ભારતીય સ્ત્રીના વિકાસમાં ગાંધીજીએ આપેલ ફાળો અમૂલ્ય છે. જે એક સ્થાપિત સત્ય છે. ગાંધીજીના અહિંસા તથા અસહકાર તેમ જ સત્યાગ્રહ જેવા અત્યંત ઓરિજીનલ લાગતા સિદ્ધાંતોના મૂળ સ્ત્રીજાતના વિચાર અને વર્તનમાં હતા, તેમ બાપુએ પોતે સ્વીકાર્યું છે. પરંતુ સ્ત્રીજાતના આ વિશેષ વર્તન-વ્યવહારનું સૂક્ષ્મપણે વિશ્લેષણ કરી તેમાંથી ઉચિત વર્તનને અસહકાર કે સત્યાગ્રહ જેવા સિદ્ધાંતરૂપે અપનાવવાનો તથા સ્થાપવાનો યશ ચોક્કસ ગાંધીજીને જાય. એ સિદ્ધાંતોનો ઉપયોગ ગાંધીજીએ વિવેક, ક્ષમતા તથા હિંમત સાથે જે પ્રમાણે કર્યો તે કોઈ વીરલો જ કરી શકે ! આમ કરવાની સાથે તેમણે ઘરની ચાર દિવાલોમાં જીવી રહેલ ભારતીય સ્ત્રીને ઘરનો ઉંમરો ઓળંગીને ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં જોડાવવાની હાકલ કરી. માતૃભૂમિની સ્વતંત્રતાના સંગ્રામમાં સ્ત્રી શું ? અને પુરુષ શું ? બંને એક સરખા ભાગીદાર. બંનેએ માતૃભૂમિ માટે બનતું સઘળુંયે કરવાની તક ઝડપી લેવી જોઈએ. આવો વિચાર જ્યારે બાપુએ વહેતો કર્યો ત્યારે પ્રમાણમાં જુનવાણી તેમ જ પિતૃસત્તાક ભારતીય સમાજે તેને સહર્ષ વધાવી લીધો. અને ભારતીય સ્ત્રીએ ઘરનો ઉંમરો ઓળંગીને સ્વતંત્રતા આંદોલનની સભાઓ અને સરઘસોમાં ભાગ લેવાનું પ્રારંભ્યું. પછી તો ઉત્તરોત્તર તેઓ દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશતી ગઈ. પરંતુ સૌ પ્રથમ વાર ભારતીય સ્ત્રીને જાહેર કામકાજમાં ભાગીદારીની તક ગાંધીજીએ મેળવી આપી. આમ ભારતીય નારીના સશક્તિકરણના પાયામાં ગાંધીજીનું આગવું પ્રદાન રહેલું છે.

ભારતીય સ્ત્રીઓની પ્રતિનિધિ તેવી સરોજિની નાયડુ, મિસ સ્લેડ ઉર્ફે મીરાબહેન, દુર્ગાબાઈ દેશમુખ, વિજયાલક્ષ્મી પંડિત, કૃષ્ણા હઠીસિંહ, રેણુકા રે, સુચેતા કૃપલાની, કમલાદેવી ચટ્ટોપાધ્યાય જેવી અગણિત વિદૂષી સ્ત્રીઓએ પોતાનાં જાહેર વક્તવ્યો, લેખન તેમ જ પત્રોમાં ગાંધીજી પ્રત્યેનું ઋણ સ્વીકાર્યું છે. ગાંધીજીના જન્મના 150માં વર્ષના પ્રારંભ નિમિત્તે તેમનું સ્મરણ સ્વાભાવિક છે. ગાંધી યુગની સ્ત્રીઓનાં આત્મકથા લેખનમાં પણ ગાંધીજીની અવિસ્મરણીય છબિ સુપેરે ઝીલાઈ છે. જેની એક ઝલક આ વખતની વિશેષ ગાંધી જયંતી પ્રસંગે અહીં પ્રસ્તુત છે.

સ્વતંત્રતા આંદોલનનો 1947 પૂર્વેનો એ જમાનો એવો હતો કે જ્યારે ગાંધીજી પ્રત્યેક સુસંસ્કૃત, જાગ્રત ભારતીય પરિવારમાં એક સદસ્યનું સ્થાન ધરાવતા. અંગ્રેજી સાહિત્યના ખ્યાતનામ કવયિત્રી કમલા દાસની આત્મકથા 'માય સ્ટોરી’(1976)માં પોતાનાં બાલ્યકાળનું વર્ણન કરતાં  સ્મરે છે કે, તેમની માતાના સાહિત્યકાર મામા કેરળમાં પોતાના નાલપત હાઉસમાં એશોઆરામભરી જિંદગી જીવતા. કમલા દાસની માતા તથા તેમનાં બાળકો પણ નાલપત હાઉસના જ સભ્ય હતાં. કિશોરી કમલા સ્મરે છે કે, "અમારા એ નાલપત હાઉસમાં જ્યારે કોઈપણ નિર્ણય લેવાતો ત્યારે તેને અન્ય વડીલોની સાથોસાથ બાપુની પરવાનગી મળશે કે કેમ તેનો પણ ખ્યાલ રખાતો. આ 'બાપુ' એટલે પરિવારના કોઈ વડીલ સદસ્ય નહીં, પરંતુ એ મહાલયના દિવાનખાનાની દિવાલ પર શોભતી મહાત્મા ગાંધીજીની છબિ !" આ છબિ જાણે ઘરની મુખ્ય વડીલ હતી. આવો હતો એ જમાનો !

………

મોતીલાલ નેહરુનાં મોટાં દીકરી અને જવાહરલાલજીના બહેન પંડિત વિજયાલક્ષ્મીની આત્મકથા 'ધ સ્કોપ ઓફ હેપિનેસ'(1979)માં ગાંધીજીની વાત સતત થાય છે. નેહરુ પરિવારમાં ગાંધીજીનો દરજ્જો એક અતિપ્રિય વડીલનો હતો. વિજયાલક્ષ્મીજીના પ્રેમલગ્ન વખતે પણ ગાંધીજીની પરવાનગી લેવાયેલી. ગાંધીજીએ પોતાને હાથે કાંતેલ, વણેલ તથા રંગેલ ખાદીની સાડી પહેરીને વિજયાલક્ષ્મીજી લગ્નના માંયરામાં બેઠાં હતાં. લગ્ન બાદ તરત નવપરિણીત યુગલ બાપુના આશીર્વાદ લેવા આનંદભવન ખાતેના બાપુના રૂમમાં ગયેલું અને ત્યાં ગાંધીજીએ બ્રહ્મચર્ય પાલન કરીને દેશ ખાતર જીવન સમર્પિત કરવાની વાત કરેલી. આ પ્રસંગને સ્મરતા વિજયાલક્ષ્મીજી લખે છે, મેં બાપુને તરત કહ્યું, "જો તમારે અમને આવા જ આશીર્વાદ આપવા હતા તો અમને પરણવાની પરવાનગી શા માટે આપી ? આવા લગ્નનો શો અર્થ ? બાપુ માફ કરજો તમારી આ વાત મને સ્વીકાર્ય નથી."

