આમ તો હાઇકોર્ટે આપેલો ચુકાદો માન્ય ન હોય તો તેને સુપ્રીમમાં પડકારી શકાય છે, પણ ક્યાંક તો અટકવાનું હોય છે એટલે સુપ્રીમનો ચુકાદો તો માથે ચડાવવાનો રહે જ છે. કદાચને સુપ્રીમનો ચુકાદો માન્ય ન હોય તો પણ તેને પડકારી શકાતો નથી. તેનો અર્થ એવો પણ નહીં જ કે સુપ્રીમનો ચુકાદો દરેક વખતે યોગ્ય જ હોય. એવું પણ ક્યારેક બને છે કે સુપ્રીમની બેન્ચના બધા જ જજ સર્વાનુમતે નિર્ણય લઈ શકતા નથી ને ત્યારે અલગ પડતા જજના ચુકાદા સિવાયના મતોને આધારે, બહુમતીએ ચુકાદો અપાય છે. ઘણીવાર એવા ચુકાદાઓ પણ આવે છે કે આશ્ચર્ય થાય, આઘાત લાગે, પણ એ સુપ્રીમકોર્ટનો ચુકાદો છે એટલે તેને માન આપવું જ પડે, ભલે પછી એ ચુકાદો કોઈને યોગ્ય લાગે કે ન લાગે.

જેમ કે, સુપ્રીમનો એક ચુકાદો એવો આવ્યો કે થિયેટરમાં બહારથી ખાદ્ય સામગ્રી લઈ જઈ શકાય નહીં ને જરૂર પડે તો થિયેટરમાંથી જ જે તે સામગ્રી ખરીદવાની રહે. થિયેટર માલિકની સત્તા જ ત્યાં ચાલે ને તેનાં નીતિનિયમોને જ પ્રેક્ષકોએ પાળવાના રહે. પ્રેક્ષકોને ઠીક ન લાગે તો તે થિયેટરમાં ન જવા કે જઈને ત્યાંની સામગ્રી ન ખરીદવા માટે મુક્ત છે. આ સુપ્રીમકોર્ટનો ચુકાદો છે એટલે તે દરેકને બંધનકર્તા રહે જ, છતાં સાધારણ માણસને સવાલો તો થાય જ છે. થિયેટરનો માલિક સ્વતંત્ર છે ને તે પોતાના વિસ્તારમાં મન ફાવે તે ભાવ લઈ શકે, તો પ્રેક્ષક પણ સ્વતંત્ર છે, તે પણ ભારતનો જ નાગરિક છે એવું, નહીં? તે થિયેટર માલિકે યાદ નથી રાખવાનું? અલબત્ત ! એ અંગે સુપ્રીમે કોઈ ફોડ પાડ્યો નથી. પ્રેક્ષકને થિયેટર માલિક પોતાની વસ્તુઓ ખરીદવાનું સીધું કે આડકતરું દબાણ ઊભું ન કરી શકે એવું ખરું કે કેમ? એવું દબાણ એટલે ઊભું થાય છે, કારણ, બહારથી વસ્તુઓ ન લાવવાની પ્રેક્ષકોને ફરજ પાડવામાં આવે છે. અહીં એવી દલીલ થઈ શકે કે પ્રેક્ષકોને થિયેટરમાં જવાનું ફરજિયાત નથી, એ બીજે જઈ શકે, પણ બીજે ક્યાં જાય? ત્યાં પણ આવા જ માલિકો હોવાના ને ! એનું પાછું એસોસિએશન હોય, એ ઓછું જ સસ્તું આપવાના હતા ! કાગડા તો કાળા જ હોવાના ને ! એ જો સસ્તું ને સારું આપતાં હોય તો કોઈ બહારથી લાવે જ શું કામ? આ તો સસ્તું લાવવા ન દેવું અને મોંઘું ખરીદવાની ફરજ પાડવી ! આ યોગ્ય છે? એ સાચું કે એ થિયેટર છે, જિમ નથી કે કોઈ હેલ્ધી ફૂડની આશા રાખે, પણ હેલ્ધી ફૂડના ભાવમાં થિયેટરમાં ઓછું હેલ્ધી વેચાતું હોય તો તેને એટલે ચલાવી લેવાનું, કારણ એ થિયેટર માલિકના વિસ્તારમાં વેચાય છે અને તેવું વેચવાનો તેને અધિકાર છે? થિયેટર માલિકની અંગત માલિકીમાં સરકાર મનોરંજન કર વસૂલી શકે, જે આમ તો પ્રેક્ષકોને ખંખેરીને જ વસૂલાય છે, છતાં તે વાજબી ભાવે પોપકોર્ન કે કોલ્ડ ડ્રિંક્સ મળે એવી અપેક્ષા ન રાખી શકે. માન્યું કે પ્રેક્ષકો થિયેટર માલિકને ફરજ ન પાડી શકે, પણ સરકાર તો માલિકને ફરજ પાડી શકે ને? કે એ પણ માલિકના વિસ્તારમાં દખલ ન દઈ શકે? ગુજરાતની અને જમ્મુ કાશ્મીરની હાઇકોર્ટે એવું ઠરાવ્યું પણ ખરું કે પ્રેક્ષકોને તેની ખાદ્ય સામગ્રી કે પાણી થિયેટરમાં લઈ જતાં રોકી શકાય નહીં, પણ સુપ્રીમ કોર્ટે એ ચુકાદાને ઊલટાવીને થિયેટર માલિકની તરફેણમાં ચુકાદો આપ્યો. હવે એ પ્રેક્ષકોએ જોવાનું છે કે તેમણે થિયેટરમાં જવું કે ન જવું? ડેરીઓ કે લારીઓ ભાવ વધારે તો તેને પડકારી શકાય, પણ થિયેટર માલિક પોપકોર્ન પણ, પિસ્તાના ભાવે વેચે તો તેને પડકારી ન શકાય, કારણ આ વેપલો તે તેનાં થિયેટરમાં કરે છે ને તેવું તે કરી શકે એવું સુપ્રીમે પ્રમાણિત કરેલું છે.

