો સુરતના DEOએ તો વિદ્યાર્થીઓની સલામતીની વ્યવસ્થા ગોઠવવાનો પત્ર તમામ સ્કૂલોને મોકલ્યો છે. જો કે, ઘણા DEOને અઘરું થાય એવું ઘણું ઘણું થઈ રહ્યું છે –

સેવન્થ ડેનો 19 ઓગસ્ટ ને મંગળવારનો મામલો થાળે પડવાની વાત તો દૂર રહી, બાલાશિનોરના  પ્રાથમિકના ધોરણ આઠના વિદ્યાર્થીએ સાથી વિદ્યાર્થીને ચપ્પુના પાંચ ઘા મારી દીધાની ઘટના 21મી ને ગુરુવારે સામે આવી છે. એ સાથે જ ભુજની વી.ડી. હાઈસ્કૂલમાં ધોરણ 10ના વિદ્યાર્થી પર ધોરણ 11ના વિદ્યાર્થીએ મિત્રોને બોલાવીને હુમલો કરાવ્યાના સમાચાર પણ છે. એ જ 21મીએ ઉત્તરાખંડના કાશીપુરમાં, ધોરણ 9ના વિદ્યાર્થીએ એક શિક્ષકની પીઠ પર ગોળી મારી દીધી હતી. કેમ? તો કે, શિક્ષકે પૂછેલા પ્રશ્નનો જવાબ ન આવડતા શિક્ષકે તેને લાફો માર્યો હતો. બે દિવસ પછી વિદ્યાર્થીએ ટિફિનબોક્સમાં સંતાડી રાખેલી પિસ્તોલમાંથી ગોળી મારી હતી. 22 ઓગસ્ટે સાબરકાંઠાના વડાલીની શેઠ સી.જે. હાઈસ્કૂલમાં ધોરણ 7ના બટકા વિદ્યાર્થીને છોટિયો કહીને ચીડવ્યા બાદ ૩ વિદ્યાર્થીઓએ ન્હોર મારીને તીક્ષ્ણ હથિયાર વડે હુમલો કર્યો હતો ને જાનથી મારી નાખવાની ધમકી આપી હતી. 4 મહિના પહેલાં પણ આ જ રીતની ધમકી અપાતાં વિદ્યાર્થીના વાલીએ શિક્ષકોનું ધ્યાન દોર્યું હતું, પણ કોઈ કાર્યવાહી થઈ ન હતી. એ જ દિવસે વડોદરા આજવા રોડ પર આવેલી પોદ્દાર ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલના ધોરણ 7ના વિદ્યાર્થીએ પોતાના જ ક્લાસમાં ભણતા એક વિદ્યાર્થી પર ચાકુ સ્કૂલે લાવવાનો આક્ષેપ મૂક્યો હતો. વિદ્યાર્થીએ વર્ગના વિદ્યાર્થીને બેંચ પાસેથી ખસવાનું કહેતાં તેણે ઉશ્કેરાઈને ચહેરે નખ માર્યા હતા. તેની પાસે ચાકુ પણ હતું જે તે બીજા વિદ્યાર્થીઓને બતાવતો રહેતો હતો. આ અંગે મેડમનું ધ્યાન દોરવામાં આવ્યું તો તેમણે ફોટો પાડીને વાલીને મોકલી આપ્યો હતો. એ સિવાય કોઈ કાર્યવાહી કરી ન હતી. આની સામે સ્કૂલના પ્રવક્તા કહે છે કે આક્ષેપ ખોટો છે. બેગમાં કોઈ ચાકુ ન હતું, આ તો સ્કૂલને બદનામ કરવાનો પ્રયાસ છે. હશે, એવું જ હશે, પણ પ્રવક્તાશ્રીને પૂછી શકાય કે મેડમે શેનો ફોટો પાડીને વાલીને મોકલ્યો હતો? શનિવાર 23 ઓગસ્ટે અમદાવાદના રાયખડમાં આવેલી આઈ.પી. મિશન સ્કૂલમાં 12માં ધોરણમાં અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીને તેના જ ભૂતપૂર્વ મિત્રે ઇન્સ્ટાગ્રામ પર જાનથી મારી નાખવાની ધમકી આપી હતી. વિદ્યાર્થીને મેસેજમાં, ‘તું હિસાબ મેં બાત કર ….. તેરી ફિલ્ડિંગ મૈને પહલે સે હી સેટ કર લી હૈ …’ જેવી વાત કરી હતી. આ ભાષા વિદ્યાર્થિની છે કે ટપોરીની તે નક્કી કરવાનું મુશ્કેલ થઇ પડે એવું છે. વિદ્યાર્થીએ પિતાને જાણ કરતાં પોલીસ ફરિયાદ નોધવામાં આવી છે.

