શિયાળો આવે ત્યારે મને ફરી આ નિબંધ યાદ આવે, અને વાંચું પણ ખરો. થયું આજે નિબંધના ચાહક મિત્રો માટે અહીં મૂકું.

શિયાળો લુચ્ચો છે. એ ક્યારેક શિયાળની જેમ લપાતો-છુપાતો-અમળાતો આવે છે તો ક્યારેક રાનીપશુની માફક તરાપ મારે છે. શિયાળાનું કાંઈ નક્કી નહીં. એ દોરંગી છે. નખરાળો છે. શિયાળો પોતાની સાથે લઈ આવે છે નિર્બળ પુરુષ જેવો દિવસ અને ફાટફાટ જુવાનીથી લચી પડતી સ્ત્રી જેવી રાત.

માગસર મહિનાના મટમેલા આકાશમાં સુકાયેલા આંસુ જેવા વાદળીની ચીંથરીઓ લાંબી-ટૂંકી થયા કરે. છેલ્લા ડચકા ભરતા કોઈ વૃદ્ધની જેમ દિવસ ઢળી પડે. હારેલા ખેલાડી જેવો સૂરજ મેદાન છોડી જાય. ધૂંધળી ક્ષિતિજોની કિનારને ખાઈ જવા ઊભેલી ઠંડીગાર રાત બિલાડીની જેમ દબાતા પગલે આગળ વધે. શિયાળાની રાત જેવી બહુરૂપી એકેય રાત નથી. શિયાળાની ઠારી નાખતી રાત કામણગારી કાતિલ યૌવના છે. એના સ્મિત કરતા રાતા હોઠ પર લોહી થીજવી દેતું કાતિલ વિષ છે. એ પોતાના રૂપથી ઘાયલ કરે છે. લલચાવે છે અને તડપાવે પણ છે. છતાં શિયાળાની રાત એક માદક પીણું છે. એનો સ્પર્શ ઉત્તેજિત કરી નાખે છે. એને પાર કરી જવી કઠિન છે. તો ય શિયાળાની રાત જ જીવતા હોવાનો અહેસાસ કરાવે છે. ચામડી નીચે વહેતાં લોહીનો સંચાર શિયાળાની રાતે જ સંભળાય છે. એ માણસ હોવાનો આનંદ આપે છે તો ક્યારેક માણસ હોવાની પીડા. ક્યારેક તે માની હૂંફાળી છાતીની હૂંફ બની લોહીમાં ફરી વળે છે તો ક્યારેક પ્રિયતમા બની વીંટળાઈ વળે છે. ક્યારેક ઉશ્કેરે છે તો ક્યારેક શાંત કરે છે. કદીક બાળે તો કદીક ઠારે. ક્યારેક વેરણ બનીને ખડકની માફક ઊભી રહી જાય છે.

શિયાળાની રાતને કોઈ જ ઉતાવળ હોતી નથી. એ મલપતી મલપતી ચાલે છે. કોઈ વિશાળ સામ્રાજ્યની સમ્રાજ્ઞીની જેમ ક્યારેક તુચ્છકારભર્યું સ્મિત કરે છે. એ તાપણે તાપતી કિશોર ટોળકીની આસપાસ ચક્કર લગાવે છે ત્યારે તે કિશોરોની આંખમાં આગિયાની માફક ચમકે છે. રખડુ જુવાનિયાની બેફિકરી ટોળીને પડખે પડખે ચાલતી રાત જુવાનિયાની છાતીના કુમળા વાળને સ્પર્શીને ચાલી જાય છે. ક્યારેક નવપરિણીત યુગલના શયનખંડનાં બારણાં પાસે સમજુ સ્ત્રીની જેમ ઊભી રહી જાય છે. પરસ્પરના બાહુમાં વીંટાતા યુગલને જોઈ તેના મોં પર તોફાની સ્મિત ફૂટે છે. છતાં એ શિયાળાની રાત છે. એને નિર્દય બનતાં વાર નથી લાગતી. ક્યારેક જઈ ચડે છે કોઈ એકાકી વૃદ્ધને પડખે. ખાંસતા-હાંફતા વૃદ્ધની આંખોમાં ઊપસતી રતાશને તે છુપા શત્રુની જેમ જોઈ રહે છે.