એવી જ રીતે નોટબંધીનું સરકારનું પગલું પણ સુપ્રીમકોર્ટના 5માંથી 4 જજોએ પ્રમાણિત કર્યું. એક જજે સ્પષ્ટપણે જાહેર કર્યું કે સરકારનું નોટબંધીનું પગલું ગેરકાયદેસર હતું. એમનું કહેવું છે કે સરકાર આ રીતે નોટબંધી એટલે કરી શકે નહીં, કારણ કે તેને એવી કોઈ સત્તા નથી. બેન્ચે એમ પણ ઉમેર્યું કે આર્થિક નિર્ણયોને પાછા ન ખેંચી શકાય. એ સમજી શકાય એવું છે, પણ નોટબંધીનો લેવાયેલો નિર્ણય યોગ્ય હતો કે કેમ તે અંગે સ્પષ્ટ નિર્ણય સુપ્રીમ પાસેથી અપેક્ષિત રહે. જસ્ટિસ એસ. અબ્દુલ નઝીરની વડપણ હેઠળની બંધારણીય બેન્ચે ચાર-એક બહુમતીથી ચુકાદો આપતા જણાવ્યું કે નોટબંધીની કેન્દ્રને સત્તા છે ને સરકારે રિઝર્વ બેન્કની ગાઈડ લાઇન્સ મુજબ જ નોટબંધીનો નિર્ણય લીધો છે. નોટબંધીની વિરુદ્ધમાં 58 જેટલી અરજીઓ આવી હતી, એ બધી અરજીઓ સુપ્રીમકોર્ટે ફગાવી દીધી. સરકારે નવ નવેમ્બરે દાખલ કરેલી એફિડેવિટમાં જણાવ્યું હતું કે 500 અને 1000ની નોટોની સંખ્યામાં અનેકગણો વધારો થયો હતો ને એ અંગે ફેબ્રુઆરીથી નવેમ્બર સુધી આર.બી.આઇ. સાથે ચર્ચા કર્યા પછી જ 8 નવેમ્બરે ચલણી નોટોને ડિમોનેટાઇઝ કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો. 8 નવેમ્બર, 2016 ને રોજ વડા પ્રધાને રાત્રે બાર વાગ્યાથી 500 અને 1000ની નોટો રદ્દ થવાની જાહેરાત કરી હતી. નોટબંધી દ્વારા સરકારનું લક્ષ્ય કાળું નાણું દૂર કરવાનું, દેશને કેશલેસ બનાવવાનું, નકલી નોટો નાબૂદ કરવાનું, મોટી નોટોની બંધી દ્વારા સંગ્રહખોરી રોકવાનું ને આતંકવાદીઓ, નક્સલીઓની કમર તોડવાનું હતું. એ લક્ષ્યો પાર પડ્યા કે નહીં તે અંગે સુપ્રીમે જાહેર કર્યું કે એ મુદ્દો જ નથી. એ પણ ખરું કે જે હેતુસર નોટબંધી લાગુ કરવામાં આવી હોય તે હેતુ પાર પડ્યા કે નહીં તે જોવા-તપાસવામાં સુપ્રીમે રસ ન દાખવ્યો.

ભારતીય રિઝર્વ બેન્ક અધિનિયમની કલમ 26(2) સરકારને ચોક્કસ મૂલ્યની ચલણી નોટોની કોઈ ચોક્કસ શ્રેણીની નોટ રદ્દ કરવાની સત્તા આપે છે, પણ ચોક્કસ મૂલ્યની નોટોને સંપૂર્ણપણે રદ્દ કરવાની સત્તા આપતી નથી. એ સંદર્ભે જેમનો મત ચાર જસ્ટિસના મતથી અલગ પડે છે તે જજ બી.વી. નાગરત્નનો નિર્ણય વધુ ધ્યાન ખેંચે છે. તેમણે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે નોટબંધીનો નિર્ણય સરકારનો છે ને રિઝર્વ બેન્કની તો માત્ર ભલામણ જ હતી. આવી ભલામણ કરવાનું પણ સરકાર તરફથી જ કહેવાયું હતું. એ પણ ખરું કે આ મામલે જરૂરી પ્રક્રિયા માટે પૂરતો સમય લેવાયો ન હતો. 7મીએ સરકાર દ્વારા રિઝર્વ બેંકને ભલામણ કરવાનો પત્ર મોકલાયો ને 8મીએ તો નોટબંધીનો નિર્ણય જાહેર પણ થઈ ગયો. જો રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા સ્વાયત્ત સંસ્થાન હોય તો આ વલણ યોગ્ય નથી જણાતું. ખરેખર તો આ નિર્ણય રિઝર્વ બેન્કનો હોવો જોઈતો હતો, પણ સરકારનો હતો ને સરકારને તો નોટબંધી કરવાની સત્તા જ નથી. જસ્ટિસ નાગરત્નનું કહેવું છે કે આ પગલું સંસદમાં કાયદો બનાવીને લેવાની જરૂર હતી, તેને બદલે ગેઝેટ નોટિફિકેશનથી જ કામ લેવાયું. આર.બી.આઇ. અને સરકાર દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલા જવાબોમાં પણ વિરોધાભાસ હોવાનું નાગરત્નને લાગ્યું છે. સરકારનો હેતુ સાચો હોય તો પણ કાયદેસર નથી એવું મહિલા જસ્ટિસ નાગરત્નનું સ્પષ્ટપણે માનવું છે.