ઉત્તરાખંડની ઘટનાને બાદ કરતાં બાકીની બધી ઘટનાઓ ગુજરાતની છે. ગરવી ગુજરાતની આ વરવી વાતો 19 ઓગસ્ટથી 23 ઓગસ્ટ, 2025 દરમિયાન છાપાંમાં આવેલી નોંધ માત્ર છે. એ સિવાય પણ કંઇ બન્યું હશે ને મીડિયા સુધી નહીં પહોંચ્યું હોય એમ બને. જે બન્યું છે તે ઓછું જોખમી છે, એવું નથી. એ દુ:ખદ છે કે સેવન્થ ડેના ધોરણ 10ના વિદ્યાર્થીની હત્યા 8ના વિદ્યાર્થીએ કરી, પણ હત્યા કરતાં પણ જે બેદરકારી સ્કૂલ અને ત્યાં હાજર સૌએ દાખવી છે તે વધારે હિંસક અને ઘાતક છે. 9,000 વિદ્યાર્થીઓની સ્કૂલના આચાર્ય, તેના શિક્ષકો, તેના વિદ્યાર્થીઓ, તેના વાલીઓ આટલાં સંવેદનહીન અને વિવેકહીન હોઈ શકે એ હત્યા કરતાં વધુ આઘાત આપનારી બાબત છે. 38 મિનિટ સુધી ઘાયલ વિદ્યાર્થી લોહીલુહાણ પડી રહે છે ને કોઈને જ તેની મદદે આવવાનું સૂઝતું નથી એ લાગણીશૂન્ય થઈ રહેલાં જગતનો જીવંત પુરાવો છે. હવે તો કોઈ, કોઈનું ખૂન કરતું હોય તો તેને રોકવાને બદલે, એ ઘટનાનો મોબાઈલમાં વીડિયો ઉતારવાનું વધારે મહત્ત્વનું અને સમાજ સેવાનું કામ ગણાય છે. આપણે હવે એટલા સ્વાવલંબી થઇ ગયા છીએ કે કોઈની મદદની, લાગણીની, સેવાની જરૂર જ ન રહી હોય તેમ એકલપેટા જીવવાનું ગૌરવ લઈએ છીએ. કાલ ઊઠીને આંસુ જ ન આવે એવી સ્વસ્થતા સૌ ધારણ કરી લે તો નવાઈ નહીં !

બીજી જે ઘટનાઓ બની છે તે જોઈએ તો સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ માટે હથિયાર ફરજિયાત હોય તેમ સૌ શસ્ત્ર સજ્જ છે. અમેરિકામાં તો શસ્ત્રની છૂટ છે, પણ ભારતમાં ય હોય તેમ વિદ્યાર્થીઓ ચપ્પુ, પિસ્તોલ રાખવા લાગ્યા છે. નજીવી બાબતમાં હથિયાર ચલાવવાનું પણ ફાવી ગયું છે. કોઈ ધમકી આપે છે, તો કોઈ ખરેખર તેનો ઉપયોગ પણ કરે છે. કેમ જાણે હથિયાર વગર જીવાય એમ જ ન હોય એવા ગુંડારાજમાં સૌ રહેતાં ન હોય ! દુ:ખદ એ છે કે એ રેલો બાળકો સુધી આવ્યો છે. તે કોઈ પુખ્તવયના ન લે એવું અચૂક નિશાન સાધે એવા શિક્ષિત છે. સ્કૂલમાં બીજું કંઇ શીખે કે ન શીખે, પણ હથિયાર વાપરવાનું તો સૌ શીખવા લાગ્યાં છે.

