નાના હતા ત્યારથી ગાતા હતા 'મામાનું ઘર કેટલે , દીવો બળે એટલે ..'

સામે જે ઘર દેખાય છે કે જ્યાં દીવો બળી રહ્યો છે તે મામાનું ઘર એવો સીધો સાદો અર્થ ત્યારે ને અત્યારે પણ સમજાય છે.

પણ ક્યારેક લાગે કે જ્યાં આપણા માટે કાયમ દીવો બળે છે, એટલે કે પ્રહ્લાદ પારેખે શીખવ્યું છે તે પ્રમાણે કોઈ આપણી રાહ જોઈ રહ્યું છે તે ઘર એટલે મામાનું ઘર. જે ઘર આપણામાં માટે કાયમ ખુલ્લું હોય તે મામાનું ઘર .. જે ઘરના દીવડાનો પ્રકાશ આપણાં આંગણાને અજવાળવા આવી ચડે તે મામાનું ઘર ..

બાળપણથી મામાના ઘરનું ભારે આકર્ષણ. વેકેશનના પહેલા જ દિવસે અમારી પલટન મામાના ઘરે જવા ઉપડે ને છેલ્લે દિવસ ઢીલા ચહેરા સાથે પરત ફરે. આખ્ખું વેકેશન મામાના ઘરે મજા કરવાની. ઘરથી પણ વિશેષ લાડકોડ. પોતાના સંતાનોને છાસ આપે પણ મામી મને તો સાંજે વાળુમાં દૂધ જ આપે. ત્રણ મામા સાથે ને પાસે પાસે રહે. સુવાનું તો કોઈ એક મામાના ઘરે પણ ઊઠીને ચા ત્રણેય મામાના ઘરે રકાબી રકાબી પીવાની. ને એમાં પણ ખતુમામી એટલે કે નાના મામીની મીઠી ચા આપણી સ્પેશિયલ. મામી-ભાણેજ અલક-મલકની વાતો કરતાં ચાની ચુસ્કી લીધાં કરીએ.

આમ તો મોસાળનું ગામ ખેડોઈ. કચ્છભરમાં જ્યાંની વાડીઓ વખણાય તે ગામની પાદરે કચ્છ ટ્રાન્સપોર્ટમાં ગાડી ચલાવતા અંજારના સીધીક મામાના ખટારામાંથી ઉતરીએ ત્યારે નાની રાહ જોઈને જ બેઠાં હોય. આંખે ઝાંખપ આવ્યાં પછી દૂરથી અમને જોવા નાની આંખ પર હાથની છાંયડી કરે. અમને જોઈને મુખ હરખાઈ ઊઠે ને આંખ છલકાઈ ઊઠે. ચૂમીઓનો વરસાદ વરસી પડે ભલે ને ગમે તે ઋતુ હોય !

નાનાને તો આ આંખોએ ક્યારે જોયા નથી પણ નાનીનાં પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વને લીધે એમની ખોટ પણ ક્યારે ય વરતાઈ નથી. હું નાનીના ગળાડૂબ પ્રેમમાં છું. એમના વિશે તો વિગતે ચરિત્રલેખ કરવાની ભાવના છે. એમના કરચલીયાળી ચામડીવાળા હાથ પર હું  હાથ ફેરવતો. મને એમ કરવું બહુ ગમતું. વૃદ્ધત્વનું તેજ મેં એમની આંખોમાં ને બોલાતા પ્રત્યેક શબ્દમાં અનુભવ્યું છે. હજી ઘણીવાર  પુછાઈ જાય છે કે નાની કેમ છે ?

મામા જ સઘળા લાડ કરવાની જગ્યા. નવાં કપડાં બાર મહિને એક કે બે વાર મામાના ઘરેથી જ મળે. બાકી તો વાણિયાઓએ આપેલાં કપડાં પહેરવાના. ચંપલ પણ મામા લઈ આપે. મામાના ભાઈબંધની દુકાનેથી અમે બધું લઈ આવીએ, 'હિસાબ હું મામા સાથે સમજી લઈશ' એમ કહેતા દુકાનદાર ભાઈના વાક્યો અત્યારે યાદ આવે છે ત્યારે થાય છે કે મામા આ હિસાબ કઈ રીતે સમજતા હશે. પણ ત્યારે તો કપડાંની સીવેલી થેલીમાં સામાન લઈ રાજી થતા થતા ઘરે આવતા. મામા તો માત્ર ભલે લઈ આવ્યા એટલું જ બોલતા.

નાના ઈશાકમામાની ઘોડાગાડીમાં બેસીને વાડીએ જવાની કંઈક અલગ જ મજા આવતી. વાડીઓની વચ્ચેથી નીકળતી ગાડા વાટે ચાલતી ઘોડાગાડીમાં બેસવાની તો મજા આવે જ પણ એથી પણ વધુ મજા આવતી ચીકુ, કેરી ને જામફળના લચી પડેલા બગીચાઓમાંથી મન પડે તે ખાવાની. મને બરાબર યાદ છે કે એકેય વાડીમાં તારની વાડ નહિ ને કોઈની રોક ટોક પણ નહીં. વેચાતાં ફળ લેવાની ત્રેવડ તો ક્યાંથી હોય એટલે મામાના ગામની વાડીઓમાં ધરાઈને ફળ ખાઈ લેતા, વરસ ભરના સામટા.

વાડીઓની સરહદ પૂરી થાય ને થોડાં બાવળની સીમને વટાવી અમારી સવારી મામાના ઈંટોના ભઠ્ઠા પર પહોંચતી. કુંભારની માટી સાથેની નિસબત બરાબર અનુભવાતી. ઈંટ જો પકવવા મૂકી હોય તો એની એક વિશિષ્ટ સુગંધ નાકને ઘેરી લેતી. હું કામમાં મદદ કરાવવા જાઉં તો એ પણ રમત જેવું લાગતું. વાડીમાં લાલ લાલ તરબૂચ નિંદામણની ખુરપીથી જ ચાર ટુકડા કરીને ખાઈ જતા. પછીથી મામા સપરિવાર વાડીએ રહેવા આવી ગયા ત્યારે દિવસો સુધી આ મજા માણી છે.

હમણાં વેકેશનમાં બે દિવસ મામાના ઘરે જઈ ફરી એ દિવસો પાછા જીવી આવ્યા. માનો વર્ગ એવા ઈસ્માઈલમામા, ઈશાકમામા ને ખુદાને પ્યારા બની ગયેલા દાઉદમામા તરફથી મળેલા અસીમ પ્રેમના પ્રવાહને વહેતો રાખી શકું તો ઘણું !

મારા મામાનું ઘર હવે મારી ભીતર જ બંધાઈ ગયું છે ! અંદર દીવો બળ્યા કરશે ત્યાં સુધી એ ઘર સાવ નિકટ ઝળહળ્યા કરશે !

સૌજન્ય : રમજાનભાઈ હસણિયાની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ના સૌ સંવાહકો અને વિશ્વભરમાંથી જોડાયેલાં સૌ સ્વજનો, સૌને પ્રણામ; – જય જગત.

ગાંધી-વિનોબા મૂળે પ્રયોગના માણસ હતા એટલે આચાર્ય વિનોબાની સવાશતાબ્દી અવસરે આયોજિત કાર્યક્રમમાં પણ સ્નેહી વિપુલભાઈ કલ્યાણીએ મારા જેવા નવા નિશાળિયાને આટલા મોટા ગંભીર વિષય ઉપર વાત કરવાનું કહીને એક પ્રયોગ જ કર્યો છે, એ કેટલો સફળ રહશે, તે તો રામ જાણે ! પણ આ પ્રયોગ કરીને મને મારા પ્રિય વિનોબાની વધુ નજીક લાવી દેનાર વિપુલભાઈ પ્રત્યે હું આરંભે જ અહોભાવ વ્યક્ત કરી લઉં !

વાત માંડતા પહેલા ધ્રુવ ભટ્ટે ‘મુઠ્ઠી ઊંચેરા માનવી શ્રેણી’માં સ્નેહી ભદ્રાયુભાઈ વચ્છરાજાનીને કરેલી એક વાત કરીને મારી મનોદશાને વ્યક્ત કરવા ઇચ્છીશ.

ધ્રુવદાદાએ એક વાત એવી કરેલી કે એક વખત દરિયાકિનારે બાળકોને કેંપમાં લઈ ગયેલાં ત્યાં થોડાં માણસો પોતાના ભાભુ એટલે કે બાની જેઠાણીને દરિયે લઈ આવેલાં. એમણે એ લોકોને  કારણ પૂછ્યું તો કહે, ‘બા ત્રણ દિ’થી વેણ લઈને બેઠાં છે કે અમાસનો દરિયો ન્હાવો છે.’ એટલે ધ્રુવદાદા કહે, ‘એક કામ કરો, એમને અહીં બેસાડી ડોલમાં પાણી ભરીને નવડાવો, અમથાં ક્યાંક હેરાન થઈ જશે.’ આવું સાંભળી બા બોલ્યાં, ‘દીકરા ! દરિયો ડોલમાં નૈ હમાય ! દરિયાને ડોલમાં કેમ ભરી લાવવો ?