સરકાર બચાવમાં કહે છે કે નકલી નોટોમાં, નોટબંધી લાગુ થવાથી ઘટાડો થયો છે, જ્યારે હકીકત એ છે કે 2000ની નોટ ચલણમાં આવી તે સાથે જ પાકિસ્તાનથી 2000ની નકલી નોટો ભારતમાં ઘૂસાડવામાં આવી હતી, એટલું જ નહીં, 2000ની નોટો જ દરોડામાં એટલી પકડાઈ કે નકલી નોટો રોકવા બે હજારની નોટો છાપવાનું માંડ રહ્યું હોય તો નવાઈ નહીં ! એની પણ કમાલ જ છે ને કે 1000ની નોટોનો સંગ્રહ ઘટાડવા તેને ચલણમાંથી નાબૂદ કરી ને 2000ની નોટો છાપવાનું શરૂ કર્યું. હવે 2000ની નોટથી સંગ્રહ વધે કે ઘટે તે પ્રશ્ન જ છે. સરકારનું માનવું છે કે ડિજિટલ ટ્રાન્જેક્શન્સ વધતાં ચલણી નોટોનો વપરાશ ઘટ્યો છે. એ સાચું કે 2016માં 6,952 કરોડનાં ડિજિટલ ટ્રાન્જેક્શન્સની સંખ્યા 1.09 લાખ હતી, જે ઓકટોબર, 2022માં 12 લાખ કરોડ સાથે 730 કરોડની સંખ્યા પર પહોંચી છે. રહી વાત નોટોનાં સર્ક્યુલેશનની, તો નોટબંધી જાહેર થઈ તે 8 નવેમ્બરે 17.94 લાખ કરોડની રોકડ ચલણમાં હતી ને 23 ડિસેમ્બર, 22ને રોજ બજારમાં 32.42 લાખ કરોડની રોકડ ફરતી હતી. મતલબ કે માર્કેટમાં 83 ટકાનો વધારો રોકડમાં થયો છે. જો આ સ્થિતિ હોય તો ચલણી નોટોનો વપરાશ ઘટવાની વાત કેટલી સાચી તે વિચારવાનું રહે.

ટૂંકમાં, જે હેતુથી નોટબંધી કરવામાં આવી એમાં સફળતા ખાસ મળી નથી ને એની નકારાત્મક અસરો એટલી થઈ ને આઘાત પણ એટલો લાગ્યો કે લોકોને તેની કળ વળતાં ઘણો સમય લાગ્યો છે. જો કે, એનાં પરિણામોમાં જવાનું સુપ્રીમકોર્ટે સ્વીકાર્યું નથી. એટલે લોકોએ તો એમ જ માનવાનું રહે કે સરકાર પણ પરિણામની પરવા કર્યા વગર કોઈ પણ નિર્ણય થોપી દે તો તેને લોકશાહી છે એટલે ચુમાઈને પણ લોકોએ માથે ચડાવવાનો રહે ને કોઈ એની સામે ગમે તેટલી અરજીઓ કરે તો પણ એને ફગાવવા સુપ્રીમકોર્ટ ક્યાં નથી? ન્યાયને એટલે જ કદાચ આંધળો કહ્યો હશે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 06 જાન્યુઆરી 2023

આપણા સમાજમાં સાસુ જુલમી અને વહુ શોષિત-પીડિત ગણાઈ છે. સાસુ લડાક જ હોય અને વહુ જુલમ વેઠવા જ જન્મી હોય એ પ્રકારની ફિલ્મો પણ ઘણી આવી છે. એવી આખી એક પરંપરા ઊભી થઈ જેમાં સાસુ, વહુને ત્રાસ આપવા જ હોય અને વહુ તો બિચારી ભલી ભોળી અને સાસરિયાંનો માર ખાવા જ હોય.  એવું વાર્તા, કવિતા, નાટકોમાં પણ ચાલ્યું. એમાં સત્ય ન હતું એમ નહીં, પણ એટલું જ હતું એવું પણ નહીં. આમ થયું એમાં સમાજ અશિક્ષિત, અભણ હતો, એ મુખ્ય કારણ હતું. નવી વહુ આવી હોય તો તેનાં ભરણપોષણની જવાબદારી એ સંયુક્ત કુટુંબનાં વડીલની રહેતી. એમાં વડીલ અભણ હોય ને સાસુવહુ પણ અભણ હોય અને દીકરો થોડું ઘણું ભણેલો અને કામધંધો કરનારો હોય એવું ઘણું ખરું જોવા મળતું. પતિ ન કમાતો હોય તો બધો આર્થિક બોજ સસરા પર જ આવી પડતો. પતિ કે સસરા વ્યસની હોય એવું પણ બનતું. એથી આર્થિક અને આરોગ્યની જવાબદારીઓમાં વધારો જ થતો. આવી સંકડામણમાં વ્યસની પતિ કે સસરો ગુજરી જતો તો એ બધું જ વહુનાં આગમનને આભારી ઠરતું ને પરિણામ વહુની વધુને વધુ કનડગતમાં જ આવતું. ટૂંકમાં, વહુ અનેક રીતનાં શોષણનું નિમિત્ત જ બનતી.