માબાપ પણ બાળકોનું જતન કરે છે. તે સ્કૂલે લંચબોક્સની સાથે એ પણ જોઈ લેતાં હશે કે સંતાને ચપ્પુ કે પિસ્તોલ કે અન્ય શસ્ત્ર લીધું તો છે ને ! એક વાર ચોપડાં ભૂલી જશે તો ચાલશે, પણ જાત બચાવતું શસ્ત્ર લેવાનું ન ભૂલાય એ તો જોવું પડશે ને ! હજારો લાખોના ખર્ચ પછી હવે શિક્ષણ સંસ્કારની જ નહીં, અગ્નિસંસ્કારની ગરજ પણ સારે છે ….

                                                                                                                                 000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 25 ઑગસ્ટ 2025

રવીન્દ્ર પારેખ

રિક્ષા થોભી અને અમે ઊતર્યા. અમે એટલે હું, ઉદ્યોગપતિ રોહિત મારફતિઆ અને લેખક, પત્રકાર બકુલ ટેલર. હું પહેલી વખત અ.સૌ. ડાહીલક્ષ્મી પુસ્તકાલય પાસે હતો. નીચે બંને બાજુએ બાંકડા હતા. પુસ્તકાલયમાં, ડાબી-જમણી બાજુએથી ચડીને પ્રવેશી શકાય એવાં પગથિયાં હતાં. નીચેથી જોયું તો વચમાં ચબૂતરા જેવું હતું ને જૂની શૈલીનું, ઘેરા લાલ, લીલા, ગુલાબી રંગોવાળું, ક્યાંક ઘસાઈ ગયેલા કોફીરંગી થાંભલાઓવાળું, ક્યાંક નાજુક કોતરણીવાળું મકાન આકર્ષતું હતું. વચમાં કાળાબોર્ડ પર સફેદ અક્ષરોમાં પુસ્તકાલયનું નામ ચીતરેલું હતું, તો ઉપર સુવર્ણરંગી પતરા પર દેવનાગરીમાં અ.સૌ. ડાહીલક્ષ્મી પુસ્તકશાળા કોતરાયેલું હતું. તેની ઉપર વીણાધારી સરસ્વતીનું નાનકું ચિત્ર હતું.

વચ્ચે ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ના સર્જક ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠીનો ફોટો થાંભલા પર જોવા મળ્યો. આસપાસ વાર્નિશ કરેલાં લાકડાનાં જૂનાં કબાટોમાં વિષયવાર પુસ્તકો તાળાંમાં સચવાયેલાં હતાં. બહાર સ્ટેન્ડ પર છાપાં હતાં ને અંદર પુસ્તકો હતાં. આ ઉપરાંત અહીં 80 જેટલાં સામયિકો આવે છે એ પણ જાણ્યું.

આ પુસ્તકાલયની સ્થાપના ગોવર્ધનરામના પિતરાઈ ને એમના માર્ગદર્શક મન:સુખરામ સૂર્યરામ ત્રિપાઠીએ, 25 એપ્રિલ, 1898(વૈશાખ સુદ ચોથ, સંવત 1954)ને રોજ ૩૦,૦૦૦ને ખર્ચે, પત્ની ડાહીલક્ષ્મીની સ્મૃતિમાં કરી. અંગ્રેજોનાં શાસનમાં તેને પુસ્તકાલયનો દરજ્જો મળ્યો. હજારો પુસ્તકો લાઈબ્રેરીઓમાં તો હોય, પણ તે આધુનિક મકાનમાં હોય તેની ફીલિંગ જુદી છે ને ડાહીલક્ષ્મી જેવી 127 વર્ષ જૂની લાઈબ્રેરીમાં હોય એની ફીલિંગ જુદી છે.

