૧૯૫૦-૧૯૫૨નાં વર્ષોમાં કનૈયાલાલ મુનશી ભારતના કૃષિ અને અન્ન પુરવઠા ખાતાના પ્રધાન હતા. કૃષિ પ્રધાન તરીકે તેમણે ભારત સ્વાવલંબી બને એટલું અનાજ ઉગાડવાનું હતું અને પુરવઠા પ્રધાન તરીકે ભારતના દરેક નાગરિકને ધાન મળી રહે એની તજવીજ કરવાની હતી. બન્ને પડકારો મોટા હતા. એક તાત્કાલિક હતો અને બીજો લાંબા ગાળાનો હતો. રોજ સવારે મુનશી જ્યારે તેમનાં દફતરમાં જતા ત્યારે પોતાના પ્રાંતની વિકટ પરિસ્થિતિ વર્ણવીને વધુ અનાજ માટેની વિનંતી કરતા ઓછામાં ઓછા આઠ-દસ પત્રો તેમના ટેબલ પર પડ્યા જ હોય. પત્ર લખનારા જે તે રાજ્યોના મુખ્ય પ્રધાનો હોય અને ઉપરથી કેન્દ્રના પ્રધાનોની અને કૉન્ગ્રેસના માંધાતાઓની જોડચીઠી હોય. આમાંથી કોની વિનંતી સ્વીકારવી અને કોની ન સ્વીકારવી અને દરેકની વિનંતી સ્વીકારવા જેટલું અનાજ લાવવું ક્યાંથી, એ મુનશી માટેનો રોજનો પ્રશ્ન હતો. મેં ‘મુનશી પેપર્સ’માં એ પત્રો જોયા છે જે સેંકડોની સંખ્યામાં છે.
હું જ્યારે મુનશીની જગ્યાએ મારી જાતને મુકું છું, ત્યારે શરીરમાં લખલખું પસાર થઈ જાય છે. કેવી કારમી સ્થિતિ હતી અને કેવા મોટા પડકાર હતા. એક પણ માણસ જો ભૂખ્યો મરે તો દેશની આઝાદી લાજે અને જગત હસે! બ્રિટિશ વડા પ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલે અને બીજાઓએ આપણને ટોણો મારતા કહ્યું પણ હતું કે, ‘તમે આઝાદીનાં સપનાં તો જુઓ છો, પણ ભોગવી નહીં શકો. બે ચીજ બનવાની છે. એક તો તમે સંપીને સાથે નહીં રહી શકો અને બીજું ગરીબ લોકોનું પેટ નહીં ભરી શકો.’ કોઈ પણ સંજોગોમાં વાંકદેખાઓની ભવિષ્યવાણી સાચી ન પડવી જોઈએ. એ માટે મુનશીએ શું ઉપાય યોજ્યા એ આજની ચર્ચાનો વિષય નથી, પણ એટલું નોંધવું જોઈએ કે મુનશીને સલામ કરવી પડે એટલું પાયાનું કામ તેમણે કર્યું હતું. આજે દેશ અનાજની બાબતમાં આત્મનિર્ભર છે એમાં મુનશીનો પણ ફાળો છે.
આમ છતાં ય આજે સાત દાયકા પછી પણ ભારતમાંથી ગરીબી નાબૂદ નથી થઈ. વંચિતો અને શોષિતોની સંખ્યા ઘણી મોટી છે. દેશની ત્રીજા ભાગની પ્રજા ગરીબીની રેખા નીચે જીવે છે. ગરીબીની રેખાની વ્યાખ્યા સાથે ચેડાં કરવામાં આવ્યા છે, એટલે તેના સરકારી આંકડાઓની કોઈ કિંમત નથી. આજે જેમને આદરણીય વડા પ્રધાન તરીકે જોવામાં આવે છે એ ડૉ. મનમોહન સિંહ જ્યારે વડા પ્રધાન હતા ત્યારે ગરીબીની રેખાની વ્યાખ્યા સાથે ચેડાં કરવામાં આવ્યા હતા. ગામડાંમાં આરોગ્ય કેન્દ્રો નથી અને છે તો તબીબો નથી. દવાઓ લોકો સુધી પહોંચતી નથી અને વચ્ચેથી ચોરાઈ જાય છે. આવી જ સ્થિતિ શિક્ષણની બાબતમાં છે. ટૂંકમાં સિત્તેર વરસ પછી પણ આપણી સમસ્યાઓનો અંત નથી આવ્યો.