………

તો વળી વિજયાલક્ષ્મી પંડિતનાં નાનાં બહેન તથા અમદાવાદના હઠીસિંહ પરિવારના પુત્ર રાજા હઠીસિંહનાં પત્ની કૃષ્ણા હઠીસિંહ પોતાની આત્મકથા 'વિથ નો રિગ્રેટ્સ'(1943)માં બાપુના વ્યક્તિત્વના વિવિધ પાસાઓની સરસ છણાવટ કરે છે. તેઓ પણ પોતાના લગ્નના પ્રસંગનું સ્મરણ કરીને તે વખતે બાપુએ આપેલ આશીર્વાદ વિશે લખે છે, "બાપુએ મને કહેલું, હવે તારો પુનઃજન્મ થઈ રહ્યો છે… તારી નાનીબહેન સ્વરૂપ કાઠિયાવાડમાં નવવધૂ બનીને આવી ખરી, પણ તેણે પોતાના પતિને અલ્હાબાદ આવીને વસવા માટે સમજાવી લીધો… પરંતુ તારામાં અને સ્વરૂપમાં ઘણો ફેર છે. હું સમજું છું કે તું રાજાને અમદાવાદથી દૂર ખેંચી લઈ જવા પ્રયત્ન નહીં કરે… હું આશા રાખું છું કે તું ગુજરાતને તારું ઘર બનાવીશ."

………

પદ્મવિભૂષણ દુર્ગાબાઈ દેશમુખની આત્મકથા 'ચિંતામન એન આઈ'(1980)માં તેઓ ગાંધીજીને  પોતાની કિશોરાવસ્થાના એક માત્ર પ્રેરણાદાયી બળ તરીકે સ્મરે છે. દુર્ગાબાઈ દેશમુખ નાનપણથી જ સ્વતંત્રતા સેનાની તથા ગાંધી વિચારધારાના સમર્થક રહ્યાં. 11 વર્ષની ઉંમરે તેમણે ગાંધીજીની એક પ્રવચનસભાનું આયોજન પોતાના ગામમાં કરેલું. અને આ પ્રવચન માટે રૂપિયા પાંચ હજારનું ઉઘરાણું કરવામાં તેઓ સફળ નીવડેલાં. ગાંધીજીની આ સભા દરમિયાન તેમણે કોઈપણ પૂર્વ આયોજન વગર ગાંધીજીના દુભાષિયા તરીકે કામ કરેલું. જેને કારણે તેઓ આજીવન હિન્દીના પ્રખર સમર્થક તેમ જ પ્રચારક રહેલાં. પોતાની ઉપરોકત આત્મકથામાં તેઓ એક યાદગાર પ્રસંગ સ્મરે છે. સ્વતંત્રતા પૂર્વેના એક કૉન્ગ્રેસ અધિવેશન દરમિયાન સ્વયંસેવિકા દુર્ગાબાઈને ગાંધીજીએ એ સમારંભ માટે સ્ટેજ પર આવી રહેલ દરેક મહાનુભાવના કાર્ડ તપાસવાનું કામ સોંપ્યું. યુવા દુર્ગાબાઈ પોતાનું કામ ખંતપૂર્વક કરવા માંડી. એક પછી એક જનનેતાઓ પાસ બતાવીને સ્ટેજ પર જઈ રહ્યા હતા. એટલામાં નેહરુજી આવી પહોંચ્યા. બેફિકર નેહરુજી સ્ટેજ પર જવા પગથિયાં પર પગ માંડે ત્યાં તો યુવા સ્વયંસેવિકાએ તેમને ટોક્યા અને પાસ બતાવવા કહ્યું. નેહરુજીને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે કહ્યું, "હું નેહરુ, મને નથી ઓળખતા?" વળતો જવાબ મળ્યો, "હા જી, ઓળખું છું, પરંતુ બાપુએ પાસ લઈને આવનારને જ સ્ટેજ પર જવા દેવાનો આદેશ આપ્યો છે. તેથી હું મજબૂર છું." સ્મિત સાથે નેહરુજીએ પાસની વ્યવસ્થા કરી અને પછી એ યુવતીને પાસ બતાવીને તેઓ સ્ટેજ પર પહોંચ્યા.

………

જન્મે બ્રિટિશ અને કર્મે મહાત્મા ગાંધીને તથા સ્વતંત્રતા આંદોલનને સમર્પિત એવાં મિસ સ્લેડ ઉર્ફે મીરાબહેનની આત્મકથા 'ધ સ્પિરીટ્સ પિલગ્રીમેજ'(1949)માં પોતે ગાંધીજીના પ્રભાવથી અંજાઈને સર્વસ્વ ત્યજીને જે પ્રમાણે અમદાવાદના હરિજન આશ્રમમાં આવીને વસેલાં તેની વાત કરે છે. તેમનાં આત્મલેખનનું કેન્દ્ર ગાંધીજીનું સ્નેહમયી વ્યક્તિત્વ છે. પરંતુ તેની સાથોસાથ એક અત્યંત કડક એવા નિયામકની છબિ પણ મીરાબહેનનું લેખન ઉપસાવે છે. લંડનથી આવેલ મિસ સ્લેડને ગાંધીજીએ મીરા નામ આપેલું. તેમને આશ્રમ પરિસર પર 8 X 8 ફૂટની નાનકડી ઓરડી આપેલી. જે આજે પણ સાબરમતી આશ્રમમાં મિસ સ્લેડના રહેવાસ તરીકે જોઈ શકાય તેમ છે. આ બ્રિટિશ મહિલાની ખાણી-પીણી, પહેરવેશ, રીત-રિવાજ સઘળું આશ્રમે બદલી નાખ્યું હતું. અધૂરામાં પૂરું ગાંધીજીએ આજ્ઞા કરી કે આ સોહામણી યુવતીએ વાળ ન રાખવા ! આ તે કેવો આદેશ ? ગાંધીજીનો તર્ક હતો કે આશ્રમવાસી પુરુષોમાં યુવતીઓ પ્રત્યે કામના જાગ્રત ન થાય તે માટે આશ્રમમાં વસતી યુવતીઓએ માથાં મુંડાવી નાખવાં ! મીરાબહેને બાપુની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું. માથું મુંડાવીને ખાદીની સફેદ સાડીમાં આશ્રમની કોઈ સુવિધા વગરની નાનકડી ઓરડીમાં તેમણે વર્ષો ગાળ્યાં. અને ત્યાં રહીને બાપુની તેમ જ સ્વતંત્રતા આંદોલનની સહાય કરી.

………

આવી જ ઘટના ગુજરાતના પૂર્વ ગવર્નર શ્રી શ્રીમન્નનારાયણજીનાં પત્ની શ્રીમતી મદાલસાબહેને પણ નોંધી છે. ગાંધીના રંગે રંગાયેલ યુવા મદાલસાબહેન લગ્ન પૂર્વે ગાંધીઆશ્રમમાં રહેતાં. મુરતિયારૂપે શ્રીમન્નનારાયણજી તેમને 'જોવા' આશ્રમ ગયેલા. અને ત્યાં માથું મુંડાવેલ કન્યાને જોઈને આઘાત પામી ગયેલા ! ભાવિ પત્ની સાથેની પ્રથમ મુલાકાતમાં તેમણે માત્ર એટલું જ પૂછેલું, "જો લગ્ન થાય તો લગ્ન બાદ તમે વાળ રાખશો ને ?"

તા.ક. ગાંધી જયંતી નિમિત્તે ગાંધી યુગની ભારતીય સ્ત્રીના મનમાં વસેલ અને તેની લેખની દ્વારા તેમની આત્મકથાના પૃષ્ઠો પર ઉતરેલ ગાંધીજીને આવી ખાટી-મીઠી યાદો સાથે શ્રદ્ધાંજલિ.