એ પ્રશ્ન મારા માટે પણ અહીં ઊભો છે. વિનોબાનાં અખૂટ શબ્દસિંધુમાંથી મારી નાનકડી ડોલમાં કેટલું જળ ભરી શકાશે, તેની મૂંઝવણ છે. મારી સ્થિતિ સમંદરમાં ચરકલડે ચાંચ બોડી જેવી થવાની છે. પણ એમાં કામ લાગશે બાળપણમાં ભણેલું એક ગીત ..    

 ‘ગણ્યા ગણાય નહી, વિણ્યા વિણાય નહિ
                     તોય મારી છાબડીમાં માય.’

અગણિત તારાને નાનકડી છાબડીમાં ભરીને ઊભેલી નાનકડી કિશોરીની જેમ હું પણ તમારી સામે વિનોબા વાઙમયને લઈને હાજર છું. ‘વિનોબા વાઙમયનું આચમન’ વિષય-શીર્ષકમાં આચમન એવો શબ્દ વિપુલભાઈએ મારા પર કૃપા કરીને વાપર્યો હોય એવું અનુભવું છું.

હું આ વાત કરી શકું એ માટે સહાયક બનેલા ઉષાબહેન વોરા અને એમની સમગ્ર ટીમ-પવનાર, પારુલબહેન દાંડીકર – યજ્ઞ પ્રકાશન-વડોદરા, ગુરુજન ડૉ. દર્શનાબહેન ધોળકિયા, રમેશભાઈ સંઘવી, મુકતાબહેન ભાવસાર, નિરંજનાબહેન ક્લાર્થી, વિદ્યાર્થી મિત્ર કરણસિંહ પરમાર, આદિ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરી મારી વાત માંડું છું.

વિનોબાજીના સાહિત્યની વાત માંડવાની છે ત્યારે આરંભે વિનોબાજીએ આપેલી સાહિત્યની વ્યાખ્યા પર એક નજર કરી લઈએ. તેઓ કહે છે, ‘જે સત્યનો યશ ગાય, જીવનનો અર્થ સમજાવે, વ્યવહારમાં માર્ગદર્શન કરે અને ચિત્તની શુદ્ધિ કરે તે સાહિત્ય’.

સાહિત્યમાં સત્યતા, જીવન સાથેની નિસબત, વ્યવહારજ્ઞાન આપવાની ક્ષમતા અને સૌથી વધુ ચિત્ત શુદ્ધિ પર ભાર મુકતા વિનોબા પોતે આ જ આદર્શને અનુસરે તે સ્વાભાવિક છે. વિનોબાજીના શબ્દે સત્યનો યશ ગાયો છે. એટલું જ નહીં પણ સત્ય જગતને સમજાવ્યું છે. વિનોબાજીની વાત આટલી બધી અસરકારક કેમ બની છે એનું એક કારણ એ છે કે વિનોબાનો શબ્દ જીવાયેલો શબ્દ છે. એટલે એમના શબ્દની અસરકારકતા વધી ગઈ છે. મીરાંએ રામ રાખે તેમ રહ્યા પછી ગાયું કે, ‘રામ રાખે તેમ રહીએ, ઓધવજી … રામ રાખે તેમ રહીએ’. સાદી સરળ બાનીમાં આટલી અસરકારકતા આવી છે કેમ કે એ પ્રથમ જીવ્યાં છે ને પછી બોલ્યાં છે. એમનો શબ્દ અનુભૂતિની અગ્નિમાં પાકીને, પરિશુદ્ધ બનીને આવ્યો છે. વિનોબાની વાત પણ આ જ કારણસર આટલી પ્રભાવક બની છે.

બીજી વાત છે જીવન સાથેની નિસબતની. નિસબત બહુ મોટો શબ્દ છે, આપણે એને છાશવારે જયાં ત્યાં વાપરી દેતાં હોઈએ છીએ, પણ વિનોબા જેવાંના સંદર્ભમાં આ શબ્દપ્રયોગ એક્દમ સાર્થક સાબિત થાય. વિનોબા જીવનના પરમ ચાહક છે. જીવન સાથેની એમની નિસબત એમનાં શબ્દે શબ્દે અનુભવાય છે.

ત્રીજું વ્યવહારજ્ઞાન આપવાનું બહુ મોટું કામ એમના સાહિત્યએ અનાયાસ કર્યું છે. આચાર્ય મમ્મટએ કહેલ કાન્તાસંમિત ઉપદેશ તેમની વાણીમાં સહજ રીતે આવીને માનવજીવનનાં ઉર્ધ્વીકરણનું  કારણ બને છે.

ચોથું ચિત્તની શુદ્ધિ કરે તેને વિનોબા સાહિત્ય કહે છે. આધુનિક માપદંડોની લ્હાયમાં કે કલા ખાતર કલાની દોટમાં ચિત્તને ભ્રમિત કરી દેનાર સાહિત્ય તરફ ઝૂકી ગયેલ સમાજને એક ઋષિ તો ચિત્ત શુદ્ધિને માર્ગે જ વાળે ને ! અધ્યાત્મ માર્ગના આ પથિકે ચિત્તશુદ્ધિની કેડી પોતાના શબ્દોમાં કંડારી આપી છે. આમ, પોતે આપેલી વ્યાખ્યાને વિનોબાએ પોતે સાર્થક કરી આપી છે.

વિનોબાની શબ્દશ્રી એમનાં દળદાર ૨૦ ખંડોમાં સંગૃહિત થયેલી છે. પવનાર આશ્રમ દ્વારા એ પ્રકાશિત થયેલ છે અને હવે તો એ ઓનલાઈન પી.ડી.એફ. ફોર્મેટમાં પણ ઉપલબ્ધ છે. આ ખજાનો એવો છે કે જેણે અનેકને વિચારસમૃદ્ધ કર્યાં છે, ભાવસમૃદ્ધ કર્યાં છે અને આત્મસમૃદ્ધ પણ કર્યાં છે.

ઉષાબહેન વોરા ‘કૃતયોગી વિનોબા’ પુસ્તિકાના પૃષ્ઠ નં. ૩૮-૩૯ પર નોંધે છે તેમ, ‘વેદથી લઈને ગાંધી અને અણુયુગ સુધીનું તેમનું એ ચિંતન, પાંચસો પાનાંનો એક એવા વીસ ખંડોની માલિકારૂપે પણ પ્રકાશિત થયું છે. આજના યુગને માટે એ અણમોલ ચિંતન ખજાનો છે …….. તેમની પ્રજ્ઞા, મેઘા, પ્રતિભા, આત્માનુભૂતિના રસે રસાયેલું એ સાહિત્ય સપાટી પર છબછબિયાં મારતા આજના સમાજને ‘ગહેરે પાની પૈઠ’નું દિશાદર્શન કરાવી જાય છે.’

વિનોબાજીએ આપણે જેને સર્જનાત્મક સાહિત્ય કહીએ છીએ એવું ઓછું લખ્યું છે. પણ, તેમણે સાચા અર્થમાં સર્જનાત્મક – વ્યક્તિ અને સમાજનું ઘડતર કરનારું, ચારિત્ર્ય નિર્માણ કરનારું – સાહિત્ય રચ્યું છે. એમની આ જુદા પ્રકારની સર્જનાત્મકતાની કદાચ આજે સમાજને વિશેષ જરૂર છે. કોઈ સંતની કરુણા શબ્દોમાં વહીને આવે તો કેવું રૂપ ધારણ કરે એ કોઈએ જોવું હોય તો તેમણે વિનોબા વાઙમયમાંથી પસાર થવું રહ્યું.

વિનોબા વાઙમયની એક બહુ મોટી વિશેષતા છે એની ભાષાની કુમાશ. એમની પદાવલી નરસિંહની જેમ એકદમ કોમળ પદાવલી છે. તેથી એમની વાણીમાં ક્યાં ય ભાર અનુભવાતો નથી. હળવી ફૂલ જેવી વાતોમાં વિનોબા જીવનના ભારેખમ સત્યો સમજાવી દે છે. એમનો શબ્દ વાચકને ઉર્ધ્વીકરણની દિશામાં લઈ જનાર બની રહે છે.

વિનોબાની વાણીમાં જેમ કુમાશ અનુભવાય છે તેમ જ અનુભવાય છે વિચારનું નાવીન્ય. ‘ભૂમિપુત્ર’ના પ્રથમ પાને વિનોબાને વાંચીએ ત્યારે એમ થાય કે વાહ ! કેવી નવી વાત, નવો વિચાર લઈને આવ્યા છે ! તેઓ ‘दिने दिने नवम नवम’ છે. ‘અહિંસાની ખોજમાં’ નામક તેમની આત્મકથા કહેવાયેલ પુસ્તકમાં તેમનું વિધાન કઈંક આ રીતે અંકિત થયું છે. પોતાના વિશે વિનોબા કહે છે, ‘હું એટલો બેભરોસાવાળો માણસ છું કે આજે હું એક મત વ્યકત કરીશ અને કાલે મને બીજો મત યોગ્ય લાગશે તો તેને વ્યક્ત કરતા થોથવાઈશ નહીં. કાલનો હું બીજો હતો અને આજનો હું બીજો છું. હું પ્રતિક્ષણ ભિન્ન ચિંતન કરું છું. હું સતત બદલતો જ આવ્યો છું.’ (‘વિનોબાની વાણી’ પૃષ્ઠ- ૨-૩)

વળી, એમના લેખનમાં એક પ્રકારની તાજગી છે. તાજાં ખીલેલાં સુગંધી પુષ્પ જેવા તેમના શબ્દોના સંપર્કમાં આવે તેની સ્થિતિ અત્તરની દુકાનમાં લટાર મારનાર જેવી થાય છે . ખરીદે નહીં તો ય સુગંધ તો એને આલિંગન આપી જ દે છે.