એ પછી સમાજ શિક્ષિત થવા લાગ્યો. કન્યા કેળવણીનો મહિમા પણ વધ્યો. એને પરિણામે સ્ત્રીઓ ભણતી, નોકરી-વ્યવસાય કરતી થઈ. અનેક કોર્પોરેટ હાઉસિસ ચલાવતી થઈ. એથી એવું પણ બન્યું કે સ્ત્રીઓ લગ્નને નકારતી થઈ કે મોટી ઉંમરે પરણતી થઈ. કેરિયર જ્યાં કેન્દ્રમાં આવી ત્યાં લગ્ન નકારાયાં અથવા તો પાછળ ઠેલાયાં. લગ્ન, બાળઉછેર જેવી જવાબદારી સ્ત્રીને કારકિર્દી બનાવવામાં નડતરરૂપ લાગી. તે કેરિયર ઓરિએન્ટેડ થઈ. લગ્નને વિકલ્પે તે લિવ ઇન-રિલેશનશિપમાં માનતી પણ થઈ. તે એટલે કે એમાં જવાબદારીનું ભારણ ખાસ ન હતું. એના લાભ મળ્યા, એમ જ ગેરલાભ પણ મળ્યા. જો કે, અનેક પ્રશ્નો હોય તો પણ, લગ્ન સંસ્થાની બોલબાલા આજે પણ છે જ તેની ના પાડી શકાશે નહીં.

એ ખરું કે નોકરી કરતી વહુનું જુદું જ સ્ટેટસ ઘરમાં ને બહાર પણ છે. નોકરી-વ્યવસાયને કારણે તેનાં માનપાન ઘણાં ઘરોમાં વધ્યાં પણ છે, છતાં ઘરકામની તેની જવાબદારી ઘટી નથી. છોડવાની હોય તો નોકરી, ઘરકામ વહુ પાસેથી લગભગ છોડાવાતું નથી. નોકરી અને ઘરકામ ચોંટેલાં હોય એ સ્થિતિમાં ઘરમાં સંતાનની પધરામણી પણ મોડી થતી થઈ છે. એ કારણે વહુએ સંભાળવાનું ને સાંભળવાનું વધે છે. નોકરીને કારણે ઘરે આવવામાં વહેલુંમોડું થાય તો તે વાત સીધી વહુના ચરિત્ર સાથે સંકળાય છે ને કુટુંબને ટીકા કરવાનું બહાનું મળી જાય છે. દીકરી પણ નોકરી કરતી હોય તો તેનાં મોડાં વહેલાં આવવા અંગે એટલી પંચાત નથી થતી, પણ ઘરની વહુ મોડી પડે તો તેણે અનેક શંકા કુશંકાઓનો સામનો કરવાનો આવે છે અને બને છે એવું કે ઘરની દીકરી કોઈ સંબંધમાં હોવાનો અણધાર્યો આઘાત કુટુંબને આપતી હોય છે. બધે જ આવું છે, એવું નથી, પણ દીકરી અને વહુ વચ્ચે સમાન વ્યવહાર કુટુંબોનો ઓછો રહે છે ને એનાં પરિણામો છેવટે તો કુટુંબે જ ભોગવવાનાં આવે છે.

એ સમજી શકાય એવું છે કે ઘરની વ્યક્તિઓ માટે કુટુંબને વિશેષ લાગણી હોય છે. એક પ્રકારનું મમત્વ કે વાત્સલ્ય હોય છે ને એ સ્વાભાવિક પણ છે, પણ એમાં ય ભેદ હોય છે. ભાઈને માટે હોય એટલી લાગણી બહેન માટે કુટુંબને અપવાદરૂપે જ હોય છે. તે એટલે કે કુટુંબ એવી માનસિકતા બનાવીને બેઠું હોય છે કે દીકરી તો સાસરે જવાની છે ને તે તો બીજાનો વંશ વધારવાની છે. તે કૈં પિયરને કામ લાગવાની નથી. આ માનસિકતા બદલવાની જરૂર છે, કારણ એ વ્યવસ્થા સમાજે જ ઊભી કરી છે કે દીકરી પરણે એટલે સાસરે જાય. એ વ્યવસ્થા દીકરીએ ઊભી કરી નથી. જો દીકરી, એ વ્યવસ્થા ઊભી કરતી ન હોય તો નાનેથી દીકરી-દીકરાના ઉછેરમાં ભેદ શું કામ હોવો જોઈએ? જો દીકરી બીજાનો વંશ વધારવા સાસરે જતી હોય  હોય ને તેથી તેનાં તરફ ઓછી લાગણી બતાવાતી હોય તો વહુ માટે વિશેષ ભાવ કેમ નથી બતાવાતો? તે તેનું ઘર છોડીને વંશ વધારવા સાસરે આવી છે તો તેને માટે વિશેષ ભાવ હોવો જોઈએ, એવું નહીં? પણ, એવું થતું નથી. તે તો મોટે ભાગે સાસરે હડધૂત જ થતી હોય છે. શિક્ષણ ને સમજ વધતાં આ સ્થિતિમાં થોડો ફેર પડ્યો છે, પણ હજી ક્યાંક દીકરી અને વહુ વચ્ચે કુટુંબ સૂક્ષ્મ અંતર રાખતું હોવાનું અનુભવાય છે, કુટુંબ જે અંતર દીકરા અને દીકરી વચ્ચે રાખે છે એ જ ભેદ કદાચ દીકરી અને વહુ વચ્ચે પણ રાખે છે.