અમે પ્રવેશ્યા ત્યારે વિજ્ઞાનની વિદ્યાર્થિની નાઝનીને અમને આવકાર્યા ને લાઈબ્રેરી અંગે માહિતી આપી ને પછી પણ આપતી રહી. અમે લાકડાની ખુરશી પર બેઠા. એમ લાગ્યું, વાર્નિશ કરેલા સમયમાં બેઠા છીએ. ભીંતમાં ચણેલા ઊભા થાંભલાને સ્પર્શીએ તો એ સમય પણ આંગળીઓને અડકતો લાગે છે. અમે લાકડાનો દાદર ચડી ઉપર આવ્યા, પણ એમ લાગ્યું સમયમાં નીચે ઊતરી રહ્યા છીએ. ડાબી બાજુએ લોખંડી ઘોડાઓમાં વિષયવાર પુસ્તકો ગોઠવાયેલાં જોયાં. કેટલાંકનું બાઈન્ડિંગ પણ થયું હતું. એક જૂનું થોથું ઉપાડ્યું. નામ હતું – ‘ક્રોસવાયર’, લેખક રવીન્દ્ર પારેખ. મને હું અહીં જોવા મળ્યો એનો આનંદ હતો. આ વિભાગ સીતાબહેન જેવાં અનુભવી સન્નારી સંભાળે છે. અહીં lawને બદલે low જોવા મળ્યું. ‘લાયબ્રેરી’ શબ્દકોશમાં જ નથી, લાઈબ્રેરી છે. નડીઆદ, નડિયાદમાંથી કોઈ એકને અપનાવી શકાય કે કેમ? ક્યાંક નડીયાદ પણ વાંચવા મળ્યું. લાઈબ્રેરી થોડી સભાન રહે તો ગમે.

ડાહીલક્ષ્મી લાઈબ્રેરીમાં મહિનાના પહેલા રવિવારે ‘ગ્રંથનો પંથ’ શીર્ષક હેઠળ પુસ્તકનો પરિચય અપાય તે સ્તુત્ય પગલું છે. સંસ્થામાં બાળકો માટે પણ અલગ વિભાગ છે. લગભગ 26,00૦થી વધુ પુસ્તકો આ લાઈબ્રેરીમાં યોગ્ય રીતે જળવાયાં છે. અહીં મેઘાણીનાં પુસ્તકો અલગ રીતે સચવાયાં છે. મહેન્દ્ર મેઘાણીએ યોગ્ય રીતે જ આ લાઈબ્રેરીને ‘પુરાતન યુગનો જ્ઞાનકોશ’ કહી છે. લાઈબ્રેરીને ઉચિત રીતે જ ગુજરાત રાજ્યના શ્રેષ્ઠ ગ્રંથાલયનો શ્રી મૂળજીભાઈ અમીન એવોર્ડ પણ મળ્યો છે.

ડાહીલક્ષ્મીમાં 600-700 વર્ષ જૂની હસ્તપ્રતોનો ભંડાર છે. આ હસ્તપ્રતો ‘શ્રી નારાયણ હસ્તપ્રત ભંડાર’માં જળવાઈ છે. નડિયાદનો એ અક્ષરદેહ છે. ડાબી બાજુ વળીએ તો નડિયાદના સાક્ષરોની યાદી જોવા મળે છે અને અંદર જતાં ગોવર્ધનરામ, મહાગુજરાત ચળવળના પ્રણેતા ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક જેવા સાક્ષરોના પરિચય વંચાય છે, તો તેની નીચે, કાચમાં તેમનાં પુસ્તકો પણ જોવાં મળે છે, તો ઉપર, નડિયાદ નગરના ફોટોગ્રાફ્સ પણ ધ્યાન ખેંચે એ રીતે મુકાયા છે. અમે આ બધું જોતાં હતાં, ત્યાં કેમિકલ એન્જીનિયર અને લેખક, બીરેન કોઠારી આવ્યા. તેમને પહેલી વખત મળવાનું થયું. તેમણે લાઈબ્રેરીમાં સચવાયેલી ૩,૦૦૦ જેટલી હસ્તપ્રતો અંગે વાત કરી. ઉપરથી જોઈ શકાય એમ કાચ નીચે એકાદ હસ્તપ્રત જોવા મળી. મેં બીજી હસ્તપ્રત જોવા માંગી તો એમણે લાલ કપડામાં લપેટાયેલી ને સફેદ કવરોમાં રખાયેલી એક હસ્તપ્રત બહાર કાઢીને બતાવી. એ સમયના દેવનાગરી મરોડો જોઇને અભિભૂત થઇ જવાયું. નાઝનીને એક ટેબલ પર મોટો ચોપડો લાવીને મૂક્યો. એમાં હસ્તપ્રતોની વિગતો અનેક ખાનાઓમાં અપાઈ હતી. એ ખરું કે ઋતુઓની અસરો કાગળો, શાહી પર થતી હોય છે. જાળવણી છતાં કાગળો બરડ થતાં હોય કે તૂટી જતાં હોય છે. એ સ્થિતિમાં હસ્તપ્રતો જાહેરમાં મૂકવાનું હિતાવહ નથી, છતાં તે સમયની લખાવટનાં, જુદા જુદા હાથના (અક્ષરોના) મરોડનાં દર્શન થાય એ પણ જરૂરી છે. એવી વ્યવસ્થા હશે, પણ મારા જોવામાં એકાદ અપવાદ સિવાય ન આવી.