વિનોબાનો શબ્દવૈભવ પાણી પર તરતી હિમશીલા જેવો છે; ઉપર દેખાય છે તેથી ઘણો મોટો ભાગ અંદર છે, અછતો છે. વિનોબાએ જ આ વાતને  ટેકો આપતા કહ્યું છે કે ‘મારું જીવન તમે સપાટી પર જુઓ છો એટલું જ નથી, હું જુદી જ દુનિયાનો માણસ છું.’ આશ્રમમાં આકાશવાણીના કોઈ પ્રતિનિધિ તેમની સાથેનો વાર્તાલાપ ધ્વનિમુદ્રિત (રેકોર્ડ) કરવા આવ્યા ત્યારે બાબાએ કહેલું કે, ‘મને બ્રોડકાસ્ટમાં નહીં, ડીપકાસ્ટમાં રસ છે.’ ને પછી હસતાં હસતાં પૂછેલું કે, ‘તમારું ટેપરેકોર્ડર મારું બોલેલું તો રેકોર્ડ કરી લેશે, પણ શું એને મારું મૌન રેકોર્ડ કરતા આવડશે ?’ (વિનોબા ચિંતન- પ્રસાદ, સં. – રમેશ સંઘવી, અંતિમ પૃષ્ઠ)

એમનું મૌન પકડવાની તાકાત તો મારામાં નથી પણ એમના શબ્દોનો હાથ પકડીને થોડી વાત કરું છું. વિનોબાજીએ ગાંધીજીએ એકાદશ વ્રત વિશે લખેલી નાનકડી પુસ્તિકા ‘મંગળ પ્રભાત’નો મરાઠીમાં ‘અભંગ વ્રતેં’ નામે પદ્યાનુવાદ કર્યો છે. એની પ્રસ્તાવનામાં એમની વિનમ્રતા તો જુઓ. એમણે કહ્યું કે, ‘અનુવાદની પ્રેરણા પરમાત્મા તરફથી મળી, પ્રસાદ મહાત્માજી દ્વારા મળ્યો અને તે પ્રસાદ વહેંચવા માટે વાણી સંતોની કૃપા દ્વારા મળી … આમાં વિન્યાનું કોઈ કર્તૃત્વ નથી.’

વિનોબા સફળ સંપાદક, ઉત્તમ અનુવાદક અને લલિત નિબંધ જેવા ચિંતનાત્મક ગદ્યના સ્વામી છે. એમના સંપાદન અને ગદ્યની વાત પછી કરું. ‘મંગળ પ્રભાત’નો પદ્યાનુવાદ કરનાર વિનોબાનો શ્રેષ્ઠત્તમ અનુવાદ હોય તો તે છે – ‘ગીતાઈ’. વિનોબાજીના માએ કહ્યું કે, ‘ગીતા વાંચવી છે, પણ સંસ્કૃત આવડતું નથી. તું મરાઠીમાં એનો અનુવાદ કરે તો કેવું !’ આમ, માની પ્રેરણાથી વિનોબાજીએ ગીતાનો મરાઠીમાં અનુવાદ કર્યો ને ગીતાના દર્શનને માતૃભાષામાં લાવી દઈ સર્વજન સુલભ બનાવી દીધું. ‘ગીતાઈ’ = ગીતા+આઈ (મા).  એમણે કહ્યું છે, ‘गीताई माउली माज़ी’ (ગીતા મારી મા).

ગીતાના અભ્યાસુ, પંડિતો, ટીકાકારો, વિદ્વાનો તો ઘણા થયા હશે પણ ગીતાનું સંતાન તો વિનોબા જ થઈ શકે! અને એટલે ગીતા પોતાના રહસ્યો તેમની પાસે ઉદ્ઘાટિત કરે ને જેલમાં ‘ગીતા પ્રવચનો’નું પ્રાગટ્ય થાય ! શ્રીકૃષ્ણ જેલમાં જન્મ્યા હતા, વિનોબાએ ગીતા પ્રવચનોની વાતો જેલમાં કરીને પુનઃ કૃષ્ણને, તેમના દર્શનને જેલમાં જન્માવ્યા. આ છે વિનોબાની પ્રજ્ઞાનો પ્રતાપ.

ગીતાના પ્રવચનો વિશે તો કેટલુયે બોલાયું, લખાયું છે એટલે ઝાઝું કહેતો નથી. વિનોબાની પરિણીત પ્રજ્ઞાનું ફળ તે ગીતા પ્રવચનો છે. કવિતા પણ આવા સાધકો પાસે પોતાનું અંતઃસત્વ ઉઘાડવા તત્પર હોય છે. એમણે જે રીતે સ્વધર્મની વ્યાખ્યા સમજાવી છે કે સ્થિતપ્રજ્ઞની વાત કરી છે તે વાંચીએ ત્યારે તેમના દર્શન પાસે ઝૂકી જવાય. અને તે પણ પાછું સાદી સરળ બાનીમાં. વિનોબા વિશે સમજાવતા મારા ગુરુજન દર્શનાબહેન ધોળકિયાએ કહેલું કે ગાંધીયુગીન ગદ્યનો ઉત્તમ દૃષ્ટાંત વિનોબાનું સાહિત્ય છે. સરળ છતાં એટલું જ ઊંડું ને અર્થસભર. એકાદ ઉદાહરણ આપ્યા વિના રહી શકતો નથી. સ્વધર્મની વાત સમજાવવા પુંડલિકનું ઉદાહરણ વિનોબાજીએ  આપ્યું. માતા-પિતાની સેવારૂપી કર્તવ્યમાં નિમગ્ન પુંડલીક સામે ભગવાન આવે તો ય તે પોતાના સ્વધર્મથી ચ્યુત થતા નથી. વિનોબા કહે છે કે, ‘ફળત્યાગી પુરુષની કર્મસમાધિ આવી ઊંડી હોય છે.’

 ‘ઉપનિષદોનો અભ્યાસ’ નામે તેમનું પ્રથમ પુસ્તક ૧૯૨૩માં તેમની ૨૮ વર્ષની ઉંમરે લખાયેલું. પોતાના જ લખાણને વિનોબા જટિલ અને છતાં ઊંડું કહે છે. ઉપનિષદોનું મૂલ્ય સમજાવતા તેઓ એવી વાત કરે છે કે જેના તરફ બહુ ઓછા લોકોનું ધ્યાન ગયું છે. વિનોબા પાસે અર્થઘટનની જબરદસ્ત તાકાત છે. વેદ-ઉપનિષદ કેટલા ય વિદ્વાનોએ વાંચ્યા હશે પણ વિનોબાજીના અર્થઘટન જોશો તો ખ્યાલ આવશે કે એમાં કેટલું નાવીન્ય છે. આપણે સ્વર્ગના પ્રલોભનો આપવામાં ને નરકની બીક બતાડવામાં જ અટવાઈ ગયા, જ્યારે વિનોબા ઉપનિષદને કઈ રીતે જુએ છે તે જુઓ …

‘ઉપનિષદે ત્યાં સુધી કહેવાની હિંમત કરી છે કે જે ગ્રંથોનો અંત્યત ઉપકાર આપણે માનતા હોઈએ તેમનુંયે વિસર્જન કર્યા વિના જ્ઞાન નથી થતું. ‘वेदान अपि संन्यसति’ નારદને કહેવામાં આવ્યું કે વેદોનો ય સંન્યાસ કરવો પડશે, વેદોનોયે છોડવા પડશે. કોઈ છે એવો બીજો ધર્મગ્રંથ જે પોતાનું જ ખંડન કરે, પોતાનો જ નિષેધ કરે અને કહે કે એ પોતે પણ બોજરૂપ છે અને એને ય છોડવો પડશે ? એને છોડ્યા વિના અસીમ સુધી નહીં પહોચી શકાય, સીમામાં જ રહીશું.’ (ઉપનિષદોનો અભ્યાસ, પૃષ્ઠ-૫)

ઉપનિષદોએ વિનોબાને શું આપ્યું ? તો જવાબ છે પાપી કે દોષી હોવાના ગીલ્ટમાંથી મુક્તિ.   એમણે લખ્યું કે, ‘ઉપનિષદોએ એમ ન કહ્યું કે તું મારી પાસે આવ, હું તને પુણ્ય માર્ગ બતાવીશ, સાધનાનો માર્ગ દાખવીશ. એણે તો સીધું એમ જ કહ્યું કે તું પાપી-બાપી છે નહીં, તું તો બ્રહ્મ જ છે. આ ગ્રંથે મને એટલી બધી હિંમત આપી છે કે દુનિયા આખી મારી સામે ઊભી હોય, તો પણ મારી ઇચ્છા વિરુદ્ધ મને દબાવી શકે નહીં, એવો આત્મવિશ્વાસ હું અનુભવું છું. (ઉપનિષદોનો અભ્યાસ, પૃષ્ઠ-૫) ઉષાબહેન વોરા નોંધે છે તેમ પુ.લ. દેશપાંડેએ આ પુસ્તક વાંચીને કહેલું કે, ‘લાગે છે, જાણે ઉપનિષદનું દૂધ પીને જ વિનોબાએ માના ગર્ભમાં પ્રવેશ ન કર્યો હોય !  ગાંધીજીની માગણીથી વિનોબાજીએ ઈશોપનિષદના ૧૮ મંત્રો પરની તેમની સૂત્રરૂપ ટીપ્પણી લખી તે ‘ઈશાવાસ્યવૃત્તિ’ નામે પ્રગટ થઈ.