શિયાળાની રાત જેટલી રૂપાળી છે તેટલી જ ખંધી છે. એ સામેથી નહીં, પાછળથી વાર કરે છે. એ સબળા સામે પડતી નથી. નબળાને પીડવામાં એને આનંદ મળે છે. એટલે તો એ ખુલ્લામાં પડી રહેલાં શ્રમજીવીઓ, ખાંસતા-હાંફતા વૃદ્ધો, સીમમાં સૂતેલા એકલદોકલ ખેડૂતો કે રણકાંધીએ સીમા સાચવતા સૈનિકોની આસપાસ અડ્ડો જમાવે છે. પોતાની ઓઢણીથી બાળકને ઢાંકતી ગરીબ સ્ત્રીની ખુલ્લી પીઠ પર તે વાર કરે છે. નાગાં-પૂગાં બાળકોના મૃદુ ગાલની એને જરા ય દયા આવતી નથી કે ન તો મજૂર સ્ત્રીના પગની પાનીમાં પડેલા ચીરાનો એને વિચાર આવે છે. શિયાળાની રાત એક નિર્દય જેલર જેવી છે. એની જેલમાં પુરાઈ જનાર પર તે ત્રાસ વર્તાવે છે. ક્યારેક તે પવન પર સવાર થઈ નીકળી પડે છે અને જ્યાં તક મળે ત્યાં ઘૂસી જાય છે. કોઈના જાળિયામાંથી, ખુલ્લી રહી ગયેલી બારીમાંથી, બારણાંની તિરાડોમાંથી, ઝૂંપડીઓના બાકોરામાંથી. તે પોતાની ફૂંકથી બધું ય ઠંડુંગાર કરી મૂકે છે. પાણી હોય કે પથ્થર, શિયાળાની રાત સામે બધાં ઝૂકી પડે છે. છતાં તે બહુ પાકી છે. આલીશાન હવેલીઓની અંદર જવાની હિંમત તેનામાં નથી. હીટરથી ગરમ થઈ રહેલા ઓરડાની અંદર ડોકિયું કરતાં એ ડરે છે. તાપણાં પર તાપતા મજૂરોને જોઈ એ દાંત કચકચાવી દૂર ઊભી રહી તાપણું ઠરવાની વાટ જોતી રહે છે.

શિયાળાની રાતથી ડરી ગયેલા સૌ લપાઈ જાય છે ત્યારે થાકેલી રાત પાછી વળે છે. એ ક્યારેક હસતી હોય છે તો ક્યારેક ઉદાસ હોય છે. એની ચાલમાં ક્યારેક સત્તાનો મદ હોય છે છતાં ઘેટાંના બરછટ વાળને છંછેડવાનું તે ટાળે છે અને તે સીમ તરફ વળી જાય છે.

સીમમાં ખેતરોની ભીની ભૂખરી માટી જાગે છે. શેરડી, ચણાના છોડ, પાન વચ્ચે ઢબુરાઈ ગયેલી, રીંગણાં, ટમેટાં કે ઝોકે ચડેલા ઘઉંના ક્યારા, દાદાના ખોળામાં સૂઈ ગયેલા બાળક જેવા કોબી-ફ્લાવર કે કોથમીરની ક્યારીઓ જોઈ રાતની છાતીમાં ધાવણ ભરાય છે. એનું માતૃત્વ છલકી ઊઠે છે. તે આખી ય સીમને છાતીએ વળગાડી લે છે. સીમ રાતને બચબચ ધાવે છે. રાતનો સ્પર્શ થતાં જ જમીનમાં વિસ્તરતા ગાજરમાં રતાશ સળવળે છે. શેરડીની કાતળી પર લાલાશ ઊભરે છે. ચણીબોરના ગાલમાં ગલ પાડે છે. ચારેકોરથી લઈ લીધેલી ગરમી ખેતરોને પાઈ દે છે શિયાળાની રાત. અને તે સૂઈ જાય છે.