એ પછી નડિયાદની ગલીઓ, પોળોમાં જવાનું બન્યું. સાથે બીરેનભાઈ હતા તે નડિયાદી સાક્ષરોના ઘરો બતાવતાં હતાં. એક ઘર બતાવતાં કહ્યું- આ ઘર ગોવર્ધનરામની માતા શિવકાશીનું છે. ગોવર્ધનરામનું ઘર તો પૈતૃક છે, પણ આ ઘર ગોવર્ધનરામે પોતે બંધાવેલું. સાંકડી પોળોમાં જે થોડાં ઘર જોવાના થયાં, તેમાં ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, કુલીનચન્દ્ર યાજ્ઞિક, મન:સુખરામ ત્રિપાઠી, રસાયણશાસ્ત્રી અને ગોવર્ધનરામના મિત્ર ટી.કે. ગજ્જર, ભૌતિકશાસ્ત્રના લેખક અને કર્નલ પ્રદ્યુમ્ન આણંદજી પંડ્યા, કવિ-ચિત્રકાર, નવલકથાકાર, અભિનેતા જયકૃષ્ણ ચીમનલાલ સુરતી, મધ્યકાલીન સાહિત્યના અભ્યાસુ અંબાલાલ બુલાખીરામ જાનીનાં મુખ્ય હતાં. ઘણાં ઘરો મૂળ સ્વરૂપમાં રહ્યાં નથી, પણ જે રહ્યાં છે તે નડિયાદની ઓગણીસમી સદી સાચવીને બેઠાં છે. ઘરની આગળ જે તે સાક્ષરોનાં રેખાંકન સાથે પરિચયાત્મક તકતીઓ મુકાઈ છે. આવું મારી જાણમાં તો ગુજરાતમાં ક્યાં ય નથી. મોટે ભાગના વિકસિત શહેરોમાં સમય નવો નક્કોર વહે છે, ત્યાં ભૂતકાળ ન સચવાય તે સમજી શકાય એવું છે. બકુલ કહે છે તેમ નગરો થોડાં ગરીબ રહે તે પણ સારું છે. એ ગરીબીને જ સમય સાચવવાની પડી હોય છે, બાકી તો જ્યાં ને ત્યાં કોન્ક્રેટી જંગલો જ મળવાનાં.

વેલ, અમે ગોવર્ધનસ્મૃતિ મંદિર નજીક આવ્યા. આગળ જાળીવાળો જૂનો રંગીન દરવાજો હતો ને ઉપલા માળની નીચે, લાકડા પર સફેદ અક્ષરોમાં ચીતરાયું હતું- શ્રી ગોવર્ધનસ્મૃતિ મંદિર. આ ઘરમાં જાળીનો ગજબનો મહિમા હતો. નાની, મોટી જાળીઓ ને એમાંથી આવતાં કિરણો જે ભાત પાડે છે તે હવે ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. એક પળ તો કોઈ અદીઠ સાક્ષરી હાથ અમને ઘરમાં લઈ જતો હોય એવું અનુભવાયું. એ સમયની બાંધણી એવી હતી કે વચ્ચે ખુલ્લું હોય, જેથી તડકો વિટામીનની ગરજ સારે. આ ઘર પણ એવું જ હતું. નીચે સોફા હતા. એના પર બેઠા, એટલામાં નડિયાદના વતની અને સૂરજબા મહિલા કોલેજના આચાર્ય ડો. હસિત મહેતા આવી ચડ્યા. ડાહીલક્ષ્મી લાઈબ્રેરીના તેઓ રાહબર છે. તેમણે રોહિતભાઈના પુસ્તક ‘સુરતનું ગૌરવવંતુ ગોપીપરું’ની પ્રશંસા કરતાં નડિયાદના નાગરવાડા અને સુરતના ગોપીપરાના સાક્ષરો વચ્ચે સામ્ય છે એવું જણાવ્યું. એમાં તથ્ય છે. મને તો ગોપીપરું અને નાગરવાડો એક જ ગર્ભનાળથી જોડાયેલાં લાગ્યાં છે. ચં.ચી. મહેતાએ તો નડિયાદની જેમ સુરતને પણ અસલ સાક્ષર નગરી જાહેર કરેલી. ટૂંકમાં, નડિયાદ અને સુરત સાક્ષરી સંબંધે જોડાયેલાં છે ને એ સંબંધ વિકસતો રહે એ ઇચ્છનીય છે.