એમાં ચમત્કારિક ફેરફાર દીકરીનાં લગ્નથી આવે છે. દીકરી તેને સાસરે જાય છે એ સાથે જ મા માટે તે રાતોરાત મહાન થઈ જાય છે. જે ભાઈની તુલનામાં ક્યાં ય ન હતી તે બહેન પરણે છે કે પિયરનું માન તેને માટે વધી જાય છે. જે દાદી માટે તે પથરો હતી, તે દાદી તેનાં ગુણગાન ગાતાં થાકતી નથી. જે મા સૌથી વધુ ઠપકારતી હતી, તે તેની યાદમાં આંસુ સારતી રહે છે. પિતાને વખતોવખત ચીજવસ્તુઓ, દવાઓ એકી બૂમે હાજર કરતી હતી તે પિતાને પણ કશું નથી મળતું કે જડતું ત્યારે દીકરીની ખોટ લાગે છે. એ પછી દીકરો પરણે છે ને વહુ ઘરમાં આવે છે તો એક નારી પાત્રને ઘરમાં વધાવવાનું તો બને છે, પણ એ વધામણી લાંબી ટકતી નથી. ધીમે ધીમે વહુના વાંક દેખાવા લાગે છે. પિયરમાં કોઈ કેળવણી મળી જ નથી ને માબાપે એમ જ મોટી કરી દીધી છે – જેવું વહુને સંભળાવાયા કરે છે. એવું જ સાંભળવાનું જે દીકરી પરણીને ગઈ છે એને સાસરે પણ આવતું જ હોય છે ને જે ઘરમાંથી વહુ સાસરે આવી છે એ ઘરની વહુને પણ એ જ વીતે છે. હાલત ‘ઘેર ઘેર માટીના ચૂલા’ જેવી જ થાય છે. બહુ ફરક હોતો નથી. લગભગ દરેક સાસુ, વહુ આગળ દીકરીને તો વખાણતી જ રહે છે ને એમ કરીને વહુમાં જે ખૂટે છે તે ચીંધી પણ બતાવતી રહે છે. આમ તો દીકરી પિયરમાં હતી ત્યારે કૈં એવી વિશેષતા તેનામાં જણાઈ ન હતી, પણ વહુને નીચી પાડવા ગેરહાજર દીકરીનો સાસુ ઉપયોગ કરી લેતી હોય છે, બાકી, દીકરી એને સાસરે કેટલી પોંખાતી હશે તે તો તેનું મન જ જાણતું હશે. એમાં સિવાય પીડા, હાથમાં કૈં આવતું નથી, પણ ખોટનો ધંધો બધાં જ કરતા રહે છે. એને જ ઘણાં તો સંસાર કહે છે ને એમાં તો એમ જ હોય એમ પણ મનાતું રહે છે. એમ જ શું કામ હોય એવો સવાલ બહુ ઓછાંને થાય છે ને જેમને થાય છે તે વિચારે છે કે બદલવા મથે છે ને થોડું ઘણું બદલાય પણ છે, પણ એની ગતિ બહુ ધીમી હોય છે.

બહુ ધીમો પણ સુધારો આવ્યો તો છે જ. સાસુ, દીકરીની જગ્યા વહુને આપતી થઈ છે. વહુ પણ સાસુમાં માને જોતી થઈ છે. એવાં ઘણાં ઘરો છે જ્યાં વહુ નોકરીએ ગઈ હોય ને ઘરનું કામ સાસુએ ઉપાડી લીધું હોય. એક સમય હતો જ્યારે વહુને નોકરીની છૂટ ન હતી ને ભણેલું ઘરકામ ને બાળઉછેરમાં જ ખોઈ નાખવાનું થતું અથવા તો તે વહુની જ ગરજ હોય તેમ તેને ઘરકામ પતાવીને જ નોકરી કરવાની છૂટ મળતી હતી, પણ હવે વાત બદલાઈ છે. સાસુ, વહુની સગવડો સાચવતી થઈ છે ને ઘરકામ હવે સંયુક્ત જવાબદારીની રીતે ઉપાડી લેવાય છે. રજાના દિવસોમાં વહુ પણ સાસુને આરામ આપવા મથે છે. ક્યારેક ચણભણ પણ થાય, પણ સરવાળે તો સાસુ-વહુ એકબીજાને સમજતી-સાચવતી થઈ છે.