વહેલી સવારે ઊઠી ગયેલા ખેડૂતના સંચારથી રાત સફાળી જાગે છે. પોતાનો પાલવ સરખો કરી આળસ મરડી પૂર્વમાં જૂએ છે. ખેડૂતે દોહેલા બકરીનાં દૂધના ફિણોટામાં આંગળી બોળતી રાત ઝડપથી પગ ઉપાડે છે. રાતનો પગરવ સાંભળી કંથેરમાં સૂઈ રહેલા તેતર આંખો ખોલે છે. ઘટાટોપ ઊભેલી શેરડી વચ્ચે મારગ કરતા આવતા અજવાળાને જોઈ ડરી ગયેલું શિયાળ રાતના પગલાં શોધતું નાસે છે. હજી રાતનો પાલવ ફરફરતો દેખાય છે. શિયાળાની રાતનો શ્યામલ પાલવ!

('બોર' માંથી)

સૌજન્ય : માવજીભાઈ મહેશ્વરીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

૧૯૫૦માં કચ્છરાજ ભારત સંઘમાં વિલિન થયું. તે વખતના કચ્છના રાજા મહારાવ શ્રી મદનસિંહજીએ આઠસો વર્ષની જાડેજી રજસત્તાએ ઊભા કરેલા પોતાના મહેલો સહિત અણમોલ સ્થાપત્યો અને ઈમારતો ભારત સરકારને સોંપી દીધા. આમ તો એ સ્થાપત્યની જાળવણીની જવાબદારી સરકારની હતી. પરંતુ ન તો સરકારે એને સાચવ્યા કે ન પ્રજાએ પ્રદેશપ્રેમ દાખવ્યો. જેમા સૌથી ખરાબ દશા થઈ હોય તો કચ્છ અને ભુજની શાન સમા ભુજિયા કિલ્લાની. જે ડુંગરની તળેટીમાં ભુજ શહેર વસ્યું છે એ ડુંગર ઉપર કચ્છના જાડેજા શાસકોએ બંધાવેલો કિલ્લો આઝાદી પછી અડધી સદી સુધી ભારતીય સેનાના તાબામાં રહ્યો. એ કિલ્લાને કાળની એટલી થપાટો વાગી છે કે પોતાનું સૌંદર્ય ખોઈ ચૂક્યો છે. ૨૦૦૧ પછી ભુજિયામાં કરોડોના ખર્ચે સ્મૃતિ વન ઊભું થઈ રહ્યું છે, જે આ ડુંગર અને કિલ્લાને ફરી રમણીય બનાવશે એવું જણાઈ રહ્યું છે.

૧૯૪૭માં ભારત અંગ્રેજી શાસનમાંથી મુક્ત થઈ સ્વતંત્ર દેશ બન્યો. ભારતના પાંચસો જેટલા રજવાડાઓએ પોતાની મિલકતો ભારત સરકારને સોંપી દીધી. એક અર્થમાં એ બહુ જ મોટો ત્યાગ હતો. એ ભારતીય રાજાઓની દિલેરી હતી. એમા કેટલીક એવી ઈમારતો અને કિલ્લાઓ પણ હતા જેનું નિર્માણ આજની ઈજનેરી કલાને પણ પડકાર આપે છે. પરંતુ ભારત સ્વતંત્ર બન્યા પછી સૌથી મોટું કોઈ નુકશાન થયું હોય તો ભારતીય સ્થાપત્યને થયું છે. વિશ્વકક્ષાએ જે સ્થાપત્ય અને ઈજનેરી કૌશલ્યના વખાણ થયા છે, જેના નિર્માણમાં રજવાડાઓએ ખજાના ખાલી કરી દીધાં છે, જેને કલાપૂર્ણ બનાવવા સ્થપતિઓ અને કારીગરોએ જીવ રેડી દીધો હતો. એવાં મહેલો, કિલ્લાઓ, તળાવો, વાવોના પથ્થરો આજે મૂગું રુદન કરે છે. અજેય ગણાતા જે ગઢની દિવાલોએ પરદેશી આક્રમણખોરોને હંફાવ્યા છે, એ દીવાલો ઉપર આજે છાણાં થપાતા જોઈ ઇતિહાસકારો અને સ્થાપત્ય પ્રેમીઓ નિરાશ થાય છે. આ સ્થિતિ મોટાભાગના ભારતમાં જોવા મળે છે. વિવિધ રાજવંશોની રાજવટના પદચિહ્નો જેવા કિલ્લાઓ કાં તો ધ્વંશ થઈ ગયા છે અથવા તેના પથ્થરો કોઈની દીવાલોમાં ચણાઈ ગયા છે. કોઈને એવો પણ વિચાર આવે કે હવે આ કિલ્લાઓની શી જરૂર છે ? પરંતુ એ ન ભુલવું જોઈએ કે આ કિલ્લાઓ આપણા રાજાઓએ દાખવેલી દેશભક્તિના અજોડ પુરાવા છે. આ કિલ્લાઓએ જ આપણા પૂર્વજોને આક્રમણખોરોની તલવારોથી બચાવ્યા છે અને આપણી માતાઓ અને બહેનોનાં શિયળ સાચવ્યા છે. પરંતુ એક દુખદ હકીકત છે કે ભારત આઝાદ થયું તે સાથે જે મહેલો અને કિલ્લાઓમાં પગ મૂકતા શૂરવીરોને પણ બીક લાગતી તે નધણિયાતા થઈ ગયા.