જો આઝાદી પછીના સિત્તેર વરસે પણ આપણે સમસ્યાઓથી ઘેરાયેલા હોઈએ તો એના બે જ નિષ્કર્ષ નીકળી શકે. એક શક્યતા એવી છે સમસ્યા ખૂબ વિકટ અને જટિલ છે એટલે સાત દાયકામાં આપણે તેને ઉકેલી શક્યા નથી. બીજો નિષ્કર્ષ એવો નીકળે કે દેશમાં અત્યાર સુધી શાસન કરનારા નેતાઓમાં શાસન કરવાની આવડત નહોતી. આ બન્ને કારણ એક સાથે હોઈ શકે, પરંતુ તે સિવાયનું બીજું કોઈ કારણ સંભવી શકે નહીં.
તમને શું લાગે છે? તમે કોઈ પણ અભિપ્રાય ધરાવતા હોય તેની સામે કોઈ વાંધો નથી. જવાહરલાલ નેહરુથી લઈને ડૉ. મનમોહન સિંહ સુધીના કોઈ પણ શાસકમાં આવડત નહોતી અથવા તો તેઓ પ્રામાણિક નહોતા કે પછી તેઓ દેશને જોઈએ એટલો પ્રેમ કરતા નહોતા એમ તમે માનતા હો તો પણ વાંધો નથી. અને જો કોઈ એમ માનતું હોય કે સમસ્યા જલદી ઉકલે નહીં એવી વિકટ છે તો એનાથી પણ કોઈ ફરક પડતો નથી.
સવાલ એ છે કે તમે જો આજે દેશના શાસક હો અને તમને નેહરુથી લઈને ડૉ. મનમોહન સિંહ સુધીના ફૂહડ શાસકોએ પેદા કરેલી વિકટ સમસ્યાનો વારસો મળ્યો હોય અથવા નેહરુથી લઈને ડૉ. મનમોહન સિંહ સુધીના આવડતવાળા શાસકોએ અથાક પ્રયત્નો કર્યા હોવા છતાં ઉકલી નથી શકી એવી જટિલ સમસ્યાનો વારસો મળ્યો હોય તો તમે શું કરો? ઘડીભર દેશની વાત બાજુએ મૂકીને તેની જગ્યાએ આપણા પોતાના ઘરની કોઈ સમસ્યાનો વિચાર કરો. કલ્પના કરો કે ઘરની કોઈ સમસ્યા લોકોને મોઢું બતાડતા શરમ આવે એવી સાત દાયકા જૂની છે અને તેનો કોઈ ઉકેલ નથી આવતો તો તમે શું કરો?