કોણ જાણે કેમ પણ આપણને ઈર્ષા, નિંદા, ફરિયાદ વગર ચાલતું જ નથી. એના વગર પણ આનંદથી રહી શકાય, પણ એવું બહુ ઓછું જ જોવા મળે છે. આપણો ઘણો બધો સમય, કૂથલીમાં જ પૂરો થતો હોય છે. એ સ્ત્રીઓ-સ્ત્રીઓ વચ્ચે જ ચાલે છે એવું નથી. પુરુષો-પુરુષો પણ મોટે ભાગે તો એ જ ધંધો કરતાં હોય છે. આપણે વાતો તો મોટી મોટી કરતાં હોઈએ છીએ, પણ રોજિંદા વ્યવહારમાં આપણને નિંદા વગર ભાગ્યે જ ચાલે છે. આપણને ખબર હોય છે કે એમ કરવાથી કૈં જ હાથમાં આવતું નથી, પણ ટીકા, નિંદા વગર આપણને ખાવાનું પચતું નથી. એ ટીકા કે નિંદા સાચી હોય તો ય સમજ્યા, પણ એવું ય હોતું નથી. એમ જ એ ન ચાલવો જોઈતો કારભાર ચાલ્યા કરે છે. જો કે, એટલું થયું છે કે કેટલાંક કુટુંબો સાચી રીતે જીવતાં, એકબીજાને સમજતાં, સાચવતાં થયાં છે. એ સારી નિશાની છે. પોતાનામાં ઊગતા આનંદનું કારણ મોટે ભાગે સામેથી આવતું હોય છે, એટલું સમજાય તો સામે ઊગતા આનંદનું નિમિત્ત, આપણે પણ હોઈ શકીએ. એટલું થાય તો કેટલી બધી રાહત સૌને મળે એ કહેવાની જરૂર છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 01 જાન્યુઆરી 2023

ગુજરાતમાં પ્રાથમિક શિક્ષણની તાસીર સપાટી પર જુદી અને ભીતર જુદી છે. શિક્ષણને મામલે આખું રાજ્ય અનેક સ્તરે પછાત છે, પણ સપાટી પર બધું સરસ સરસ ચાલી રહ્યું હોવાનો દેખાવ થતો રહે છે. ટૂંકમાં, હાલત બતાવવાના અને ચાવવાના જુદા-જેવી છે. એવું એટલે બને છે કારણ મોટે ભાગે યોગ્ય વ્યક્તિ અયોગ્ય જગ્યાએ અને અયોગ્ય વ્યક્તિ યોગ્ય જગ્યાએ મુકાય એની કાળજી રખાય છે. હવે તો નવી શિક્ષા નીતિ પણ આવી ગઈ છે. જો કે, શિક્ષા નીતિમાં ભાગ્યે જ કૈં કહેવાપણું હોય છે. મૂળ સમસ્યા તો નીતિ લાગુ કરવાની હોય છે. ક્યાંક જીવ રેડીને કામ થતું જ હશે, પણ મોટે ભાગે તો અધિકારીઓ અને શિક્ષકો કામ કરવા ખાતર જ કરતા હોય છે, એમાં જીવંત રસ ઓછો જ હોય છે. હવે જ્યાં આવું હોય ત્યાં નીતિ ગમે એટલી ઉત્તમ હોય, તો પણ પરિણામો ઉત્તમ મળવા અંગે શંકા રહે. એમાં ય ખુશામતખોરી અત્યારે તો આખા રાજ્યનો લઘુત્તમ સાધારણ અવયવ છે. એને લીધે સારું દેખાય, પણ સારું હોય નહીં એમ બને. આમ તો કોઈ જ ક્ષેત્ર ખુશામતખોરીથી બચ્યું ન હોય ત્યાં શિક્ષણ પણ શું કામ બાકી રહી જાય? જો કે, પ્રાથમિક શિક્ષણ બધી જ રીતે દયનીય સ્થિતિમાં રહે એ માટે આખું શિક્ષણ ખાતું તનતોડ મહેનત કરી રહ્યું છે. સાચું કોઈ કહે નહીં ને સાચું કોઈ સાંભળે નહીં એવી રાજકીય સગવડો ઊભી કરાઈ છે. મોટે ભાગનો કારભાર જી હજૂરિયાઓ અને મજૂરિયાઓથી ચાલે છે. સાચું તો એ છે કે પ્રાથમિક શાળાનો આચાર્ય પ્રમાણિક મત રજૂ કરી શકે એવી મોકળાશ તેને ભાગ્યે જ હોય છે. એમ તો શિક્ષણ જગતમાં યુનિયનો પણ છે જ, પણ તે અવાજ રજૂ કરવા નહીં, અવાજ દબાવી દેવામાં વધુ પાવરધા છે. પગાર વધારા સિવાય કે આર્થિક સવલતો સિવાય શિક્ષણનું સાચું ચિત્ર રજૂ ન થઈ જાય તેની કાળજી બધાં જ યુનિયનો રાખે છે. સાધારણ શિક્ષક તો ઉપરી અધિકારીઓથી દબાયેલો રહે જ છે, પણ તેણે તો યુનિયનના સાહેબોથી પણ ડરવાનું રહે છે. કેટલી ય સ્કૂલોમાં પૂરતા શિક્ષકો નથી, પૂરતા ઓરડાઓ નથી, જરૂરી સામગ્રી નથી એ અંગે ઉપરી અધિકારીઓ સુધી વાત લગભગ પહોંચતી જ નથી. આજની તારીખે પણ કેટલીક સ્કૂલોને પાઠ્ય પુસ્તકો, ગણવેશ વગેરે પહોંચવાના બાકી હોય તો નવાઈ નહીં !