સમય જતાં રાજાશાહીના બેનમૂન સ્થાપત્યને માનવ પ્રવૃત્તિઓ અને કાળની ઊધઈએ કદરૂપા બનાવી દીધા. એવો જ એક કિલ્લો કચ્છના પાટનગર ભુજની શોભા સમો ભુજિયો કિલ્લો છે. ભુજિયા કિલ્લાનું નિર્માણ કચ્છના રાજવીઓએ બહુ જ વિચારીને કરેલ છે. આ કિલ્લાનું બાંધકામ જાડેજા રાજવી રાવ ગોડજી (પહેલા ઈ.સ. ૧૭૧૫-૧૭૧૮)એ શરૂ કરાવ્યું હતું. અલ્પ સમયના શાસક રહેલા ગોડજીના પુત્ર રાવ દેશળજી(પહેલા ઈ.સ.૧૭૧૮-૧૭૪૧)એ ભુજિયા કિલ્લાનું બાકીનું બાંધાક્મ સંપન્ન કરાવ્યું. તે વખતે કચ્છ રાજનું પાટનગર ભુજ હતું. ભુજના રક્ષણ માટે બંધાયેલા આ કિલ્લાની દીવાલો પહોળી અને લશ્કરી વ્યૂહરચના મુજબની હતી. રાવ દેશળજી ઉપરાંત તેમના પહેલા દીવાન શેઠ દેવકરણે પણ આ કિલ્લાના નિર્માણમાં મહત્ત્વનો રસ લીધો હતો. ૧૬૦ મીટર જેટલી ઊંચાઈ ઉપર બંધાયેલો આ કિલ્લામાં પ્રવેશવા માટે બે દરવાજા હતા. આ દરવાજા ઉપર બહારની બાજુએ લોખંડના શૂળ જડેલા હતા. સૈનિકોને કિલ્લાની અંદર જ પાણીનો પુરવઠો મળી રહે તે માટે કૂવાઓ પણ ખોદાવેલા હતા. દીવાલોની અંદર રચના એવી રીતની હતી કે સૈનિક દૂર દૂર સુધી જોઈ શકે અને જરૂર પડે વાર કરી શકે. આજે પણ ભુજિયા કિલ્લાના એરિયલ વ્યુ ચીનની દીવાલની યાદ અપાવે છે.