‘જ્ઞાનદેવ ચિંતનિકા’ નામે તેમણે જ્ઞાનદેવના ભજનોની ઊંચાઈ, ઊંડાણ, માધુર્ય અને ગાંભીર્યને આત્મસાત કરીને પ્રતિધ્વનિત કર્યાં છે. જ્ઞાનદેવ વિનોબાના આરાધ્યોમાંના એક છે. પોતે ત્રણ મહાપુરુષોના ઋણી છે એવું કહી એ પ્રથમ મહાત્મા ગાંધી, પછી આદ્ય શંકરાચાર્ય અને ત્રીજું નામ જ્ઞાનદેવનું આપે છે. ‘ગાંધીજીનો સહવાસ પ્રાપ્ત થયો. શંકરાચાર્યે મારી શંકાઓનું સમાધાન આપ્યું.’ – એમ કહેનાર વિનોબાએ જ્ઞાનેશ્વર સાથે તો સીધો અંતરનો અનુબંધ જાણે અનુભવ્યો છે. તેઓ કહે છે કે, ‘મેં જેટલું સાહિત્ય લખ્યું તે જ્ઞાનદેવના ચરણોમાં સમર્પિત છે. મેં જે કાંઈ બે અક્ષરો પાડ્યા, એનું સઘળું શ્રેય એમને જ છે. એમણે મને ભાવ આપ્યો – ભાષા આપી, મૂળે પથ્થર જેવો કઠોર હતો. આ પથ્થરમાંથી ઝરણું વહેતું કર્યું તો તે જ્ઞાનદેવ મહારાજે જ.’ વિનોબાના લેખનમાં આ પ્રકારે અનુભવાય છે તેમની ભારોભાર કૃતજ્ઞતા. વેદના અભ્યાસ તરફ વાળનાર શંકરાચાર્ય – જ્ઞાનેશ્વરને યાદ કરવાનું તેઓ ચુકતા નથી.

અધ્યયન કોને કહેવાય એનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ જોવું હોય તો ‘ઋગ્વેદ સાર’ જોવું રહ્યું. માના મુત્યુના દિવસે જ તેમણે ઋગ્વેદ વાંચવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ લખે છે ‘જ્યાં એક માતા ગઈ, ત્યાં બીજી માતાનો આશ્રય લીધો’. વિનોબા લખે છે, ‘આ રીતે મેં વેદનું અધ્યયન ૫૦ વર્ષ કર્યું. ચાર-સાડાચાર હજાર મંત્ર મને કંઠસ્થ છે. તેમાંથી જ મેં ૧૩૧૯ મંત્ર ચૂંટી લીધા. ઋગ્વેદમાં કુલ ૧૦,૫૫૮ મંત્ર છે. તેનો અષ્ટમાંશ કર્યો …… અને ઋગ્વેદ-સાર પ્રકાશિત કર્યો. પચાસ વરસના અધ્યયનનો આ નીચોડ ….’ (વેદ : આધુનિક નજરે – પૃષ્ઠ-૯)

વિનોબા કેવળ અભ્યાસના જ નહીં પણ આચરણના પણ માણસ છે. તેમણે કહ્યું કે ‘ઠીક છે કે વેદમાં મારી શ્રદ્ધા છે અને હું વેદોનું અધ્યયન કરું છું. પરંતુ મારું આચરણ જો એવું હોય કે જેનાથી દુનિયામાં વેદો માટે નફરત પેદા થાય, તો મેં ખુદને વેદાભ્યાસી કહીને વેદનું મહત્ત્વ દુનિયામાં ઓછું કરી નાખ્યું. મારું આચરણ એવું હોવું જોઈએ, જેના પરથી લોકો કહે કે આ વેદાભ્યાસીનું આચરણ આટલું પવિત્ર છે, તો સ્વયં વેદો કેટલા પવિત્ર હશે ! આપણા આચરણ ઉપરથી આપણા સ્વાધ્યાયનું મહત્ત્વ નક્કી થશે.’ (વેદ : આધુનિક નજરે – પૃષ્ઠ-૯) અધ્યયન કરનાર વ્યક્તિની જવાબદારી કેટલી વધી જાય એની અહીં પ્રતીતિ થાય છે, ને બીજી વાત એ પણ સમજાય છે કે અધ્યયનનો અધિકાર આચરણથી પરિપૂર્ણ થાય છે. જો કે એવું વિચારનાર કેટલા ?

વિનોબાજી કોઈ કામ કરે ત્યારે કેવી નિષ્ઠાથી કરે એનું વધુ એક ઉદાહરણ ઉષાબહેન વોરાના શબ્દોમાં નોંધું. ઉષાબહેન સાનંદ નોંધે છે કે, ‘૧૯૩૯માં તેમને કુરાનનું અધ્યયન કરવાનો વિચાર આવ્યો. કુરાનનો અંગ્રેજી અનુવાદ જોયો. પરંતુ મૂળ જોયા વગર ચેન ન પડ્યું તે માટે અરબી ભાષા શીખી. સાત વાર કુરાન વાંચ્યું. ઓછામાં ઓછું વીસ વર્ષ શ્રદ્ધાપૂર્વક અધ્યયન કર્યું. રેડિયો પરથી કુરાનના ઉચ્ચારણ શીખ્યા. અરબી ભાષામાં શુદ્ધ ઉચ્ચારણની કાબેલિયત હાંસલ કરી. જેટલી શ્રદ્ધથી હિન્દુ ધર્મગ્રંથનું અધ્યયન કર્યું, તેટલી જ શ્રદ્ધાથી કુરાનનું પણ કર્યું. ગીતા વાંચતી વખતે તેમની આંખોમાં આંસુ આવતા. તે જ અવસ્થા કુરાન અને બાઈબલ વાંચતી વખતે પણ થતી. કેમ કે તેમની દૃષ્ટિ મૂળતત્ત્વને જ પકડતી. એમનું ‘કુરાન-સાર’ પુસ્તક ૧૯૬૨માં પ્રથમવાર પ્રકાશિત થયું. એ પુસ્તક અંગે સુપ્રસિદ્ધ મૌલાના મસુદીએ કહ્યું – ‘પચ્ચીસ મૌલવી દસ વરસ બેસીને, લાખો રૂપિયા ખર્ચ કરીને જે કામ ન કરી શકે, તેવું આ કામ થયું છે.’ (કૃતયોગી વિનોબા, પૃષ્ઠ-૩૬)

નિસબતની જે વાત આગળ કરી એ વાતને અહીં પણ જોડી શકાય. કોઈ કામ કેટલો પરિશ્રમ માંગે છે ને એમાં કેવી ચીવટ જરૂરી છે તેનું ઉદાહરણ અહીં મળશે. આવી જ નિસબત ને જહેમતથી તેમણે ખ્રિસ્તીધર્મ સાર, ભાગવતધર્મ સાર, જપૂજી, ધમ્મપદ વગેરેનું સંકલન કર્યું છે. સર્વધર્મનો અભ્યાસ રામકૃષ્ણ પરમહંસ પછી વિનોબાજીએ જ કર્યો છે. પોતપોતાના ધર્મમાં ઊંડા ઊતરનાર અનેકાનેક સંતો-મહંતો આપણને મળશે. સમાનતાની વાતો કરનાર પણ થોડાં–ઘણા જડી આવે. પણ આ રીતે એક-એક ધર્મનો અભ્યાસ કરનાર ને તેનાં ઊંડાણ સુધી પહોંચનાર જવલ્લે જ જડે.

આ સાર આપવાં પાછળનો તેમનો ઉદેશ્ય પણ નિરાળો છે. વિનોબા કહેતા કે, ‘લોકો પુસ્તકનો સાર પ્રકટ કરે છે જેથી મૂળ પુસ્તક વાંચવાની પ્રેરણા મળે, જ્યારે મારી દૃષ્ટિ છે, વિસ્તારમાં જવાની જરૂર ન પડતા સારતત્વ હાથમાં આવે.’ – (કૃતયોગી વિનોબા, પૃષ્ઠ-૩૭ ) ધર્મગ્રંથોમાંથી પણ સાર લેવાની વૃત્તિએ તેમની પાસેથી આ પ્રકારના કામ કરાવ્યા છે. તેમણે કહેલું , ‘સાર લો અસાર છોડો …… ’

વિનોબા પરમ આસ્તિક વિભૂતિ છે પણ એમની ઈશ્વરની વાતોમાં જડ ધાર્મિકતાની ગંધ નથી આવતી, પણ આધ્યાત્મિકતાની સુગંધ પ્રસરે છે. અધ્યાત્મની ઉપાસના ઘણીવાર નિષ્ક્રિયતા તરફ દોરી જાય, એકાંત ભણી લઈ જાય એવું બને. વિનોબાએ તો સમાજ સેવા કરતાં–કરતાં અધ્યાત્મનો એકડો ઘૂંટવાની કલા હસ્તગત કરી લીધેલી ને અન્યને શીખવી પણ ખરી. એમણે કહેલું કે, ‘હૃદયમાં રામ, મુખમાં નામ, અને હાથમાં સેવાનું કામ – આ જ છે આજની સાધના.’