બે વર્ષ કોરોનામાં સ્કૂલો લગભગ બંધ રહી. જ્યાં ઓનલાઈન શિક્ષણ થયું, મોટે ભાગે તે એકમાર્ગી જ રહ્યું. પરીક્ષાઓને નામે માસ પ્રમોશનથી સંતોષ લેવાયો ને આ વર્ષે પણ કોરોનાના ભણકારા તો વાગે જ છે. એમાં જો વાત ખોરંભે ચડી તો આ વર્ષે ય માસ પ્રમોશન દાટ વાળે એમ બને. ઈચ્છીએ કે એમ ન થાય, પણ બે વર્ષમાં બાળકો પાયાના શિક્ષણથી લગભગ વંચિત રહ્યાં છે. બે વર્ષ માસ પ્રમોશન પામેલો વિદ્યાર્થી ત્રીજામાં આવી ગયો છે ને અંકજ્ઞાન કે અક્ષરજ્ઞાનથી લગભગ અજાણ રહ્યો છે. એની લર્નિંગ લોસની પ્રમાણિક ચિંતા લગભગ કોઈને નથી. બધાંને એમ જ છે કે એ તો વિદ્યાર્થી શીખી લેશે, પણ પાયાનું શિક્ષણ શીખવનાર વગર અઘરું છે, ત્યાં જાતે વિદ્યાર્થી શીખી લે એ અપેક્ષા વધારે પડતી છે. આ બધાંમાં ક્યાંક ખરેખર શિક્ષણની ચિંતા થઈ જ હશે, પણ એ જે તે સ્ટાફની નિસ્બતને કારણે હોવાની સંભાવનાઓ વધુ છે. શિક્ષણ વિભાગ કે સમિતિ દ્વારા એવી ચિંતા અપવાદરૂપે જ થઈ હોય એમ બને. એમ કહેવાય છે કે કેટલીક શાળાઓ, ખાનગી સ્કૂલોને ટક્કર મારે એ રીતે નગર પ્રાથમિક શિક્ષણ સમિતિએ વિકસાવી છે. એ વાત સાથે સંમત થવાનો આનંદ જ હોય, પણ પ્રાથમિક શાળાનો આદર્શ ખાનગી સ્કૂલો હોય એ પણ કેવું? આમ તો ખાનગી સ્કૂલોએ પણ કર્યો તો ધંધો જ છે. લોકડાઉનમાં સ્કૂલો બંધ રહી એની ફી ઉઘરાવવાની પણ એવી સ્કૂલોને નાનમ લાગી નથી ને ખાનગી સ્કૂલોમાં લૂંટાવવા માટે જેમની પાસે વધારાના પૈસા છે એમણે એવા પૈસા ખટાવ્યા પણ છે, તો એવું પણ થયું છે કે લોકડાઉનમાં આવક ન થવાને કારણે ઘણા વાલીઓએ ખાનગી સ્કૂલોમાંથી ઉઠાડી લઈને બાળકોને સરકારી સ્કૂલોમાં મૂક્યાં હોય. બીજી તરફ ખાનગી સ્કૂલોએ વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ભારે ફી વસૂલી છે ને ઓછો પગાર આપીને શિક્ષકોનું શોષણ કર્યું છે. એવી સ્કૂલોનો આદર્શ, પ્રાથમિક સ્કૂલોએ ને શિક્ષણ સમિતિએ અપનાવવાની જરૂર ખરી?

આટલી ભૂમિકા સાથે નગર પ્રાથમિક શિક્ષણ સમિતિએ તાજેતરમાં જ 2023-2024નાં વર્ષ માટે વિપક્ષના વિરોધ વચ્ચે 731.55 કરોડનું બજેટ 26 ડિસેમ્બર, 2022ને રોજ મંજૂર કર્યું તે અંગે થોડી વાત કરવા જેવી છે. આમ તો બજેટની બેઠકમાં 630.30 કરોડનું બજેટ મંજૂર કરાયું હતું, પણ 2023-‘24 માટે અધ્યક્ષે 731.55 કરોડનું બજેટ રજૂ કર્યું જે મંજૂર પણ કરી દેવાયું. આમ તો હવે બધું સ્માર્ટ થવા જ બેઠું છે તો શિક્ષણ પણ સ્માર્ટ થવામાંથી શું કામ રહી જાય? ગયે વર્ષે તમામ ઝોન મળીને 20 સ્કૂલો સ્માર્ટ કરવા માટે બજેટમાં 25 કરોડ ફાળવાયેલા. આ વખતે 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ કરવા માટે 50 કરોડ ફાળવાયા છે. એટલે કે સ્કૂલો અને ખર્ચ ડબલ થશે. સારું છે કે 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ થવાની છે. આ સ્માર્ટનેસ કોરોના પહેલાં આટલી તીવ્ર ન હતી, એનો ય વાંધો નથી, પણ શહેરની, સમિતિની સાડી ત્રણસોથી વધુ સ્કૂલો છે, એમાં 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ થશે, તો બાકીની સ્કૂલોનું શું? એને વિકસાવવાની છે કે પાયાની સુવિધાઓથી એણે વંચિત જ રહેવાનું છે? વારુ, જે ચાળીસ સ્કૂલો સ્માર્ટ થવાની છે એનો લાભ કયા વિસ્તારના કયા વિદ્યાર્થીઓને મળવાનો છે? જો એમને એ લાભ મળવાનો હોય તો બાકીના વિદ્યાર્થીઓની પાત્રતામાં કૈં ખૂટે છે એમ માનવાનું છે? જેમને સ્માર્ટ સ્કૂલનો લાભ મળવાનો છે કે મળી રહ્યો છે, તે લાભ મેળવવાની બાકીનામાં યોગ્યતા નથી એવો જ એનો અર્થ થાય. એ તો જે હોય તે, પણ જોવાનું એ રહે કે એમાં શિક્ષણ સમિતિની કોઈ ‘સ્માર્ટનેસ’ ભાગ ન ભજવી ગઈ હોય !