બીરેનભાઈએ સ્કેન કરીને એક અવાજ સંભળાવ્યો – હું ગોવર્ધનરામની પાઘડી છું – ને બાજુમાં જ કાચના બોક્સમાં મુકાયેલી ગોવર્ધનરામની પાઘડી એમણે બતાવી. એ જ રીતે ગોવર્ધનરામ જે કિત્તો, કલમ વાપરતાં, જે શાહીદાનમાં શાહી ભરતાં એ બધું પણ જોવાનું થયું. એક સાવ સાંકડો લાકડાનો દાદર ચડીને ઉપર આવ્યા. એ ખંડમાં ગોવર્ધનરામનું હિંચકે ઝૂલતું બ્લેક લોન્ગકોટ, ધોતી, પાઘડી પહેરેલું મૂર્ત રૂપ જોયું ને અમે સૌએ એમની પાછળ ઊભા રહી ફોટા પડાવ્યા. સરસ્વતીચન્દ્રના ભાગો હસ્તાક્ષરમાં જોયા. આજે તો પેન/બોલપેનથી કે બોલીને ફટાફટ લખાય છે, પણ તે વખતે કલમને શાહીમાં બોળી બોળીને સરસ્વતીચન્દ્ર અને અન્ય સાહિત્ય ગોવર્ધનરામે કેમ કેમ લખ્યું હશે એ વિચારે ચકરાવે ચડી જવાય છે. ભીંતો પર કેટલાંક ચિત્રો, લખાણો ધ્યાનાકર્ષક હતાં. ગોવર્ધનરામનાં ઘરનાં કેટલાંક શ્રુતચિત્રો જોયાં, જે ઘર જોડે ઘણો મેળ ખાતાં હતાં. તેમનું અંગત પુસ્તકાલય પણ હતું, જેમાં સંસ્કૃત, ગુજરાતી, મરાઠી, અંગ્રેજી પુસ્તકો જળવાયેલાં હતાં.

નીચે માત્ર સામયિકોના કબાટનો ખંડ હતો. તેમાં સંસ્કૃતિ, વીસમી સદી, ભૂમિપુત્ર, જ્ઞાનસુધા, ગુજરાત, સ્ત્રીજીવન જેવાં પ્રતિષ્ઠિત સામયિકોની ફાઈલો હતી. એવા તો ચારેક વિભાગો હતા. બાકી હતું તે જન્મભૂમિની ફાઈલો પણ હસિતભાઈએ મેળવી હતી. મહાભારતનું સ્કેનિંગ થતું જોયું. કામ ધીમું હતું, પણ સમૃદ્ધિ વધારનારું હતું. કાગળો સંપત્તિ વધારે તે કરન્સી નોટો પરથી ખબર પડે, પણ કાગળો સંસ્કૃતિ પણ વધારે એ લાઈબ્રેરી ને ‘મંદિર’ પરથી અનુભવાય. નડિયાદ જનારે લાઈબ્રેરી અને મંદિરે જવું જ જોઈએ. એ તીર્થના અનુભવથી ઓછું નહીં જ હોય એવું ગર્વથી કહી શકાય …..

                                                                                                                                 000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 22 ઑગસ્ટ 2025