Email : ranjanaharish@gmail.com

[પ્રગટ : ‘અંતર્મનની આરસી’ નામક સાપ્તાહિક કટાર,  “નવગુજરાત સમય”, 07 નવેમ્બર 2018]

વિશ્વભરમાં સ્ત્રીનું લગ્ન એટલે જાણે તેનો પુનઃ જન્મ. લગ્ન સાથે તેનું નામ, અટક, ઘર, પરિવેશ અને ધર્મ બધું જ બદલાઈ જાય ! સ્ત્રી જે પુરુષને પરણે તે પુરુષનો ધર્મ તે જ તેનો ધર્મ બની જાય ! આ પિતૃસત્તાક પ્રથા સદીઓથી વિશ્વભરમાં પ્રવર્તે છે. ખાસ કરીને ભારતમાં તો ખરી જ.

હિન્દુ, મુસ્લિમ, શીખ, ઈસાઈ કે પારસી, જેવા ભારતના બધા જ ધાર્મિક સમાજોમાં લગ્ન પછી સ્ત્રીના નિર્વિવાદપણે ધર્મપરિવર્તનને સ્વીકારી લેવાયું છે. ટૂંકમાં સમાજ આખો સ્ત્રીને પુરુષના નામે, પુરુષના ધર્મે, અને પુરુષના સંદર્ભે જ ઓળખતો રહ્યો છે. અને તેનાં માઠાં પરિણામો સ્ત્રીએ સહન કર્યાં છે. જ્યાં લગભગ કોઈ જ સ્ત્રી આવા અન્યાયનો વિરોધ સુદ્ધાં કરતી નથી, જ્યાં લગ્ન બાદ નવું નામ, નવી અટક અને નવો ધર્મ આંતરજાતીય લગ્નની પરિણીતા પોતાના ભાગ્યરૂપે સ્વીકારે છે, ત્યાં આવા પિતૃસત્તાક ધાર્મિક વલણની વિરુદ્ધમાં થોડા જ સમય પહેલાં એક પારસી સ્ત્રી મેદાને પડી. શ્રીમતી ગુલરુખ એમ. ગુપ્તા નામની જન્મે પારસી, પરંતુ લગ્ન બાદ હિન્દુ બનેલી તથા ગુપ્તા અટક ધરાવતી સ્ત્રીએ વલસાડના પારસી ટ્રસ્ટ સામે કાનૂની ફરિયાદ નોંધાવી.

ફરિયાદ એવી હતી કે પારસી સમાજ દ્વારા ચલાવાતા વલસાડ પારસી ટ્રસ્ટના હોદ્દેદારોએ પોતાના સમાજના નિયમોને ધ્યાનમાં રાખતા નોન પારસી પુરુષને પરણેલ આ યુવતીને પારસી અગિયારી કે પારસી સ્મશાનગૃહમાં જવા પર નિષેધ ફરમાવ્યો હતો. પારસી સમાજના નિયમ પ્રમાણે તેમના ધાર્મિક સ્થળોમાં પ્રવેશવાનો હક ફક્ત પારસીઓને જ હોય છે. નોન પારસીમાં પરણેલ દીકરીઓને લગ્ન બાદ ધર્મસ્થાનમાં પ્રવેશવાનો હક રહેતો નથી. દેખીતું જ છે કે ગુલરુખનો લગ્ન બાદ ધર્મ બદલાઈ ગયો હતો. તેણે પતિનો ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતો. અને તેથી હવે તે પારસી રહેતી નથી. પારસી ન હોવાને કારણે હવે તેને પારસી ધર્મસ્થાન કે પારસી સ્મશાનગૃહમાં પ્રવેશવાનો હક રહેતો નથી. અને તેથી ગુલરુખ પોતાના વૃદ્ધ માતા-પિતાની અંતિમક્રિયા કરી શકશે નહીં ! પારસી ટ્રસ્ટના આ નિર્ણય વિરુદ્ધ ગુલરુખે બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં અરજી કરી. સુનાવણીને અંતે ગુલરુખના પ્રતિપક્ષીઓ જીતી ગયા. હાઈકોર્ટે ગુલરુખને સ્મશાનગૃહમાં પ્રવેશીને માતા-પિતાની અંતિમક્રિયાના હક ન આપ્યા !

હાઈકોર્ટનો આ ચુકાદો ગુલરુખને સ્વીકાર્ય ન હતો. તેનો તર્ક હતો કે જે ધર્મમાં તે જન્મી હતી તે ધર્મમાં આજીવન રહેવાનો અધિકાર તેને મળવો જોઈએ. પોતાની આ માન્યતાને સાચી ઠેરવવા ગુલરુખે એક ઓર ન્યાયિક જંગ લડવાનો નિર્ણય કર્યો. અને તેણે હાઈકોર્ટના ચુકાદા વિરુદ્ધ સુપ્રીમ કોર્ટમાં કેસ કર્યો. નામદાર સુપ્રીમ કોર્ટના ચાર ન્યાયમૂર્તિઓની બેન્ચે આ કેસને સાંભળ્યો અને તેમણે ગુલરુખની તરફેણામાં ચુકાદો આપતાં જણાવ્યું કે, લગ્ન બાદ પત્નીએ પતિનો ધર્મ ફરજિયાતપણે સ્વીકારવો પડે તે આગ્રહ ન્યાયિક નથી. સ્ત્રીની પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે તે જે ધર્મ સ્વીકારે તે સ્વીકારવાનો તેને હક છે … તેથી આ કેસ કરનાર ગુલરુખ ગુપ્તા નામની હિન્દુ પુરુષને પરણેલી પારસી સ્ત્રીને પારસી પંચાયત કે ટ્રસ્ટ 'ટાવર ઓફ સાયલન્સ'(પારસી સ્મશાનગૃહ)માં પ્રવેશતી અટકાવી શકે નહીં. નામદાર સુપ્રીમ કોર્ટનો આ ચુકાદો ફક્ત ગુલરુખ નામની એક સ્ત્રીને જ ન્યાય આપતો નથી, પરંતુ આખી પારસી સ્ત્રી જાતને એક વિશેષ ધાર્મિક હક આપે છે. આ ચુકાદાથી ગુલરુખ ખુશ છે, તે જીતી ગઈ છે. હવે તે તથા નાતબહાર પરણેલી બે બહેનો પોતાના 84 વર્ષનાં માતા-પિતાની અંતિમક્રિયા કરી શકશે.

સ્ત્રીઓને ન્યાય આપવા માટે પ્રતિબદ્ધ અદાલતના નિર્ણયનું સ્વાગત છે. આ નિર્ણય સ્ત્રીને પોતાની માલિકી ગણનાર પિતૃસત્તાક સમાજના માઈન્ડ સેટથી હઠકે વિચારવાની સ્વસ્થ શરૂઆત કરે છે. પરંતુ સહેજ ગંભીરતાથી વિચારીએ તો સમજાય કે આવો ચુકાદો સ્ત્રીને બે ધર્મો વચ્ચે વહેંચાયેલું જીવન જીવવાની છૂટ આપી રહ્યો છે. ગુલરુખે પોતાના પતિનો ધર્મ તથા અટક અપનાવ્યા છે. લગ્ન બાદ તે ગુલરુખ ગુપ્તા બની છે. એટલે કે હવે તે હિન્દુ છે, અને હિન્દુ રહીને, હિન્દુ ધર્મ ઉપરાંત હવે નામદાર કોર્ટ તેને પારસી ધર્મનો પણ હક આપી રહી છે. અને અન્ય ધર્મ અંગિકાર કરી ચૂકેલ મૂળ પારસી સ્ત્રીને ન્યાયાલય પારસી ધર્મમાં પોતાની આસ્થા ધરાવવાનો હક આપી રહી છે.