ભુજિયા કિલ્લાએ કચ્છમાં ખેલાયેલા છ યુદ્ધો જોયા છે. જે અઢારની સદીમાં સિંધના આક્રમણખોરો અને ગુજરાત સ્થિત મોગલ શાસકો અને કચ્છરાજ વચ્ચે થયાં હતાં. ભુજિયાના કિલ્લામાં ખેલાયેલા યુદ્ધની એક રસપ્રદ બાબત પણ છે. રાવ દેશળજીએ રાજગાદી સંભાળી તેનાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં જ અમદાવાદના મોગલ સૂબા બુલંદખાને ખંડણી વસુલાત બાબતે કચ્છ ઉપર આક્રમણ કર્યું. કચ્છનું લશ્કર તે વખતે અવઢવની સ્થિતિમાં હતું. એ સમયે નાગાબાવાઓનું એક મોટું જૂથ કિલ્લા ઉપર નાગ મંદિરની પૂજાના બહાને કિલ્લામાં દાખલ થયું અને કચ્છરાજના સૈનિકો સાથે જોડાઈને મોગલોના લશ્કર સામે લડ્યું એ યુદ્ધમાં બુલંદખાનની હાર થઈ. એ દિવસે શ્રાવણ સુદ પાંચમ હતી. કચ્છના રાજવીએ એ દિવસે વિજયોત્સવ મનાવ્યો. ત્યારથી નાગપંચમીના દિવસે ભુજના દરબારગઢમાંથી ભવ્ય શાહી સવારી નીકળતી અને ભુજિયા ડુંગર પર જતી હતી. નાગાબાવાઓનાં શૌર્ય જોઈને કચ્છના રાજવીએ ત્યારથી નાગપંચમીના દિવસે નાગાબાવાઓ માટે ખાસ વ્યવસ્થાઓ ગોઠવી આપી. હાલ દર નાગપંચમીના રોજ રાજવી પરિવાર દ્વારા વ્યક્તિઓ દ્વારા ભુજંગનાગની ખાસ પૂજા થાય છે અને ભુજિયાની તળેટીમાં લોકમેળો યોજાય છે. ૧૮૧૯માં કેપ્ટન બીસ્ટની આગેવાની હેઠળ કચ્છરાજે અંગ્રેજી શાસનનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું. તે વખતે કર્નલ વિલિયમ કોરે ભુજિયા કિલ્લાનો કબ્જો લીધો હતો. ૧૯૪૭માં ભારતમાંથી અંગ્રેજી લશ્કરના ગયા પછી ભારતીય સેનાએ ભુજિયા કિલ્લાનો કબજો સંભાળ્યો હતો. ૨૦૦૧માં સેના અન્ય જગ્યાએ જતાં આ કિલ્લો સામાન્ય વહીવટ હેઠળ આવ્યો. આમ ચારસો વર્ષ જેટલો સમય ભુજિયાના કિલ્લાએ કચ્છ રાજ, અંગ્રેજી રાજ અને ભારતીય સૈનિકોનો લશ્કરી દમામ જોયો છે.

એક કથા મુજબ કચ્છ પર નાગલોકો રાજ કરતા હતા. શેષપટ્ટણની રાણી સાંગાઇએ ભેરિયા ગારુડી સાથે મળીને નાગલોકોના વડા ભુજંગનાગ સામે બળવો કર્યો. ભુજંગનાગ એક ડુંગરમાં છુપાઈ ગયો અને તેનું લશ્કર ભેરિયા ગારુડી સામે લડ્યું. એ લડાઈમાં ભેરિયાની હાર થઈ. સાંગાઈ રાણી સતી થઈ. ત્યારથી ભુજંગ નાગ જે ટેકરીમાં રહેતો હતો તે ટેકરી ભુજિયા તરીકે ઓળખાતી થઈ. આજે પણ ભુજિયાના કિલ્લા ઉપર ભુજંગનાગનું મંદિર છે જેની પૂજા માતંગદેવના વંશજો કરે છે. ભુજ શહેરનું નામ પણ ભુજિયા ઉપરથી પડ્યું હોવાનો મત છે. કચ્છની તત્કાલિન રાજ વ્યવસ્થાએ રક્ષણાત્મક વ્યૂહથી નિર્માણ કરેલો અને કચ્છનો સૌથી વધુ લંબાઈ ધરાવતો ભુજિયો કિલ્લો સ્વતંત્રતા પછી વ્યવસ્થાની બેદરકારીનો ભોગ બન્યો છે. ન માત્ર કિલ્લો, ખુદ ભુજિયો ડુંગર વર્ષો સુધી કાંકરી મેળવવા માટે ખોદાતો રહ્યો. જો કે એ વાતની નોંધ લેવી પડે કે ૧૯૮૦ના ગાળામા ભુજિયાને ખોદાતો અટકાવવા ભુજના કેટલાક બુદ્ધિજીવીઓ અને પ્રજાજનો મેદાનમાં આવી ગયા હતા. રેલીઓ પણ કાઢવામાં આવી હતી. વર્તમાનપત્રોએ પણ આ ઘટનાને મહત્ત્વ આપ્યું હતું. ભુજિયા ડુંગરનો દક્ષિણ ભાગ મહાકાય યંત્રોએ ખોદી કાઢ્યાના અંશો આજે પણ દેખાય છે. જ્યાં બ્રિટિશ શાસકોએ પણ પોતાનું લશ્કરી થાણું રાખ્યું હતું એવા ભુજિયાને આઝાદી પછી લશ્કરને હવાલે કરી દેવાયો. છેક વીસમી સદી પૂરી થઈ ત્યાં સુધી સુધી માત્ર વર્ષમાં એક દિવસની છૂટ સિવાય કોઈ કચ્છવાસીઓ ભુજિયાને સલામત સ્થિતિમાં જોઈ ન શક્યા. તેનાં સૌંદર્યને માણી ન શક્યા. ભુજિયો ડુંગર લશ્કરના તાબામાં હોવાથી કિલ્લાની સ્થિતિ વિશે પણ લોકો અજાણ રહ્યા. પરંતુ ૨૦૦૧માં આવેલા ભૂકંપ પછી તત્કાલિન ગુજરાત સરકારે ભુજિયા ડુંગર ઉપર સ્મૃતિવન ઊભું કરવાનું નક્કી કર્યું. આ સ્મૃતિવનમાં ભૂકંપ તેમ જ કચ્છનો ઇતિહાસ સચવાશે. સ્મૃતિવન યોજનાએ કિલ્લાના ધસી પડેલા ભાગોનું સમારકામ પણ કરાવ્યું. સેંકડો વૃક્ષો વવાયાં. જે કાર્ય હાલે પ્રગતિમાં છે. સમય જતાં કચ્છના ગરવા પાટનગર ભુજની શાન સમો ભુજિયો નવાં વાઘાં ધારણ કરશે અને તેનું સૌંદર્ય ફરી ખીલી ઊઠશે તેવું લાગી રહ્યું છે. આ કિલ્લા પરથી આખું ય ભુજ શહેર અને દૂર સુધીના વિસ્તારો જોઈ શકાય છે. ભુજની કેટલીક જાગૃત સંસ્થાઓ હવે ભુજિયાની તળેટીમાં વિવિધ સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો પણ યોજે છે. એ રીતે નવી પેઢી ઇતિહાસથી માહિતગાર થશે.