સંતસાહિત્યના ચયનમાં પણ વિનોબાજીનું પ્રદાન નોંધપાત્ર રહ્યું છે. મહારાષ્ટ્ર ઉપરાંત આસામ, દક્ષિણ ભારતના અન્ય સંતો સહિત તુલસીદાસજીનાં ભજનોનાં એક-એક ચયનાત્મક પુસ્તકો તેમણે આપ્યાં છે. તેઓ બહુ સારા સંપાદક પણ છે, એની સાબિતીરૂપ આ તમામ ગ્રંથો છે. તુલસીદાસજીનાં ભજનોનું પુસ્તક ‘વિનયાંજલિ’ નામે પ્રગટ થયેલું છે.

ભૂમિ સંપાદનનું કામ કરતાં કરતાં હૃદય અને દિલોનું સંપાદન-સમન્વય કરવાનું બહુ મોટું કામ વિનોબાજીએ કર્યું છે. ગાંધી અને વિનોબાએ દિલોને જોડવાનું કામ જ કર્યું છે. વિનોબાજી તો શબ્દશઃ આ વિધાન કહે છે કે, ‘મારી જિંદગીનાં બધાં કામ દિલોને જોડવાના એકમાત્ર ઉદ્દેશથી પ્રેરિત છે.’ વિનોબાની વાતોમાં ખંડનાત્મકતાનો અભાવ અને વિધાયકતાનો પ્રભાવ નિરંતર અનુભવાય છે. વિનાયક મૂળે વિધાયક છે.

વિનોબાના લેખનમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે લખાયેલા શબ્દોમાં બોલતા વિનોબા સતત અનુભવાય છે. કોઈ ઋષિ ઓટલે બેસીને તેમના શિષ્યોને વાત કરતા હોય એવું તેમને વાંચતાં અનુભવાય. આ ઋષિએ પોતાના દર્શનની લ્હાણી છૂટે હાથે કરી છે. તેમનું બોલતું ગદ્ય એટલું તો રસાળ બન્યું છે કે જાણે કોઈ લલિત નિબંધ વાંચતા હોઈએ એવું લાગે ! આ લાલિત્ય તેમના ચરિત્રનું લાલિત્ય છે, જે શબ્દે-શબ્દે વાચકને શાતા આપતું જાય છે.

વિનોબા વાર્તાના માણસ છે. એવી એવી સરસ કથાઓ મૂકીને વાતો કરે કે એમની વાત એકદમ ગળે ઉતરી જાય … એમણે કહેલી ઘણી વાર્તાઓ-પ્રસંગો પ્રસિદ્ધ થયા છે. કેવી કેવી માર્મિક વાત કેવી અસરકારક રીતે કરતા તેમને આવડે છે તે જુઓ ….

‘એક વાર એક છોકરો મારી પાસે આવ્યો. એના કાનમાં દર્દ થતું હતું. તે રડી રહ્યો હતો. મેં એને વિનોદમાં પૂછ્યું અલ્યા, દર્દ તો કાનમાં થાય છે તો પછી તારી આંખો કેમ રડી રહી છે ? પણ કાનના દુઃખનો આંખની સાથે સંબંધ એ જ જીવતા શરીરનું લક્ષણ છે. એવી જ રીતે જે ગામમાં એક પડોશીનું દુઃખ બીજા પડોશી સુધી પહોચતું નથી, એ ગામનો સમાજ મડદા જેવો છે; એમ સમજવું રહ્યું.’ કાન પકડાવીને કબૂલ કરાવે તે વિનોબા. કોઈ પણ વાત દાખલા-દલીલ વગર ન કરે. વિનોબામાં એક જબરદસ્ત કન્વીન્સીંગ પાવર છે.

વિનોબા અને ગાંધીએ માસ(Mass) સાથે કામ લેવાનું હતું. તેથી સામાન્યજનને સમજાય એવી ભાષામાં આ બન્ને મહાપુરુષોએ વાતો કરી છે, લખી છે. પણ, તેથી એનું સ્તર જરાય ઓછું નથી આવ્યું. સાદગીમાં ઊંચાઈ જોવી હોય તેણે ગાંધી-વિનોબા વાંચવા રહ્યાં. ગાંધી કરતાં પણ મને અંગતભાવે વિનોબાનું લેખન વધુ  સરળ અને આસ્વાદ્ય લાગ્યું છે.

કચરો કાઢવા જેવી સાદી-સીધી ક્રિયાને અધ્યાત્મની ઊંચાઈ પર લઈ જાય તે વિનોબા. ‘જે માણસ બહાર જરા પણ કચરો સહન કરતો નથી, તે અંદરનો કચરો પણ સહન નહી કરે. એને અંદરનો કચરો કાઢવાની જોરદાર પ્રેરણા મળશે.’

વિનોબાની ‘વિચાર-પોથી’માં તેમના ચિંતનનો અર્ક જોવા મળે છે. વિચાર-પોથીમાં તેમના ૭૦૦ વિચારો સંગ્રહિત થયા છે. થોડાં ઉદાહરણ જોઈએ …

 * વેદમાં ‘सहते’ ધાતુના બે અર્થ થાય છે : (૧) સહન કરવું  (૨) જીતવું – જે સહે છે તે જીતે છે.

 * અંતરમાં જે વિવેકબુદ્ધિ છે, એ જ આપણો ગુરુદેવ છે. અખાએ કહેલી ‘ગુરુ થા તારો તું જ’ની વાત જાણે તેમના મુખે બોલાય છે.

 *  સાચા ગુરુની તાલીમ કેવી હોય, જુઓ ! – ‘ઉત્સાહમાં મર્યાદા છૂટી જવાનો પ્રશ્ન રહે છે. ઉત્સાહ સાથે ધૃતિ એટલે કે ધૈર્યના ગુણની જરૂર છે.’

 * ટૂંકું ને ટચ છતાં કેટલું મોટું વિધાન

  રાજનીતિ+વિજ્ઞાન = સર્વનાશ; અધ્યાત્મ+વિજ્ઞાન = સર્વોદય

 * મોહનો ક્ષય તે મોક્ષ …

વિનોબાજીએ ‘મહારાષ્ટ્ર ધર્મ’ નામક શરૂ કરેલ માસિકમાં તેમની કેટલીક લેખમાળાઓ ચાલી, જેમાંથી ‘મધુકર’ જેવાં પુસ્તકો થયાં. અત્યારે પણ પવનાર આશ્રમથી પ્રગટ થતું ‘મૈત્રી’ અને વડોદરાથી પ્રગટ થતું ‘ભૂમિપૂત્ર’ વિનોબાના વિચારોને લોકહૃદય સુધી પહોંચાડી રહ્યાં છે. ગુજરાતી ભાષામાં વિનોબા વિચારને પ્રસરવવામાં ‘યજ્ઞ પ્રકાશને’ પ્રશસ્ય કાર્ય કર્યું છે.

વિનોબાજીનો શબ્દ કેવી રીતે ફૂટે છે તેનું એક ઉદાહરણ જોઈએ. ૨૧ માર્ચ ૧૯૫૫, ફ્રાંસની એક મહિલાને જગન્નાથપુરીના મંદિરમાં પ્રવેશ ન આપવામાં આવે ને આપણા બાબા ‘ભગવાન કે દરબાર મેં નિવેદન’ નામે પ્રવચન આપે જે સાંભળનારા શબ્દશઃ લખી લે ને પછીથી તે પુસ્તક આકારે પ્રગટ થાય. વિનોબાના વચનોને ઝીલીને તેને ગ્રંથસ્થ કરી લેનાર એમના સાથીઓએ બહુ મોટું કામ કર્યું છે. ઋષિની ચેતનામાંથી પ્રગટેલા શબ્દોને એમણે વેડફાઈ જવા નથી દીધા. આવા ઝીલનારાનું પણ એટલું જ અદકેરું મૂલ્ય છે.

વિનોબાજીને બોલતાંયે આવડ્યું ને ચૂપ રહેતાંયે આવડ્યું છે. ગાંધીજી હતા ત્યાં સુધી ક્યાં ય પોતે ચિત્રમાં ન આવ્યા. ચુપચાપ કામ કરતા રહ્યા. તેમણે કહ્યું કે ગાંધી હોત તો હજુ હું પ્રકાશમાં ન આવત. પ્રજ્ઞાવાન હોવાં છતાં જાતને ગૌણ બનાવીને બેસી રહેવાની કળા પણ એમણે હસ્તગત હતી.

વિનોબાજી પાસે સુક્ષ્મ અભ્યાસ દૃષ્ટિ છે. આખા ઋગ્વેદમાં એક જ વાર પ્રયોજાયેલો શબ્દ ‘વિશ્વમાનુષ’ને તેઓ પકડે છે. એટલું જ નહિ વિશ્વમાનવીની વેદની કલ્પનાને સાકાર કરવા તેમણે જીવનભર મથામણ કરી છે, ને સૂત્ર આપ્યું તે – જય જગત. રાષ્ટ્રવાદના સંકુચિત કોચલામાં બંધાઈ રહે તેવો આ સાધુ ન્હોતો.