આ પ્રમાણે આંતરજાતીય લગ્ન કરનાર પારસી સ્ત્રીને હિન્દુ બની હોવા છતાં પારસી ધાર્મિક હકો મળી રહ્યા છે. તો પછી પારસી પુરુષને પરણેલ હિન્દુ સ્ત્રીનું શું ? તેનો વિચાર પણ કરવો જોઈશે. આવી, હિન્દુમાંથી પારસી બનેલ, સ્ત્રીની પરિસ્થિતિ શું છે તે પણ જોવું પડશે. આવી સ્ત્રીઓને પારસી ધર્મ અપનાવતો નથી. તેમને અગિયારી કે ધાર્મિક સ્થળોમાં પ્રવેશનો હક હોતો નથી. અલબત્ત, પારસી પતિથી જન્મેલ એ હિન્દુ સ્ત્રીના બાળકોને પારસી પંચાયત પારસી તરીકે ચોક્કસ સ્વીકારે છે અને હકો પણ આપે છે.

લગ્ન બાદ પારસી બનેલી આવી હિન્દુ સ્ત્રીઓના ધાર્મિક હક વિશે વિચારતા મને વર્ષો પહેલાંની મારી એક બહેનપણીનું સ્મરણ થયું. મારી એ બહેનપણીએ આઈ.આઈ.એમ.માંથી એમ.બી.એ. કર્યું હતું. અને અભ્યાસ દરમિયાન જ પોતાના એક સહાધ્યાયી પારસી પુરુષ સાથે તેને પ્રેમ થયો હતો. બંને પક્ષોની અસંમતિને ઉપરવટ થઈ, તે બંનેએ આંતરજાતીય લગ્ન કરી લીધેલાં. અને ભારત છોડી યુ.એસ.માં સ્થાયી થવા નિર્ણય કરેલો. મને જાણવા મળેલું કે યુ.એસ.માં મારી બહેનપણીએ હાર્વર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલમાંથી પીએચ.ડી. કરેલ. અને હવે તે કોઈ સારી કંપનીમાં સી.ઈ.ઓ. છે. તેના પારસી પતિએ પણ આગળ અભ્યાસ કર્યો ને ત્યારબાદ કોઈ યુનિવર્સિટીમાં ફેકલ્ટી તરીકે જોડાયો હતો. વર્ષો બાદ તેની ભારતયાત્રા દરમિયાન જ્યારે અમે મળ્યાં ત્યારે મને બે સોહામણા પુત્રોની માતા એવી મારી અત્યંત સફળ બહેનપણીને જોઈને ખૂબ આનંદ થયો. દોમદોમ સાહ્યબીમાં મ્હાલતી મારી એ બહેનપણી લોકોની ઇર્ષાનું કારણ હતી. પરંતુ અમે બંને એકલા મળ્યાં, ત્યારે તેણે પોતાના મનની વાત મને કરી. તેણે કહ્યું કે અલબત્ત તે એક સફળ સી.ઈ.ઓ. હતી. એક સારી પત્ની હતી. બે પુત્રોની માતા હતી અને તેના પતિ અમેરિકાની નામાંકિત યુનિવર્સિટીમાં પ્રેસિડેન્ટ (કુલપતિ) પદે બિરાજતા હતા. આ બધું જોતા લોકો માનતા હતા કે તે સુખી હતી. પણ વાસ્તવમાં તે તદ્દન એકલવાયી હતી.

મને આશ્ચર્ય થયું. આવી ભરી ભરી જિંદગીમાં તે એકલવાયી કઈ રીતે ? તેણે મને કહ્યું, 'મારી એકલતા સામાન્ય નથી. એ એક આધ્યાત્મિક એકલતા છે.' આસપાસના લોકોને અત્યંત સુખી દેખાતી મારી બહેનપણીના મનમાં ઊંડે ઊંડે દુઃખ હતું. અમેરિકામાં વસતા તેના નાનકડા પરિવારમાં ત્રણ વિરુદ્ધ એકની આ એકલતા હતી. કુલ ચાર જણના પરિવારમાં ત્રણ જણ પાક્કા પારસી હતા. જેણે પોતાનો હિન્દુ ધર્મ ત્યજીને પતિનો પારસી ધર્મ અપનાવ્યો હતો, તેવી મારી બહેનપણી પોતાના પરિવારના ત્રણ સભ્યની જેમ પારસી નહોતી ! પારસી હોવા છતાં તેને હિન્દુ માનવામાં આવતી ! મહિને એકાદ વાર પોતાના નિવાસસ્થાનથી સાંઈઠએક માઈલની દૂરી પર આવેલ પારસી અગિયારી જવાનો ક્રમ જીવનભર ચાલ્યો. પણ જ્યારે પણ અમેરિકામાં સ્થિત આ પારસી કુટુંબ અગિયારીએ જતું ત્યારે કુટુંબના ત્રણ સભ્યો એટલે કે મારી બહેનપણીનો પતિ અને તેના બે પુત્રો તેને મૂકીને અગિયારીમાં પ્રાર્થના કરવા જતા. પારસી પંચાયતના નિષેધને કારણે પારસી ધર્મમાં ન જન્મેલ તેવી તેને ધર્મસ્થાનમાં પ્રવેશવાનો હક નહોતો ! 'દર મહિને અગિયારીની બહાર જીવનની એકલતાનો આ અનુભવ જીરવવો મારે માટે કપરો છે. એ મને સતત યાદ અપાવે છે કે હિન્દુ ધર્મ ત્યજીને હું પારસી પતિ ખાતર પારસી બની, પરંતુ ત્યાં મારો સ્વીકાર પૂર્ણપણે ન થતાં મારી સ્થિતિ ધોબીના કૂતરા જેવી છે, ન ઘરનો કે ન ઘાટનો' તે બોલી.

મારી બહેનપણીની આવી સૂક્ષ્મ આધ્યાત્મિક એકલતાની વાતે મને અંગ્રેજી કવિ ટેનિસનના લોકપ્રિય કાવ્ય 'ફોરસેકન મરમેન'(ત્યજાયેલ મત્સ્યપુરુષ)ની યાદ અપાવી. આ કાવ્યમાં એક સ્ત્રી પોતાનું સર્વસ્વ ત્યાગીને સમુદ્રના જીવ એવા એક મરમેનના પ્રેમમાં પડે છે. સ્ત્રી પતિના વિશ્વમાં જઈને વસે છે. અને તેના બાળકોની માતા પણ બને છે. પરંતુ તેને સતત અજંપો રહે છે. આ સ્ત્રીને લાગ્યાં કરે છે કે તેનું અંતરમન કંઈક ઓર જ ઝંખી રહ્યું છે. છેવટે એકવાર સમુદ્રના પેટાળમાંથી પત્નીના વિશ્વને જોવા દરિયાકાંઠે આવેલ મરમેન તથા તેના બાળકોને ત્યજીને તે સ્ત્રી સુદૂર દેખાતા દેવળોમાં પ્રાર્થના કરવા પહોંચી જાય છે. પતિ તેને રોકે છે, પરંતુ પેલી તેને કહે છે, 'મારા વિશ્વમાં ઈસ્ટરનો સમય એટલે દેવળમાં જવાનો સમય. પ્રભુને પ્રાર્થના કરવાનો સમય. મને જવા દે.' અને બસ એ પોતાના પતિ તથા બાળકોને ત્યજીને પોતાની આધ્ચાત્મિક એકલતાનો તોડ શોધવા પોતાના લોકો તથા પોતાના ઈશ્વરને મળવા ચાલી જાય છે.