e.mail : mavji018@gmail.com

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 2૩ ફેબ્રુઆરી 2021; પૃ. 17

કુદરતે કચ્છને કેટલીક એવી વનસંપદા આપી છે જે અહીંના હવામાનને અનુકૂળ છે. કચ્છમાં ભલે હવે કાજુની પણ ખેતી થતી હોય, પરંતુ કચ્છની તાસીરને અનુકૂળ અને અહીં રહેતા લોકાનાં સ્વાસ્થ્યને માફક આવે એવી કેટલીક વનસ્પતિઓ પૈકી એક પીલુડી છે. ખારાશવાળી જમીન અને ઓછા વરસાદવાળા વિસ્તારોમાં લીલુંછમ રહેતું પીલુંડીનું વૃક્ષ કચ્છના વાગડ વિસ્તાર તથા ઉત્તરીય પટ્ટીમાં પુષ્કળ માત્રામાં દેખાય છે. પીલુડી કચ્છનું સ્થાનિક અને સદીઓ જૂનું વૃક્ષ છે. રણકાંધીના વગડામાં ઉનાળો રવરવે ત્યારે સુક્કીભઠ્ઠ ભોમકા ઉપર કંઠ ઠારવાની કુદરતે અજોડ વ્યવસ્થા ઊભી કરી છે.

કચ્છ પ્રદેશમાં એક સ્થાનિક વૃક્ષ થાય છે, જેનું નામ પીલુડી છે. આમ તો પીલુડી ત્રણ જાતની થાય છે, પણ કચ્છમાં બે જાતની જોવા મળે છે. મીઠી અને કડવી. બે ય ઉપર જુદા જુદા રંગનાં ફળ લાગે છે. મીઠી પીલુડીનાં ફળ પીળા રંગના મોતી જેવાં દેખાય છે. ખારી પીલુડીનું ફળ બુલબુલ પક્ષીનો પ્રિય ખોરાક છે. કડવી પીલુડીને જાંબલી રંગનાં ફળ લાગે છે, જે સ્વાદે સહેજ કડવાં હોય છે અને કદમાં નાનાં હોય છે. અન્ય ત્રીજી જાત છે જેને સફેદ ફળ લાગે છે. જે ભારતમાં બહુધા જોવા મળતી નથી. પીલુડી કુદરતી રીતે ઊગતું એક જંગલી વૃક્ષ છે. તેનો છાંયો ઘાટો હોય છે. આ વૃક્ષનું થડ અને શાખાઓ આછા પીળા રંગની હોય છે. સામાન્ય રીતે રેતાળ અને ઓછા વરસાદવાળા વિસ્તારમાં થાય છે. કડવી અને મીઠી પીલુડીને તેનાં પાનના આકાર પરથી જુદી પાડી શકાય છે. કડવી પીલુડીનાં પાન ઘેરા લીલા અને ટૂંકા હોય છે, જ્યારે મીઠી પીલુડીનાં પાન આછા લીલા રંગના સાંકડા અને લાંબા હોય છે. પીલુડીનાં ફળને પીલુડાં કહે છે. આ ફળ વીણવું અને ખાવું એક કલા છે. વીણવા જતાં તે ખરી પડે છે. એટલે જ આંસુને પીલુડાં પણ કહે છે. કચ્છીભાષામાં પીલુડી જાર કહે છે.