આ વખતે બજેટ વધ્યું તેમાં નવા સીમાંકનને આધારે જિલ્લા પંચાયતની 35 સ્કૂલો સૂરત મહાનગરપાલિકામાં ઉમેરાઈ તે કારણ પણ ખરું. દેખીતું છે કે એના ખર્ચની જોગવાઈ પણ બજેટમાં વિચારવી પડે. એમ મનાય છે કે બજેટમાં અંદાજે વિદ્યાર્થી દીઠ 35 હજારથી વધુનો ખર્ચ આ વર્ષમાં થશે. એમાં પુસ્તકો, ગણવેશ જેવા ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. જો વિદ્યાર્થી દીઠ 35,000નો ખર્ચ થતો હોય તો સાદો સવાલ એ થાય કે ચોપડા, યુનિફોર્મનો ખર્ચ એક વિદ્યાર્થીનો 35,000 જેટલો ખરેખર થાય છે? લાગે છે તો એવું કે આટલો ખર્ચ ખાનગી સ્કૂલોના વિદ્યાર્થીઓનો પણ નહીં થતો હોય ! તો, વિચારવાનું એ રહે કે વિદ્યાર્થી દીઠ ફાળવાયેલા 35,000 ખરેખર શેમાં ખર્ચાવાના છે? એ વિદ્યાર્થી માટે ખર્ચાવાના છે કે વિદ્યાર્થીને નામે ખર્ચાવાના છે? સમિતિની સભામાં આ અંગે કોઈ ચર્ચા થાય છે કે ત્યાં ચૂપ રહીને સભ્યો બીજા જ દાખલા ગણવામાં વ્યસ્ત રહે છે? જો કે એવો સૂર જરૂર ઊઠ્યો કે વિદ્યાર્થી માટે બજેટમાં અગાઉ ફાળવાયેલી રકમ પણ પૂરી ખર્ચાઈ નથી. મોટું બજેટ ફાળવાય ને એમાંથી શિક્ષકોનો પગાર જ કાઢવામાં આવતો હોય તો સવાલ એ પણ થાય કે બાકીની રકમ ક્યાં ખર્ચાય છે? વારુ, બારેક હજાર શિક્ષકોની જગ્યા ખાલી હોય તો પગાર પણ કેટલાક શિક્ષકોનો થાય છે તે પણ વિચારવાનું રહે. આ ઉપરાંત, પાટિયા, ચોક, ડસ્ટર ને અન્ય ટેકનિકલ સાધનો પાછળ પણ પૂરતો ખર્ચ થતો ન હોય તો આટલી મોટી રકમ બજેટમાં કોની હોજરી ભરવા ફાળવાતી હશે તે નથી સમજાતું. રકમ ફાળવાયા પછી જો તે વપરાયા વગર જ પડી રહેતી હોય તો બજેટ ઘટવું જોઈએ તેને બદલે વધે છે. તો કયાં કારણોસર તેમ થાય છે તેનો ખુલાસો થવો જોઈએ.

તપાસ તો એ પણ થવી જોઈએ કે કેટલાં કોર્પોરેટરોનાં, અધિકારીઓનાં બાળકો સરકારી સ્કૂલોમાં ભણે છે? એ ત્યાં ભણે છે કે વધુ સગવડોવાળી બીજી મોંઘી સ્કૂલોમાં તેમનાં એડમિશન થાય છે? ખરેખર તો એવાં બાળકોને સરકારી સ્કૂલોમાં ભણવાની ફરજ પડાવી જોઈએ, જેથી કેટલી ઓછપ વચ્ચે બીજાં બાળકો ભણે છે એનો ખ્યાલ આવે અથવા તો એમને મળતી સુવિધાઓ પ્રાથમિક શાળાઓમાં સાચા અર્થમાં વિદ્યાર્થીઓને ઉપલબ્ધ કરાવવી જોઈએ. વ્યવસ્થા તો એવી પણ થવી જોઈએ કે સરકારી અને સમિતિના ન હોય એવાં, શિક્ષણમાં રસ ધરાવનારાઓની એક એવી કમિટી હોય જે દર અઠવાડિયે કે પંદર દિવસે શાળાને ને વિદ્યાર્થીઓને અપાવી જોઈતી સવલતો મળે છે કે કેમ એનો સમિતિને તટસ્થ અને સાચો રિપોર્ટ કરે અને ખૂટતી સેવાઓ પૂરી પાડવાની સમિતિને ફરજ પાડે. આવું થશે તો જ સમિતિનો કાગળ પર રહેતો કારભાર વર્ગખંડો સુધી પહોંચશે. પણ આવું થાય ખરું? કાગળ પર તો ઘણી શિક્ષણ નીતિઓ અદ્દભુત લાગે, પણ કમાલ એ છે કે કાગળની બહાર નીકળતા જ તે ‘ભૂત’ થઈ ઊઠે છે. આ બધું જ સુધરી શકે એમ છે. જરૂર છે તે ઇચ્છાશક્તિની, મગર વો દિન કહાં કિ …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 02 જાન્યુઆરી 2023