'ફોરસેકન મરમેન'ની નાયિકા સ્ત્રી અને મારી બહેનપણીના જીવનમાં સામ્ય પણ છે અને ભિન્નતા પણ. મરમેનને પરણેલ સ્ત્રી પોતાની ઇચ્છા મુજબ પોતાના ધર્મસ્થાનમાં જઈને પ્રાર્થના કરવા બેસી જઈ શકી, પરંતુ પારસીને પરણેલ મારી હિન્દુ બહેનપણી આજે પણ ધર્મસ્થાનની બહાર જ રાહ જોતી એકલી બેઠી છે !

તા.ક. સ્મૃિતનું કામ પણ અવળચંડુ. સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદા અંગે વાંચતાંની સાથે મને મારી વર્ષો જૂની બહેનપણી સ્મરી. જાણે એ મને કહી રહી હતી 'મને પણ ન્યાય જોઈએ. મને પણ અગિયારીમાં પ્રવેશ જોઈએ.'

E-mail : ranjanaharish@gmail.com

કેનેડામાં સ્થાયી થયેલ ઇન્ડો આફ્રિકન મૂળ ધરાવતા લોકપ્રિય સમકાલીન નવલકથાકાર એમ.જી. વસનજીનું સાહિત્ય જગત એટલે જાણે કેનેડાના બંધારણે પોતાને માટે પ્રયોજેલ મેટાફર 'મોઝેઈક'નું પ્રત્યક્ષ રૂપ. કેનેડાએ સપ્રેમ અપનાવેલ 'મલ્ટીકલ્ચરાલિઝમ'ની પોલિસી ત્યાં વસતી પ્રત્યેક ડાયસ્પોરિક પ્રજાને પોતાની વિશેષ આઈડેન્ટિટી સાથે જીવવાનો અધિકાર આપે છે. પોતાના વતનની જીવન પદ્ધતિ, વિચારધારા, ધર્મ ઇત્યાદિને અકબંધ રાખીને કેનેડામાં વસતી વિવિધ પ્રજાઓ એક એવું કેનેડા ઘડે છે કે જેમાં આ સમગ્ર પ્રજાઓનું વિવિધરંગી સુચારુ ભાતીગળ 'મોઝેઇક' બનીને ઉપસે છે.

વસનજીએ આજદિન સુધી નવ જેટલી નવલકથાઓ લખી છે. તેમાંની ત્રણ સાહિત્યિક પુરસ્કારોથી પોંખાઈ છે. આ બધી જ નવલકથાઓ લેખકના મલ્ટીપલ ડાયસ્પોરિક અનુભવોની અભિવ્યક્તિ સમી છે. આફ્રિકામાં જન્મેલ અને અમેરિકાની એમ.આઈ.ટી.માં ન્યૂિક્લયર ફિઝિક્સ ભણેલ તથા કેનેડાના ટોરેન્ટો નગરમાં સ્થાયી થયેલ મૂળ ભારતીય ઇસ્લાઈલી ખોજા જાતિના મોયેઝ વસનજી પોતાની નવલકથાઓના તાણાંવાણાં વિવિધ દેશોના પોતાના પ્રત્યક્ષ અનુભવથી વણે છે – જાણે કે કોઈ સુંદર મોઝેઈક જોઈ લો.

ભારતીય તેમ જ આફ્રિકન મૂળની ખોજ કરતી તેમની 2012માં પ્રકાશિત થયેલ અદ્યતન નવલકથા 'ધ મેજિક ઓફ સાયદા'નું ભારતીય વાચકોને મન વધુ મહત્ત્વ રહ્યું છે જે વાત સમજી શકાય તેમ છે. આ નવલકથાના નાયક કમલ દેવરાજ થકી મલ્ટીપલ ડાયસ્પોરિક અસ્તિત્વના મૂળની તેમ જ ઇન્ડો આફ્રિકન સમુદાયના ઇતિહાસની ખોજ આ નવલકથાના કેન્દ્રસ્થાને છે. પોતાની પાછલી આઠ નવલકથાઓમાં ક્યારે ય પ્રેમકથાનો આશ્રય ન લેનાર લેખક આ નવલકથામાં ઇન્ડો આફ્રિકન કમલ તથા આફ્રિકન સાયદાની પ્રેમકથાને નાયકની આત્મખોજ સાથે વણે છે. નવલકથાના કથાવસ્તુની વાત માંડીએ તે પહેલાં નાયક કમલનું એક ચોટદાર વિધાન જોઈ લઈએ. આફ્રિકામાં જન્મેલ તથા મોટો થયેલ ડો. કમલ નાછૂટકે કેનેડામાં સ્થિર થાય છે. ત્યાં તે 35 વર્ષ જેટલા દીર્ઘ સમય સુધી રહે છે. સફળતા મેળવે છે. પણ તેના મૂળ કેનેડાની ધરતીમાં જામતા નથી. તેનો આત્મા આફ્રિકા તથા ત્યાં વસતી સાયદાને ઝંખે છે અને તે બોલે છે, “જેમ જેમ હું મારા પૂર્વજોના ઇતિહાસને શોધતો જાઉં છું તેમ તેમ તેનાથી પ્રભાવિત થતો જાઉં છું. કેટલું અમૂલ્ય છે આ બધું ? અને કેટલું જરૂરી પણ. મારા બાળપણનો પ્રારંભ તથા અંત મારા માના મૃત્યુ સાથે આવ્યો. તે મને મારા ઇતિહાસની નાની-મોટી ઝલક આપ્યા કરતી. તે કહેતી, 'બાકી બધું ભગવાન જાણે … મારા પિતાના પૂર્વજોને તેણે જાણે એરેબિયન નાઈટ્સના પાત્રો બનાવી દીધેલા ! આખા કિલવા ગામમાં એકમાત્ર કવિ ઝી બિન ઓમારીને જ મારા દાદા પૂંજા દેવરાજના જીવનની માહિતી હતી. પરંતુ એ માહિતીનો એક છેડો કવિના જીવનની શરમિંદગી સાથે બંધાયેલો હતો. એટલે પૂંજાની સઘળી વાત એ મને ક્યાંથી કરે ? અમારા પરિવારનો ઇતિહાસ આમ વેરણ-છેરણ, ભિન્ન-ભિન્ન લોકોમાં વહેંચાયેલો પડ્યો છે. તે ભૂંસાતી જતી સ્મૃિતઓમાં કે પુસ્તકોનાં પૃષ્ઠોમાં ક્યાંક ધૂળ ખાતો પડ્યો છે … પણ ચલો જેવો છે તેવો એ ઇતિહાસ ક્યાંક છે તો ખરો. આપણે જે કરવાનું છે તે એ છે કે આ બધા વેરવિખેર પડેલ સૂત્રોને એક સાથે બાંધીને, જિગ્સોપઝલના આ બધા નાના નાના ટુકડાઓને સરખા ગોઠવીને, તેમાંથી પરિવારના ઇતિહાસની સ્પષ્ટ આકૃતિ ઉપસાવવી.”