આટલું બધું સર્જન કરનાર વિનોબાજીએ અઢળક પુસ્તકો વાંચ્યાં છે. આઠ વર્ષની ઉંમરે એમણે ‘જ્ઞાનેશ્વરી’ વાંચી લીધી હતી. વડોદરાની સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીનાં મોટાં ભાગનાં પુસ્તકો વાંચી લીધાં હતા. સ્મૃતિ પણ એવી જ જબરદસ્ત હતી. ૨૫-૩૦ હજાર પદો તો બાળપણમાં જ એમને કંઠસ્થ હતા. અત્યંત પ્રજ્ઞાવાન યુવાન વિનાયકને એક તરફ બંગાળની ક્રાંતિ ખેંચતી હતી ને બીજી તરફ ખેંચતી હતી હિમાલયની શાંતિ. ગાંધીજીમાં તેમને બંનેનો સમન્વય જોવા મળ્યો ને તેમની પાસે ઠરીઠામ થયા. પોતાની ભૂમિકા અદા કરી ઉચિત સમયે ક્ષેત્રસંન્યાસ લેતાં પણ તેમને આવડ્યું. ઉષાબહેન વોરા ઉચિત રીતે જ નોંધે છે કે, ‘વિનોબા સાધક પણ હતા, સેવક પણ હતા, શોધક પણ હતા. સાધકની તીવ્રતા, સેવકની તત્પરતા અને શોધકની જિજ્ઞાસાના માનો વિનોબા ત્રિવેણીસંગમ.’ (કૃતયોગી વિનોબા – પૃષ્ઠ-૧૪)

વિનોબાજી પોતાના વચન અને લેખન દ્વારા આજીવન માનવધર્મને સ્થાપિત કરવા પ્રયત્ન કરતા રહ્યા. આ માટે કેટલીક અનિવાર્ય એવી પરહેજની વાત તેમણે કરી જેની કદાચ આજે વધારે જરૂર છે. એમણે કહેલું કે, ‘અમે શ્રેષ્ઠનો ભાવ છોડવો પડશે.’

બધા પોતાને જ શ્રેષ્ઠ માને છે, એનું અભિમાન કરે છે, મુક્તિ તો અમારા માર્ગે જ મળે એવી વાત કરે છે. અમારાથી ચડિયાતું કોઈ હોઈ ન શકે. મુક્તિ અમારા સિવાય કોઈ અપાવી ન શકે એવું વિચારનાર-બોલનારને વિનોબા માર્મિક રીતે કહે છે, ‘કેટલી અજબ વાત છે! સામાન્ય મનુષ્યના ઘરના બે-ત્રણ દરવાજા હોય છે, પણ ધર્મવાળાઓએ ઈશ્વરના ઘરમાં પ્રવેશવાનો એક જ દરવાજો રાખ્યો છે !’ વિનોબા તો બહુ જ ક્રાંતિકારી છે, એ તો ત્યાં સુધી કહે છે કે ધર્મ જન્મજાત નહીં ૧૮ વર્ષની ઉંમરે પસંદ થાય તો કેવું ?

વિનોબા આજીવન શિક્ષક રહ્યા છે. પોતાની જાતને એમણે શિક્ષક તરીકે ઓળખાવી છે. શિક્ષકો માટે ભાષણ આપતા તેમણે કહેલું કે, ‘મને જો પૂછવામાં આવે કે, તમારો ધંધો શું ? તો હું એ જ કહું કે, મારો ધંધો શિક્ષકનો છે.’ ને તેથી તેઓ આજીવન વિદ્યાર્થી પણ છે. જે પ્રાંત-પ્રદેશમાં જાય તે પહેલા તેની ભાષા શીખે છે. અધ્યયન-અધ્યાપન જ કરતાં રહે છે. એમ એમણે પોતાના આચાર્ય વિનોબા નામને સાર્થક કર્યું છે. તેમણે વિદ્યાર્થીને શિક્ષકનો દેવ ગણાવ્યો છે ને શીખવનાર ગુરુમાં પ્રેમ અને જ્ઞાનના સાયુજ્યની વાત કરી છે.

વિનોબા સતત નવું નવું વિચારે છે, બોલે છે ને લખે છે. ગાંધીજીએ આપેલ ‘સત્યાગ્રહ’ શબ્દ એમને બહુ ગમતો નથી કેમ કે એમાં સત્ય ઘણીવાર બાજુ પર રહી જાય છે ને આગ્રહ જ કેન્દ્રમાં રહી જાય છે એવું તેઓ માને છે. એટલું જ નહીં ‘સત્યાગ્રહી’ને બદલે ‘સત્યગ્રાહી’ એવો નવો શબ્દ તેઓ પ્રયોજે છે. નવાં નવાં શબ્દો બનાવવાની તેમને હથરોટી છે. એમને અનુસરતા ગુણવંતભાઈ શાહ પણ નવા નવા શબ્દો બનાવે છે. એમણે પ્રહ્લાદને પ્રથમ સત્યાગ્રહી ગણાવ્યો છે, જેણે પિતા હિરણ્યકશ્યપુ સામે અહિંસક સત્યાગ્રહ ચાલુ રાખ્યો હતો.

વિનોબાના આટલા ઊંડા અધ્યયન-અભ્યાસ અને નૂતન દૃષ્ટિકોણના કારણે તેમનાં સાહિત્યમાં આપણને એક પ્રકારની વ્યાપકતાના દર્શન થાય છે. આવા નખશીખ સર્જક વિનોબાએ સર્જકત્વનો ભાર પણ નથી રાખ્યો. સર્જક્ત્વના ભારથી મુક્ત થવા વિનોબાજીએ પોતાનાં કાવ્યો પાણીમાં વહાવી દીધાં છે, અગ્નિમાં બાળી દીધાં છે. તેઓ પોતે જ કહે છે કે, ‘મારા વિચારોને કવિતામાં ગોઠવવાનો મને શોખ હતો. હું રચના કરતો. એક-એક કવિતા રચવામાં બબ્બે, ત્રણ-ત્રણ કલાક, ક્યારેક તો દિવસ આખો લાગી જતો. પછી એને ગાતો. કોઈ ઊણપ લાગે તો ઠીક કરી લેતો અને જ્યારે પૂરું સમાધાન થઈ જતું કે કવિતા સારી બની ગઈ, ત્યારે એને અગ્નિનારાયણમાં હોમી દેતો … કાશી ગયા પછી ત્યાં ગંગાકાંઠે બેસીને આમ જ કવિતા બનાવતો અને સમાધાન થઈ જાય પછી ગંગામાં વહેવડાવી દેતો.’ (વિનોબાની વાણી, પૃષ્ઠ-૫૧)

આ છે આપણા વિરલ વિનોબા અને એમના જેવું જ વિરલ તેમનું વાઙમય. હું અહીં માત્ર અમી છાંટણા જ કરી શકયો છું. સમયની અને મારી મર્યાદાઓથી પર એવો વિનોબા વાઙમયમાં આપ સૌ ડૂબકી લગાવી ‘માંહે પડ્યા તે મહાસુખ માણે’ની સ્થિતિને વરશો એવા ભાવ સાથે વિરમું  છું.

અંતે વિનોબાજી વિશે લખાયેલાં બે-ત્રણ કાવ્યોની એક-બે પંક્તિઓ ગાઈને મારી વાત સંકેલું.

* (૧) નારાયણ દેસાઈ

સતયુગનો સંત દ્વાર આવિયો રે, તને કરતો આહવાન. (૨)

      હૈયાના દ્વાર આજ ખોલજો, કરો પ્રેમ તણું દાન … (૨)

                             ભૂમિદાન મંત્ર સંત લાવિયો ……..

* (૨) બબલભાઈ મહેતા

ચાલ્યા પૈદલ વિનોબા ગામ ગામડે રે,

એને બાપુના મંત્ર બધા આવડે રે ……

* (૩) જયંતીલાલ માલધારી 

                         કોણ જાણે કેમ ધરતી જાગી ને જાગ્યા પાણી ને પવન,
                         આભ ગોરંભમાં ચેતના જાગી ને જાગ્યાં મૂંઝાયેલા મન.
                                       જાગ્યાં વન વગડા ઝાડી,
                                       જાગી ઊઠી દૂબળી માડી !
                            કોણે ગરીબને ઝૂંપડે  જઈને ઉપાડી લીધાં બાળ ?
                           હૈયે ચાપી કોણે હેત કીધાં ? બહુ ઠરી છે હૈયાવરાળ ?
                                      વ્હાલો મારો કોણ છે એવો ,
                                        જાણે ગાંધી બાપુ જેવો ?
                           માનવતાએ પ્રેમને કીધું કે હાલ લઈએ અવતાર,
                           બેય ભેળાં થઈ માનવકુળના, બની ગયાં તારનાર,
                                   વિનોબાજી સંતને નામે
                                   ફરે આજ ગામડે ગામે

……………… સૌનો આભાર; જય જગત ……………..