પ્રજાવત્સલ ડાહ્યા શાસકો અથવા કુટુંબવત્સલ ડાહ્યો વડીલ એક જ માર્ગ અપનાવે. આદુ ખાઈને સમસ્યાને ઉકેલવાના કામમાં તે લાગી જશે. જો તેને એમ લાગતું હોય કે અત્યાર સુધીના શાસકો કે કુટુંબના વડીલ આવડત વિનાના કે અપ્રામાણિક હતા તો વિશેષ પ્રયાસ કરવાનો રહેતો નથી, તેની આવડત અને પ્રામાણિકતા જ પૂરતાં નીવડશે. જેનો અભાવ હતો તેની પૂર્તિ થઈ જશે. અને જો સમસ્યા વિકટ લાગતી હોય તો તે તેને ઉકેલવામાં મદદ કરી શકે એવા લાયકાત ધરાવતા લોકોનું માર્ગદર્શન મેળવશે અને તેમનો સાથ લેશે. જે કરવું જોઈએ એ બધું જ કરી છૂટશે. હાથ-પગ જોડશે, વિનય-અનુનય કરશે; પણ મદદ મેળવશે કારણ કે સમસ્યા અઘરી છે અને ઉકેલવી જરૂરી છે. ઘણું થયું. સત્તર વરસ થઈ ગયાં. જગતમાં કે સમાજમાં માથું ઊંચું રાખીને જીવી ન શકાય એ શરમનો તો નિવેડો આવ્યે જ છૂટકો. પ્રજાવસ્તલ શાસક કે કુટુંબવત્સલ વડીલ આ માર્ગ ન અપનાવે એવું બને?
હવે આજના શાસકોનું મૂલ્યાંકન કરો. આવું કાંઈ બની રહ્યું હોય એમ તમને લાગે છે? સાત દાયકા જૂની સમસ્યા ઉકેલવા માટેની પ્રામાણિક જદ્દોજહદ નજરે પડે છે? જો સમસ્યા વિકટ હોય તો કોઈની મદદ લેવામાં આવતી હોય એવું જોવા મળે છે? જો સમસ્યા જટિલ હોય તો રાષ્ટ્રીય સર્વસંમતિ વિકસાવવા માટેના કોઈ પ્રયાસ નજરે પડે છે?
જો એવા કોઈ પ્રયાસ નજરે નથી પડતા તો એનું શું કારણ છે? તમે પોતે જ વિચારો અને જવાબ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરો.
ભારત આઝાદ થયો એ પછીનાં બે-ત્રણ દાયકા સુધી શાસકો શરમાતા હતા અને અજંપાભરી જદ્દોજહદ કરતા હતા. કનૈયાલાલ મુનશીનો પ્રસંગ ઉપર ટાંક્યો છે. આ શરમ અને જદ્દોજહદ છેલ્લા ચાર દાયકાથી નજરે પડતાં નથી, પછી સરકાર કૉન્ગ્રેસની હોય કે ભા.જ.પ.ની. શા માટે? શું કોઈ જદ્દોજહદ કરતાં રોકી રહ્યું છે? આ પ્રશ્ન ગર્ભિત છે એટલે તેનો જવાબ પણ શોધજો.
25 સપ્ટેમ્બર 2019
સૌજન્ય : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 26 સપ્ટેમ્બર 2019
અનમ ઝકરિયા નામની એક પાકિસ્તાની યુવતી લાહોરની કૉલેજમાં સમાજ વિજ્ઞાન ભણતી હતી અને તેની નાની સાથે રહેતી હતી. તેની નાની વિભાજન પહેલાં ભારત તરફના પંજાબમાં રહેતી હતી અને વિભાજનના કારણે પાકિસ્તાન જવું પડ્યું હતું. અનમ કહે છે કે તેની નાની જ્યારે પણ વિભાજનની વાત નીકળતી ત્યારે કેવી કેવી યાતના સહીને તે અને તેનો પરિવાર આ બાજુ પાકિસ્તાનમાં આવ્યો હતો અને હિંદુઓએ કેવા કેવા અત્યાચાર કર્યા હતા એની વાત કરતી રહેતી. દરેક વખતે અત્યાચારી હિંદુઓની કથા તે સંભળાવતી એટલે અનમ પણ એમ માનતી થઈ ગઈ હતી કે આ ધરતી પર હિંદુઓ જેવી ખરાબ કોમ બીજી એકે નથી. તેની કોલેજમાં ભણતા બીજા વિદ્યાર્થીઓ પણ હિંદુઓ વિષે લગભગ આવો જ અભિપ્રાય ધરાવતા હતા અને તેમનો અભિપ્રાય પણ આવી કોઈને કોઈ નાની-નાના, કાકા-કાકી, દાદા-દાદીઓને કારણે બન્યો હતો.