0 0 0

'ધ મેજિક ઓફ સાયદા'(2012)નો પ્રારંભ સમગ્ર નવલકથાના ઘટનાક્રમના અંતથી થાય છે. પુસ્તકની 'પ્રોલોગ'માં નવલકથાનો પીઢ નાયક ડો. કમલ પૂંજા આફ્રિકાના દારેસલામની એક હોસ્પિટલના બેડ પર પડ્યો છે. કેનેડાથી ઇસ્ટ આફ્રિકા આવેલ ભારતીય મૂળ ધરાવતા પરંતુ અશ્વેત દેખાતા કમલ પૂંજાને અનાયાસે મળી ગયેલ માર્ટિન કિગોમા એક તાન્ઝાનિયન પ્રકાશક છે. જે કાંઈ બની રહ્યું છે તે જોઈ રહ્યો છે. કમલનો પુત્ર તથા પુત્રી કેનેડાથી દારેસલામ આવીને પિતાની ખબર કાઢીને પાછા ચાલી ગયા છે. પિતાને તેમણે સાથે લઈ જવાનો આગ્રહ કરેલો પરંતુ તેમણે તે સ્વીકાર્યો નહીં. તેમનું કહેવું હતું કે, જો મોત આવવાનું હોય તો તેમની પોતાની ધરતી પર, એટલે કે આફ્રિકામાં જ ભલે આવે. પરંતુ કમલ ક્યાં આફ્રિકન છે ? દેખીતી રીતે તે અહીંનો છે જ નહીં. કિગોમાને આશ્ચર્ય થાય છે. કેનેડાના આલ્બર્ટા નગરથી આ ડોક્ટર 35 વર્ષ બાદ અહીં આફ્રિકા આવ્યો છે, આવીને માંદો પડ્યો છે, અને તેને પાછા જવું નથી ! છેવટે તે કમલને પૂછી નાખે છે, 'શું થયું તમને ? તમે કેનેડા છોડીને અહીંયા, આ પછાત દેશમાં, કેમ આવી ચઢ્યા ?' જવાબમાં ડો. કમલ હસીને કહે છે, 'મારા આ બેહાલ કોઈ વન્ય વનસ્પતિના અર્કને લીધે થયા છે … પેલીએ મને એ પીણું પરાણે પાઈ દીધું. પીધા વગર મારો છૂટકો ન હતો. હું કેનેડા છોડીને જે મિશન પર અહીં આવ્યો છું તે મિશન ખાતર કંઈ પણ કરી શકાય … હું અહીંયા સાયદાની ખોજ માટે આવ્યો છું. મેં તેને વર્ષો પહેલાં પ્રોમીસ આપેલું કે હું પાછો ફરીશ .. પણ પાછા ફરતા ઘણું મોડું થઈ ગયું … નાનપણમાં હું સાયદાને ઓળખતો હતો. પણ 11 વર્ષની ઉંમરે મને ઇન્ડિયન બનવા માટે મોકલી દેવાયો … આટલાં વર્ષે હું તેને શોધવા પાછો ફર્યો છું. મારા ગળામાં તેણે મને નાનપણમાં આપેલ તાવીજ આજે પણ છે.'

ત્યારબાદ કુલ ચાર ખંડોમાં વહેંચાયેલ નવલકથાનો પ્રથમ ખંડ પ્રારંભાય છે. ખંડનું શીર્ષક છે 'બોય એન્ડ ગર્લ'. આ ખંડ ભારતીય પિતા ડો. અમીન તથા સ્વાહિલી માતા હમીદાનું હાફબ્રિડ સંતાન કમલ તેમ જ સ્વાહિલી છોકરી સાયદાના નાનપણની વાત લઈને આવે છે. ઇસ્ટ આફ્રિકાના કિલવા ગામમાં મોટાં થતાં આ બંને બાળકો તથા તેમની દોસ્તી મનમોહક છે. સાયદાના નાનાજી ઝી બિન ઓમારી તાન્ઝાનિયાના લોકપ્રિય ઋષિતુલ્ય કવિ છે. તથા કમલના દાદા પૂંજા દેવરાજના તેઓ સારા મિત્ર હતા. પૂંજા દેવરાજ મૂળ સૌરાષ્ટ્રનો હતો. સૌરાષ્ટ્રના કોઈક નાનકડા ગામમાં સીદી સૈયદ ઓલિયાના આશીર્વાદથી ગામડિયા પૂંજા દેવરાજનું ભાગ્ય ખૂલેલું અને એ સ્વદેશ છોડીને ઇસ્ટ આફ્રિકા આવીને વસેલો. અહીં તેણે એક આફ્રિકન સ્ત્રી સાથે સંસાર પણ માંડેલો. ભારતીય હોવા છતાં તે આફ્રિકાના રંગે એવો રંગાયેલો કે જર્મન શાસકોની ગુલામીમાંથી માતૃભૂમિસમા આફ્રિકાને છોડાવવા માટે તેણે હામ ભીડેલી. ઝી બિન ઓમારીના ભાઈ અબ્દુલ કરીમની સાથે જોડાઈને તેમણે માઉ માઉ મૂવમેન્ટનો પ્રારંભ કરેલો. અને છેવટે જર્મન શાસકોએ ગુપ્તવાસમાં રહેતા અબ્દુલ કરીમ તથા સમાજમાં સમ્માનપૂર્ણ સ્થાન ધરાવતા પૂંજા દેવરાજને ફાંસીની સજા કરેલી. કિલવા ગામની વચ્ચોવચ્ચ આવેલ વિશાળ આંબાનું એ 'મૃત્યુવૃક્ષ' આ બંનેને થયેલ ફાંસીના સાક્ષીસમું હતું. આ વૃક્ષની ડાળે જ બંને દેશપ્રેમીઓને ફાંસી અપાઈ હતી.

કમલ તથા સાયદાની વિશેષ પ્રકારની મૈત્રીનું ચિત્રણ કરતો આ ખંડ ઇસ્ટ આફ્રિકામાં પ્રચલિત અંધશ્રદ્ધાઓ તથા માન્યતાઓની વાત પણ કરે છે. કમલ અને સાયદા બંને નાના હતા ત્યારે સાયદાના દાદા લગભગ દર અઠવાડિયે રાત્રે છુપા વેશે ગધેડા પર જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ લાદીને ક્યાંક જતા. પાછળથી ખબર પડેલી કે તેઓ પોતાના સગા મોટાભાઈ અબ્દુલ કરીમ પાસે જતા હતા. તેમનો એ ભાઈ એટલે પૂંજા દેવરાજનો સાગરિત. તે એક રાષ્ટ્રપ્રેમી હતો. તેમ જ બ્રિટિશ અને જર્મન શાસકોનો કટ્ટર દુશ્મન પણ ખરો. ભૂગર્ભમાં રહીને તે આફ્રિકાની સ્વતંત્રતા માટે ચાલતી માઉ માઉ મૂવમેન્ટનું પ્રેરક બળ હતો. તેની જીભે સરસ્વતી વસતી. તેના કાવ્યથી મડદા પણ ઊભા થતા. પણ એમ કહેવાતું કે એ માણસને કવિતા કરતાં સ્વદેશ વધુ વહાલો હતો. અજ્ઞાતવાસમાં જીવતા આ ભાઈને નાનોભાઈ દર અઠવાડિયે રેશન આપી જતો. અને મોટાભાઈ અબ્દુલકરીમે રચેલ કાવ્યો પ્રેમથી સાંભળતો. અને સાંભળતાં સાંભળતાં ચોરી પણ જતો. આગલી રાત્રે સાંભળેલાં કાવ્યોને કિલવા ગામ પાછા ફરીને તે પોતાના નામે કાગળ પર ઉતારીને વાંચતો અને ગામના લોકો તેનાં કાવ્યને સાંભળીને વારી વારી જતા. એવું કહેવાતું કે મહાકવિ ઝી બિન ઓમારીની કલમે આફ્રિકાનો ઇતિહાસ જીવંત રાખેલો. પરંતુ સાચી વાત તો એ હતી કે આ કાવ્યો તેના હતાં જ નહીં!