 (તા. ૦૪/૦૯/૨૦૨૧ ને શનિવારના રોજ યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ દ્વારા આયોજિત ઓનલાઈન કાર્યક્રમમાં આપેલ વક્તવ્ય)

વક્તવ્યની લિન્ક – https://www.youtube.com/watch?v=Kz0R3jLdfPY

સૂકા મલકમાં ધોધમાર વરસાદ થાય ને જેમ હરખથી તરબતર થઈ જવાય એવું જ કંઈક છેલ્લા અઠવાડિયામાં ક્ષણેક્ષણ અનુભવ્યું. અહીં પ્રેમની વર્ષામાં ન્હાવાનું હતું ને આનંદના સાગરમાં તરવાનું હતું.

ગુજરાતનો લીલોછમ દક્ષિણ વિસ્તાર મુંબઈ જતાં ટ્રેનમાં દર વખતે તેનાં લીલા લોહચુંબકથી ખેંચતો મને. તેમાં વળી વડીલોના પ્રેમનો ચુંબક ભળ્યો ને શ્રાવણ મહિને કેટલાંક જીવતાં તીર્થોની યાત્રાએ સપરિવાર નીકળી પડ્યા દક્ષિણ ગુજરાતના પ્રવાસે.

ત્રણેક વર્ષ પૂર્વે જીવનમાં પ્રવેશેલાં ને સાવ નિકટના આપ્તજન બની ગયેલાં નિરંજનાબહેન ક્લાર્થી, તરલાબહેન શાહ, આદિને મળવું, બાળકોને એમનાં દર્શન કરાવવાં ને ઉત્તમ કાર્ય કરતી સંસ્થાઓ બાળકોને બતાવવી એ મુખ્ય આશય હતો.

આખા પ્રવાસમાં મુખ્ય મુકામ રહ્યું સરદારનું સ્વરાજ આશ્રમ-બારડોલી. ગાંધીના ખોળામાં રમેલાં ને સરદારની છાયામાં બાળપુષ્પ રૂપે પાંગરેલાં નિરંજનાબહેન ક્લાર્થી આ આખા પ્રવાસનો પ્રાણ હતાં. સુરત સ્ટેશને ઉતરવાથી માંડીને પાછા સુરત સ્ટેશન મુકવા સુધીની પ્રત્યેક ક્ષણે જેમનો નિરંતર નેહ નીતરતો સંગ મળ્યો તે નાનીબે’ન.

સરપ્રાઈઝ રૂપે ગાડીમાં હાજર નાનીબે’ને સુરત સ્ટેશને બાળકોને આલિંગન આપી આવકાર્યા ત્યારે એ મિલન વેળાને આંખમાં સ્થિર કરી લેવાનું મન થઈ ગયું. મોટાં નાની ને નાનકડા રામનો સંગ આ દિવસોને મીઠપથી ભરી દેનારો બની રહ્યો.

સરદાર કન્યા વિદ્યાલયની દીકરીઓ દ્વારા સુમધુર ગીતોથી થયેલ સ્વાગત ભાવવિભોર કરી ગયું. બસોએક આંખોમાં અવિરત છલકાતો પ્રેમ બધાને ભીંજવી ગયો.

રક્ષાબંધનનો દિવસ હતો. આગળ ક્યારેક મારાથી બોલાઈ ગયું હશે કે ક્યારેક મારો હાથ પણ રાખડીઓથી છલકાઈ જશે ! તથાસ્તુ કહ્યા વગર મારી આ મનોકામના નાનીબે’ને પૂરી કરી. સંસ્થામાં ભણતી સોએક દીકરીઓ ને નાનીબે’ન સહિત સૌએ મારા નાનકડા હાથને પ્રેમની રક્ષાથી છલોછલ ભરી દીધો. પોતાના હાથે કાચા સૂતરના તાંતણે બનાવેલી ખાદીની રાખડીઓ મારા હાથ પર બંધાતી રહી, મીઠું મીઠું ગીત ગુંજન સમાંતરે ચાલતું રહ્યું ને અંતરમાં આનંદની છોળો ઉછળતી રહી. ભાઈ બહેનને નહિ બહેન ભાઈને રક્ષણ આપે છે એવી મારી અંગત વાતો કરી બહેનો પ્રત્યે અહોભાવ વ્યક્ત કરવા પણ અહીં જગ્યા મળી.

વ્હાલી નાનકડી બહેનો સાથે ગરબા લઈને ઉજવણીને આનંદભેર સંકેલી. સાંજે આસપાસ સ્વજનોના ઘરે જઈને સૌને મળ્યાં ને એમાં સંધ્યાબહેન ભટ્ટને ત્યાં ગોઠડી માંડી. તેમને પ્રત્યક્ષ મળવાની મજા પડી.

બીજા દિવસની સવારે સવારી ઉમરગામ ભણી ઉપડી. ગીતાબહેન નામે એક મોટું ચુંબક ત્યાંથી ખેંચી રહ્યું હતું. નાનકડી દિવડી, ચંદન તિલક ને હાથમાં અત્તર લગાડીને  ગીતાબહેને વિશિષ્ટ સ્વાગત કર્યું.  બધાએ ભેગાં મળી ભોજન લીધું ને સીધા ઉપડ્યા નારગોલના દરિયે .. બાળકો તો દરિયો જોઈ ગાંડા ગાંડા જ થાય. સાંતાક્લોઝ જેવાં મનીષભાઈએ સૌને આનંદ કરાવ્યો. ગીતાબહેને શીખવાડેલી રમત તો પછી આખું અઠવાડિયું રમતાં રહ્યાં. ઉમરગામના સ્વજનોની સાથે ઢગલા મોઢે વાતો કરી, પેટ છલકાઈ જાય એટલું ખાધું ને પ્રેમનું સંગીત તો બેકગ્રાઉન્ડમાં વાગતું જ રહ્યું.

વળતાં મકરંદભાઈ અને ઈશામાની જગ્યા નંદીગ્રામ જવું જ હતું. આ બધી મારે મન તીર્થભૂમિ જ છે. બાળકો સમજે કે ન સમજે પણ ચિત્તના કોઈ ખૂણે એકાદ નાનકડો સંસ્કાર આ જગ્યાનો પડી જાય તો પ્રવાસ સાર્થક. બંને સાધકોની સમાધિના દર્શન કર્યાં. એ જગ્યાની ચેતનાને આંખોમાં ભરી અમે એ જગ્યાએથી નીકળ્યા પણ જગ્યા અંતરથી હજુ નથી નીકળી.

'મારાં બચ્ચાંઓ કચ્છથી આવ્યાં છે તો લાવને એમને જરા ડાંગનું જંગલ બતાવું. નદી ને ધોધ બતાવું.' આવું કહી નાની અમને લઈ ગયાં ડાંગના જંગલોમાં. આંખ છલકાઈ જાય એટલી લીલપ.  ચોતરફ બસ વનરાજી ને વહેતાં વારિ …

ઉકાઈ ડેમનો પાણીનો જથ્થો જોઈએ તો દરિયો જ લાગે તો જંગલોની ગીચતા ને હરિયાળા મેદાનો જોઈ એમ થાય કે, 'લીલી પછેડી ઓઢીને એની આડમાં ધરતી આ કેવું મીઠું મીઠું ગાય છે !'

પંપા સરોવર ને શબરીધામનું ખેંચાણ થાય એ સ્વાભાવિક છે. બંને ધામના દર્શન કરી આંખ પણ પવિત્ર થઈ. ધીરજની પર્યાય એવી શબરીના ધામમાંથી નીકળતાં મારાથી બોલાઈ ગયું કે મા શબરી રાહ જોતાં શીખવાડજે. પ્રતિક્ષાની આરાધના કરનાર શબરીને ઘેર રામને આવવું પડે એ જ તો છે એનાં સંતત્વનો પરતાપ.

ત્યાંથી અમારો રથ દોડાવતાં ગુલ્લુભાઈ સાપુતારાના વાદળોને વીંધતા પહાડો પર લઈ ગયા. બાળકોના આનંદનો પાર નહિ. બોટિંગની મજા માણી, ખાધું, પીધું, ફોટા પાડ્યા, સાઈકલ ચલાવી, હર્યા, ફર્યા ને મજા કરી. જલસા કરો જેન્તીલાલ સૂત્ર અમારા માટે જ જાણે બનાવ્યું હોય એટલી મજા કરી.

બીજી સવારે  થોડાં વધુ ઊંચા પહાડ પર ચડ્યા. દૂર સુધી લીલાંછમ ડુંગર દેખાય, ઠંડો ગમે એવો વાયુ વાય ને આનંદ કરતાં કરતાં એક એક જગ્યા જોવાતી જાય. વળતા અંધજનો માટેની બહુ મોટી શાળાની મુલાકાતે ગયા. કેવાં કેવાં સ્થળે કેવાં કેવાં લોકો કેવાં કેવાં ઉમદા કામો કરે છે એની પ્રતીતિ આવી જગ્યાએ જઈએ ત્યારે થાય. બ્રેઈલ લિપિની લાયબ્રેરી, કમ્પ્યુટર પર શીખતાં બાળકો જોઈ આંખો છલકાઈ ગઈ.

ત્યાંથી ઊતરતાં  ગિરા ધોધ પહોંચ્યાં. અહાહા ! થઈ જવાય એવી જગ્યા. નદી ને ઝરણાં તો આખે રસ્તે ભાઈબંધની જેમ ભેગાં જ દોડતાં હતાં પણ આ તો પાણીનું એથીયે સુંદર રૂપ ! સફેદ દૂધ વહેતું હોય તેવું આ દૃશ્ય હજુ કીકીમાં કેદ કરી રાખ્યું છે.