આ મઢેલી ત્વચા સાચી હોતી નથી એટલે જો તેને ખરોચવામાં આવે તો નીચે રહેલી સંવેદનશીલ ત્વચાને જગાડી શકાય છે. એ પછી અનમે ભારતના વિભાજનનો શિકાર બનેલાઓની મઢેલી ત્વચાને ખરોચવાનો પ્રોજેક્ટ હાથ ધર્યો. તેને સમજાયું કે સત્ય જે મઢવામાં આવ્યું છે તેનાથી જુદું છે. એ પછી તેણે ભારત આવીને વિભાજન વખતે પાકિસ્તાનથી ભારત આવેલા હિંદુઓની ત્વચા પણ ખરોચવા માંડી તો તેમાં પણ એ જ જોવા મળ્યું. હિંદુઓએ મુસલમાનો માટે અને મુસલમાનોએ હિંદુઓ માટે ઘણું સારું કહેવાનું હતું; પણ એમાં ક્યાંક કોઈક જગ્યાએ પોતાનો વાંક કબૂલ કરવો પડે, અથવા બીજાની સારપ કબૂલ કરવી પડે એટલે તેનાથી બચવા માટે બન્ને કોમે પોતાને માફક આવે એવું સત્ય સ્વીકારીને પોતાના શરીર પર ત્વચા મઢી લીધી હતી. અનમ ઝકરિયાએ હિંદુ અને મુસલમાન એમ બન્ને કોમના લોકોની ચામડી ખરોચીને જે તારણ કાઢ્યું છે એ ‘ધ ફૂટપ્રિન્ટ્સ ઓફ પાર્ટીશન : નેરેટીવઝ ઑફ ફોર જનરેશન્સ ઑફ પાકીસ્તાનીઝ એન્ડ ઇન્ડિયન્સ’ નામનાં પુસ્તકમાં જોવા મળશે.
નામ દીધા વગર સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય સામે મોરારિબાપુએ આક્રોશ ઠાલવ્યો તેની પાછળ સમજાય એવું કારણ છે. તેમનો મુદ્દો એ છે કે હિંદુઓનો ધર્મ સનાતન ધર્મ છે. તેના ગ્રંથો છે, તેના રામ, કૃષ્ણ, શંકર, હનુમાન જેવા ભગવાન છે, તેના યાત્રાધામો છે, તેના ધાર્મિક વિધિ-વિધાનો છે, તેના દર્શનો છે, વગેરે. આ બધા થકી સનાતન ધર્મની ઓળખ બની છે અને એ ન ગુમાવવી જોઈએ કે ન મોળી પાડવી જોઈએ. આજકાલ નવા નવા સંપ્રદાયો સ્થપાતા જાય છે અને ધર્મગુરુઓ નીકળી પડે છે, જે સનાતન ધર્મની આ બધી ઓળખો બાજુએ હડસેલીને પોતાને સ્થાપે છે. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સ્થાપક સ્વામિ સહજાનંદ ભારતમાં થઈ ગયેલા અનેક સંતોમાંના એક સંત હતા, પણ સ્વામિનારાયણવાળાઓએ તેમને ભગવાન તરીકે સ્થાપ્યા છે. આવું માત્ર સ્વામિનારાયણવાળા નથી કરતા, બીજા પણ કરે છે. જો આ રીતે બધા નોખા ચોકા માંડતા રહેશે અને પોતાને હિંદુ ગણાવવા છતાં સનાતન ધર્મની ઓળખોને નકારશે તો સનાતન ધર્મનું શું થશે એની મોરારિબાપુને ચિંતા છે. મોરારિબાપુએ સનાતન ધર્મના પ્રસ્થાપિત ભગવાનોને ‘સાઈડ’ કરવામાં આવી રહ્યા છે એમ કહ્યું છે.