− 2 −

કેનેડિયન નવલકથાકાર એમ.જી. વાસનજીની નવલકથા : ’ધ મેજિક ઓફ સાયદા’

નવલકથાનો બીજો 'ખંડ ઓફ ધ કમિંગ ઓફ ધ મોર્ડન એજ' કહેવાતા કવિ ઝી બિન ઓમારીની કલમે લખાયેલ ઇસ્ટ આફ્રિકન ઇતિહાસના તાણાંવાણાં વણે છે. દોમ દોમ સાહ્યબી તથા માન-અકરામથી ટેવાયેલ ઝી બિન ઓમારી સતત એક ગિલ્ટ સાથે જીવે છે. કેમ કે જે કાવ્યો માટે તે સમ્માન પામે છે તે કાવ્યો તેના છે જ નહીં. છેવટે ઝી બિન ઓમારીનો ભાઈ અબ્દુલકરીમ પકડાય છે. જર્મન શાસકોની દૃષ્ટિએ અપરાધી એવા સ્વતંત્રતાસેનાની અબ્દુલકરીમ તથા પૂંજા દેવરાજને ફાંસી થાય છે. આ ફાંસી સાયદાના દાદા ઝી બિન ઓમારીને લગભગ ગાંડા કરી મૂકે છે. એક રાતે તેઓ પોતાનાં સઘળા સાહિત્યને એક સંદૂકમાં મૂકીને ગામની મધ્યે આવેલ 'મૃત્યુવૃક્ષ' નીચે દફનાવી દે છે. તેમને હતું કે આમ કરવાથી તેમના દુષ્કૃત્યનો પાર આવી જશે, પરંતુ તેમ બનતું નથી. ગમગીન એવો પીઢ કવિ હવે કલમ છોડી દે છે. ગામમાં ચર્ચા છે કે કવિશ્રીના કાગળ ખૂટી પડ્યા છે. નાનકડા ભૂલકા સાયદા તથા કમલ શું જાણે કે સાચી વાત શું છે ? તે બંને પોતાની નોટોના કાગળ ફાડીને દાદાને આપવા જાય છે. તો ય દાદા કવિતા લખતા નથી ! કાવ્ય ન લખી શકનાર દાદા અને તેથી અત્યંત ઉદાસ બનેલી સાયદા તથા તેના પરિવારને છોડીને લગભગ આ જ વખત દરમિયાન કમલની મા કમલને કોઈ અજાણ્યા સગાઓ સાથે ક્યાંક મોકલી આપે છે. મા કહે છે કે એ લોકો કમલના સગા છે. તથા દારેસલામ લઈ જઈને તેઓ કમલને પૂરેપૂરો ઇન્ડિયન બનાવી દેશે ! કમલને ઘણી આપત્તિ છે. તે બોલી ઊઠે છે, 'હું આફ્રિકન છું. મા હું નથી ઇન્ડિયન બોલતો કે નથી ઇન્ડિયન ખાતો. ઇન્ડિયનો તો દાળ ખાય. હું ક્યાં દાળ ખાઉં છું ?' 'ના તું ઇન્ડિયન છે … સાંભળ દીકરા, ઇન્ડિયન બને તો સુલતાન બનાય. પરદાદા પૂંજા દેવરાજની જેમ મોટા માણસ બનાય. ' (27) એમ કહીને મા તેને પટાવીને વિદાય કરે છે.

ત્રીજા ખંડ ‘ગોલો'માં, કમલ પોતાના પિતાના સાવકા ભાઈ તથા દાદીના કુટુંબમાં આવીને વસે છે. તેને અહીં લાવવાનું કારણ વિચિત્ર છે. ઘરડાં દાદીની તબિયત સારી નથી અને તેમને બચાવવા માટે અનુભવી મોગેન્ગોએ (ભૂવાએ) સલાહ આપી છે કે પરિવારનું લોહી ધરાવતા કોઈ ગરીબ બાળકને જો આ કુટુંબ સ્વીકારી લે અને તેને ભણાવી-ગણાવીને મોટું કરે તો માજી બચી જશે. અને આ કારણસર સાવકા પુત્રના અશ્વેત સ્ત્રી દ્વારા જન્મેલ સંતાન કમલને આ ઘરમાં આશરો મળે છે. અહીં તેને ભારતીય બનતા શીખવાડાય છે. પરંતુ તેનું નામ તો 'ગોલો' (નોકર) જ છે. આ પરિવાર સાથે રહીને 'ગોલો' ભારતીય બનતા શીખે છે અને પોતાની જાતને ઘસી ઘસીને ધુએ છે તો ય તેની અંદર વસેલ આફ્રિકનપણું જતું જ નથી ! ચામડીની નીચેથી ઘઉંવર્ણો રંગ દેખાતો જ નથી. 'આ આફ્રિકનપણું જાણે મારું ભાગ્ય છે.' ગોલો બબડે છે 'તમે બધા મને ઇન્ડિયન કહો છો, પણ ઇન્ડિયનો મને ઇન્ડિયન કહેતા નથી.' નાનકડો કમલ કહેતો. મા હંમેશાં હસીને કહેતી, 'એવું એટલા માટે છે કે અહીંનો કોઈએ ઇન્ડિયન તારા જેટલો આફ્રિકન નથી … અને અહીં વસતા સઘળા બનિયા દુકાનદારોમાં તારા કરતાં સારો ઇન્ડિયન કોઈ નથી.' (136) કમલના જીવનનો મુખ્ય કોયડો તેની માએ તેને નાનપણમાં જ જણાવી દીધેલો.

કાગળ કલમ વિહોણા નિષ્ક્રિય કવિ ઝી બિન ઓમારીના દુઃખનું અન્ય એક કારણ તેણે જર્મન શાસકની તરફેણમાં લખેલ પ્રશસ્તિકાવ્ય પણ હતું. છેવટે એક કાળી રાત્રે કવિ ઝી બિન ઓમારીએ ગામ વચ્ચે આવેલ 'મૃત્યુવૃક્ષ' પરથી ફાંસો ખાઈને આત્મહત્યા કરી લીધી !

દાદાની વિદાય બાદ ઘરમાં આવકનું કોઈ સાધન ન રહેતા સાયદાની માતાએ સાયદાને મોગેન્ગો બનાવી દેવાની યુક્તિ ઘડી. તેણે ગામમાં ખબર ફેલાવી દીધી કે આ છોકરી પાસે કોઈ મેજિક પાવર હતો કે જેથી તે લોકોના જીવનની મુશ્કેલીઓ દૂર કરી શકતી હતી. જોતજોતામાં નાનકડી સાયદા મોગેન્ગો બની ગઈ. અને પછી તેનાં લગ્ન ગામના એક મોટા મોગેન્ગો સાથે થઈ ગયા. આ મોગેન્ગો મોટો ગુંડો પણ હતો.

દારેસલામ લઈ જવાયેલ કમલ ભણીગણીને ડોક્ટર બન્યો. ડોક્ટર બનતાની સાથે પોતાની અશ્વેત પ્રિયતમા સાયદાને મળવા તે ઇસ્ટ આફ્રિકા પાછો ફર્યો. તે હજી કુંવારો હતો. સાયદાને પરણવા તત્પર હતો. પરંતુ કિલવા પહોંચીને અધેડ મોગેન્ગોને પરણેલ સાયદાને જોઈને તે ગમગીન બની ગયો. નામચીન ગુંડાની પત્ની હોવા છતાં સાયદાએ પોતાના પ્રેમી કમલને મળવાની ગજબ હિંમત કરી. દરિયાનાં શાંત જળ બંને પ્રેમીઓની પ્રેમભરી ક્ષણોના સાક્ષી બની રહ્યાં. પરંતુ બેચાર વખત થયેલા આ ગુપ્ત મિલનની વાત છાની ન રહી. સાયદાનો પતિ પોતાની ગેંગ સાથે કમલની પાછળ પડ્યો. ને કોઈ રીતે જાન બચાવીને કમલ કિલવા ગામથી સુરક્ષિત પાછો ફરી શકયો. મોગેન્ગોએ પત્ની સાયદાને ઘસડીને ઘરમાં પૂરી દીધી.