રસ્તામાં સાગનાં વૃક્ષો આવ્યાં તો કાજુનાં ઝાડ પણ મેં પહેલીવાર જોયાં. વૃક્ષોનું વૈવિધ્ય પણ આશ્ચર્ય પમાડે તેવું.

પહાડ, જંગલ, નદી, ઝરણાં ને ધોધનો આનંદ લઈ ફરી પહોંચ્યા મુકામ પોસ્ટ બારડોલી.

ગુરુવારની સવારે વાલોડમાં શિક્ષણ ને સમાજસેવાની ધૂણી ધખાવીને બેઠેલાં તરલાબહેન શાહને મળવા નીકળી પડ્યાં. વેડછીનો વડલો કહેવાયેલાં જુગતરામ દવેની જગ્યા સૌએ જોઈ, ત્યાંની ધૂળ માથે ચડાવી તરલાબહેનના ઘરે પહોંચ્યા. અગણિત કુંડામાં શોભતાં ફૂલછોડ અમારાં સ્વાગત માટે ઊભાં હતાં. હસતા હસતા ઘણી વાતો કરી અમે સૌ સંગાથે નીકળ્યાં વનસ્થલી ભણી. ઉર્વીનભાઈ અને પ્રાંશુભાઈ સાથેની વાતો કરવાની મજા પડી.

તરલાબહેન શાહની રાહબરીમાં ચાલતી, ધસમસ વહેતી નદીનાં કાંઠે વૃક્ષોની છાંયમાં આવેલી શૈક્ષણિક સંસ્થા વનસ્થલી જોવાની સૌને ખૂબ મજા પડી. તરલાબહેને આયોજનપૂર્વક સૌ શિક્ષકોની સાથે પ્રથમ ગોઠડી મંડાવી. એક તરફ વાતો ચાલુ હતી ને બીજી તરફ નદી બોલાવી રહી હતી. વધુ સમય તેની ઉપેક્ષા થઈ શકે તેમ ન્હોતી. નદીને નિકટથી જોઈ – અનુભવી પાછા વળ્યા ને ફરી બાળકો સાથે થોડી વાતો કરી. ખાનગીમાં મને તો તેમની અદેખાઈ જ આવી. આવી જગ્યાએ રહીને ભણવાની તો કેવી મજા પડે !

સમૂહ ભોજનમાં શિખંડ ને ખમણ દબાવીને ખાધાં એ તો ખરું જ પણ કચ્છીઓને છાસ ન મળે તો ભાણું અધૂરું લાગે એની કાળજી નાનીબે’ન અને તરલાબહેન બંનેએ બરાબરની લીધેલી. જ્યાં પણ જમીએ ત્યાં અમારા માટે છાસ તો હાજર જ હોય. કાળજી લે તેને મા કહેવાય. ગીતાબહેને પણ સ્વાગતમાં છાશ જ પીવડાવેલી.

આ પ્રવાસમાં એક દિવસ મુંબઈના સ્વજન જયંતભાઈ ગંગર પણ ભળ્યા હતા. બપોર પછી અમને સૌને નાનીએ સરદાર મ્યુઝિયમ અને સરદાર નિવાસ પણ બતાવ્યાં. એમાં એક એક ફોટો કે જગ્યા બતાવતાં બતાવતાં એમનાં ચહેરા પર જે ઉત્સાહ ને તેજ આવી જાય તે જોઈ એમ જ લાગે કે સરદારે જાણે શરીર પ્રવેશ કર્યો ન હોય !

શુક્રવારની સવારે અમે પહોંચ્યા નવસારી. પ.પૂ. આચાર્ય વિજયશીલચંદ્રસૂરિ મહારાજના દર્શને. નાનીબે’નને જોઈને મહારાજ પણ રાજી રાજી. યુવાવયે મુકુલ ક્લાર્થીનાં પુસ્તકોના સેટ વાંચ્યાની વાતો કરી સાહેબજીએ તો નાનીને મળીને લેખકને મળ્યાની ખુશી અનુભવી. એમનાં સત્સંગનો લાભ મળ્યો તે અહોભાગ્ય !

નવસારીમાં જ રહેતાં ગાંધીજીના દીકરા હરિલાલ ગાંધીનાં દોહિત્રી નીલમબહેન પરીખને પણ મળવા ખાસ તેમનાં ઘરે ગયાં. એમનાં બેક પુસ્તકો વિશે પ્રશિષ્ટ કૃતિ પરિચય શ્રેણીમાં વાત થયેલી ત્યારે તેઓ જોડાયેલાં. જીવનનાં નવ દાયકા વટાવી ચુકેલા ને ખૂબ કામ કરી જીવનને સાર્થક કરી શકેલાં નીલમબહેન પણ સૌને મળીને બહુ જ રાજી થયાં. સાવ પાતળી દેહયષ્ટિમાં શોભતું એમનું ગરિમાવંત જીવન જોઈ આંખો ધન્ય થઈ !

ત્યાંથી આપણો રથ આગળ વધ્યો દાંડી ભણી … ઐતિહાસિક દાંડીકૂચનાં ગામો વચ્ચે આવતાં ગયાં ને આખરે દરિયાકિનારે ચપટી મીઠું ઉપાડીને કરાયેલા સવિનય કાનૂનભંગની ભૂમિ પણ આવી.  દાંડીકૂચને સરસ રીતે ઉજાગર કરતું નવું બનેલું સ્મારક જોયું. કૂચ દરમિયાન બનેલી નાનકડી પણ મહત્ત્વની ઘટનાઓના દૃશ્યો જોઈ ઘણું જાણવા મળ્યું. છેલ્લે બાળકોની દરિયામોજ તો ખરી જ ….

છેવટે પરત ફરવાનો દિવસ આવી ગયો. સવારે દીકરીઓ સાથે ફરી થોડી વાતો કરી. એ અગાઉ રમતો રમેલાં, ગીતો ગાયેલાં ને મજા કરેલી તે તો ખરી જ. નાનીબે’ન અને પ્રજ્ઞાબહેન સાથે નિરાંતે બેસીને ખૂબ વાતો કરી. આ બધા દિવસોમાં જે નિરાંત અનુભવી તે છેલ્લે ક્યારે અનુભવેલી તે યાદ નથી.

માના ખોળામાં બાળક નચિંત હોય તેમ અમે સૌએ નાનીને ખોળે મજા કરી. ક્યાંયે કોઈ રોકટોક નહિ, કોઈ સૂચના નહિ, માત્ર ને માત્ર વ્હાલ, વ્હાલ ને વ્હાલ …

સતત પ્રવાસમાં અમારી સાથે હોય, ગમે તેટલો સમય થાય પણ થાકનું નામ તમે ચહેરા પર વાંચી ન શકો, કંટાળો કે આળસ સાથે કોઈ દૂરનો પણ નાતો નહિ. લોખંડી મહિલા બનીને કામ કરનાર નાની અંદરથી કેટલાં કોમળ કોમળ છે ને કેવાં ઉર્જાવાન છે તે તો આ રીતે સાથે રહે તે જ જાણી શકે.

જેમણે હજારો દીકરીઓનાં જીવનમાં જીવતરની કેળવણીનું વાવેતર કર્યું છે એમની ઓથમાં બાળકો અઠવાડિયું રહ્યાં એ જ મારે મન પરમ ભાગ્યની વાત.

સવાર પડે ને લગભગ બે હજાર ફૂલછોડથી શોભતું બારડોલીનું આ નાનકડું શાંતિનિકેતન મહેકી ઊઠે ફૂલોની મહેકથી. પણ એ મહેકની અંદર ભળી હોય નાનીની અસીમ પ્રેમની મહેક. એમની સાથે હીંચકે ઝૂલતા ઝૂલતા ચા પીવાની જે મજા પડે તે તો શબ્દોમાં કેમ કહું ?

એમનાં જ પગલે ચાલતાં પ્રજ્ઞાબહેનનાં કામોની વાત કરવા બેસું તો આનાથી લાબું લખવું પડે. નાનીના વિદ્યાર્થીની ને હવે કલાસ વન મેડિકલ ઓફિસર ડૉ. રામીબહેન ને પ્રજ્ઞાબહેન અમારા માટે થેપલાં વણવા બેસી જાય ત્યારે ગાવું જ પડે કે સબસે ઊંચી પ્રેમ સગાઈ … ચારેક દિવસ ચાલે એટલું ભાથું બાંધી આપે ને એથીયે મોટું જીવનભર ચાલે એવું પ્રેમભાથું પણ ….

ફરી ક્યારે આવશો એવું પુછાય ત્યારે ત્યાં જ રહી જવાનું મન થાય.

એક અઠવાડિયું આનંદલોકમાં રહીને જે મજા કરી તેનાં અહીં તો માત્ર શબ્દછાંટણા જ કર્યાં છે, બાકી તો એક એક દિવસ ને એક એક વ્યક્તિ વિશે લખવા પુસ્તક લખવું પડે, જે માટે પાછા નિરાંતે બારડોલી જવું પડે !!!!

e.mail : ramjanhasaniya@gmail.com