આવી રીતે નિરાશ થઈને પાછા ફરેલ કમલને મેડિકલ સ્કૂલમાં તેની સાથે ભણતી શિરિને ઇદી અમીનના ત્રાસથી ત્રસ્ત આફ્રિકા છોડી કેનેડા જતા રહેવા સમજાવ્યું. કમલ તથા શિરિન આફ્રિકા છોડી કેનેડા આવી ગયા. બંનેએ લગ્ન કરી લીધા, તથા ડોક્ટર તરીકે કામ શરૂ કરી દીધું. 35 વર્ષને અંતે હવે ડોક્ટર કમલ પાસે પોતાનું મોટું ઘર, સફળ પ્રેક્ટિસ તથા ત્રણ ત્રણ ક્લિનિક હતા. તેમ છતાં આફ્રિકા વિસરાતું નહોતું. શિરિન સાથે વધતા જતા મતભેદોને કારણે અંતે ડિવોર્સ થઈ ગયા. અને ડિવોર્સ બાદ ડો. કમલે પોતાની જુની પ્રેમિકા સાયદાની શોધમાં તાન્ઝાનિયા જવાનો નિર્ણય કર્યો.

નવલકથાના ચોથા તથા અંતિમ ખંડ 'સાયદા'માં 1950ની આસપાસ કિલવા છોડીને ઇન્ડિયન બનવા જનાર મિશ્રિત લોહીવાળો એ હાફબ્રિડ છોકરો આજે આટલાં વર્ષે ડો. કમલ તરીકે પોતાના મૂળ શોધવા પાછો ફરી રહ્યો હતો. જાણે સાયદાનો જાદુ તેને આફ્રિકા પાછા આવવા પોકારી રહ્યો હતો. એ જ ગામ, એ જ રસ્તા. પરંતુ લોકો એ નથી. સાયદાનો કોઈ પત્તો નથી. તેની ભાળ મેળવવા ડો. કમલ ઘણો ખર્ચો કરે છે. છેવટે તેને કોઈ દૂર ગામમાં વસતી કંઈક વિચિત્ર નામ ધરાવતી પરંતુ સાયદા સાથે કંઈક સામ્ય ધરાવતી એવી સ્ત્રીની વાત તેને મળે છે. પગપાળા કમલ તે ગામમાં જાય છે. ત્યાં જઈને તે એક અજાણ સ્ત્રીને મળે છે. શું આ જ એ સાયદા છે જેને મળવા તે આટલો તત્પર છે ? પરંતુ એ સ્ત્રીની આંખમાં તો કોઈ ઓળખ દેખાતી નથી ! સસ્પેન્સ કથાની જેમ ઊંધા ક્રમથી પ્રારંભાયેલ નેરેટિવના રહસ્યો ક્રમશઃ ખુલતા જાય છે. સાયદાની ખોજ કમલ માટે જાણે એક પ્રતિક બની ગઈ છે. સાયદા એટલે મેજિક. સાયદા એટલે અમરત્વનો સ્પર્શ, સાયદા એટલે ઉત્કટ પ્રેમ અને સાયદા એટલે મૃત્યુનો પાશ પણ. સાયદા માટે કમલ કંઈ પણ કરવા તૈયાર છે અને તેથી જ પેલી અજાણ સ્ત્રીએ તેની સામે ધરેલ ઉકાળો પીવાની શરતને તે મંજૂર રાખે છે. તેને ખબર છે કે આ ઉકાળો પીવાથી તેની જાન પણ જઈ શકે છે. તેમ છતાં તે જાનના જોખમે સાયદાનો વાવડ મેળવવા તૈયાર છે. કેમ કે સાયદાની શોધ એટલે ફક્ત વ્યક્તિગત ગંતવ્ય જ નહીં પરંતુ કિલવા આખાનો ઇતિહાસ. ઉકાળો પીવાનું પરિણામ ધાર્યું હતું તેવું જ આવે છે.

કમલની અર્ધમૂર્છિત અવસ્થામાં હવે પેલી સ્ત્રી પોતાનું મોં ખોલે છે. હા તે પોતે જ સાયદા છે ! વર્ષો પહેલાં દરિયાકિનારે કમલ સાથે એકાકાર થયેલી તેની પ્રેમિકા તે પોતે જ છે. તેમના એ મિલનથી તેને એક પુત્ર થયેલો પરંતુ તેના ક્રૂર પતિએ સાયદાના ભૂંડા હાલ કરેલા અને બે દિવસના બાળકને ગૂમ કરી દેવાયેલું. આવું કરવામાં સાયદાની માએ જમાઈને સાથ આપ્યો હતો. કહેવાય છે કે બાળક મારી નખાયું હતું. હવે તે એકલી-અટૂલી ગામથી ઘણે દૂર આવેલી આ જગ્યામાં મૃત્યુની રાહ જોઈ રહી છે. કમલ પ્રત્યે તે કોઈ લાગણી બતાવતી નથી. કમલને પાવામાં આવેલ પીણાંની અસર ઘેરાતી જાય છે. હથિયાધારી અજાણ્યા લોકો આવીને કમલને ઘેરી વળે છે. તથા તેને મારી નાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે પરંતુ ત્યાં અચાનક જ કોઈ તેને બચાવી લે છે. અને જીપમાં નાખીને દારેસલામના દવાખાનામાં દાખલ કરે છે. કેનેડાથી કમલને મળવા આવેલ તેના બાળકો તેને કેનેડા પાછો ફરવા સમજાવે છે પણ કમલ તે માટે તૈયાર નથી. તેને જન્મભૂમિમાં જ મરવું છે. તેનો ગમે તેટલો અસ્વીકાર તેમ જ તિરસ્કાર થાય તો ય આ ધરતી તેને પ્રિય છે. આ જ તેના જીવનનો અંતિમ પડાવ છે. કમલના આ નિર્ણય સાથે નવલકથા વિરમે છે.

વસનજીની નેરેટિવ ટેકનિક તથા સ્વાહિલી તેમ જ ગુજરાતીના મિશ્રણવાળી તેમની અંગ્રેજી ભાષાની પણ નોંધ લેવી ઘટે. આ પ્રકારના પ્રયોગ કરવામાં સક્ષમ વસનજી 'કેનેડિયન મોઝેઇક'ના જાણે પ્રતિનિધિ બની રહે છે. 1988માં કેનેડાના બંધારણમાં સ્વીકારાયેલ 'મલ્ટીકલ્ચરાલિઝમ' એક્ટના અંતર્ગત કેનેડિયન ઓળખનું રૂપક એટલે 'મોઝેઇક'. એક એવો મોઝેઈક કે જેમાં પોતપોતાની ભાષા, ધર્મ તથા રીતિરિવાજ જાળવી રાખીને ત્યાં વસતી દરેકે દરેક પ્રજા કેનેડિયન હોવાનું ગૌરવ લઈ શકે. આનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ અમેરિકાનો રાષ્ટ્રીય મેટાફર 'મેલ્ટિંગ પોટ'નો. એવી ભઠ્ઠીનો કે જેમાં તપીને વિવિધ રાષ્ટ્રીયતાઓ ઓગળીને એકસમાન બીબાંઢાળ અમેરિકન બની જાય !

e.mail : ranjanaharish@gmail.com