કચ્છનો વાગડ વિસ્તાર પીલુડીનાં ફળ માટે જાણીતો છે. એટલે જ કહેવત પડી છે કે 'વાગડ જાઉં, પીલુ ખાઉં' જો કે આમ તો આ વૃક્ષ રણકાંધીના ગામડાંઓમાં વિશેષ જોવા મળે છે, તેમ છતાં આ વનસ્પતિને આખું ય કચ્છ માફક આવી ગયું છે. માંડવી અબડાસાને જોડતા દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં પણ પીલુડીનાં વૃક્ષો જોવાં મળે છે. કચ્છમાં અનુભવી ખેડૂતો પીલુડીનાં વૃક્ષો ઉપર લાગતાં ફૂલો પરથી આવનારું ચોમાસું કેવું જશે તેનો વર્તારો બાંધે છે. જો વૃક્ષો ફૂલોથી લચી પડે તો ચોમાસું સારું જાય એવું સ્થાનિક ખેડૂતો માને છે. આ વૃક્ષ વગડામાં અનેક જીવો માટે આધાર બની રહે છે. જ્યારે ઉનાળામાં પાણીના સ્રોત ઘટી જાય છે ત્યારે પક્ષીઓ માટે ખોરાક ઉપરાંત પાણીની જરૂરિયાત સંતોષે છે. તેના ઉપર થતાં ફૂલોને કારણે કુદરતી રીતે મળતાં મધનો જથ્થો પણ જળવાઈ રહે છે.

પીલુનું વૃક્ષ જે ફળ આપે છે તેનાં બીમાં એક જાતનું તેલ હોય છે, જે જામી ગયેલી સ્થિતિમાં હોય છે. આ તેલને ખાખણ કહે છે. તે ખવાતું નથી પણ ગોટલાના સોજા તેમ જ સંધીવામાં વપરાય છે. પીલુડીમાં એક જાતનું રસાયણ છે જે દાંત અને પેઢાને મજબૂત બનાવે છે તેમ જ સડો થતો અટકાવે છે. ભારતમાં ટુથપેસ્ટ બનાવતી એક કંપની પોતાના ઉત્પાદનમાં પીલુડીના રસાયણો વાપર્યાનો દાવો કરે છે. યુનાની વૈદ્યો પણ આ વૃક્ષની ડાળીનો દાતણ તરીકે ઉપયોગ કરવાની સલાહ આપે છે. કચ્છમાં આ વૃક્ષ પુષ્કળ પ્રમાણમાં હોવાં છતાં તેનો દાતણ તરીકે ઉપયોગ થતો નથી. કદાચ તેના તુરા-કડવા સ્વાદને કારણે એવું બન્યું હશે.

પીલુડીનાં ફળ ક્યારેક શહેરોમાં પણ વેચાવા માટે આવતાં હોય છે. પણ આ ફળનો સ્વાદ ચાખ્યો ન હોય તો જલદી ભાવતા નથી. પીલુડાં ખાવાની એક ચોક્કસ રીત છે. પીલુડાં એક એક કરીને ખાવાથી જીભ ઊઠી આવે એવું બને. એટલે એનો ફાકડો ભરવો પડે છે. આ ફળમાં કેલ્સિયમનું પ્રમાણ ઊંચું હોવાનો જાણકારોનો મત છે. પીલુડીનાં ફળ ઉનાળામાં લૂ લાગવાથી બચાવે છે. મીઠી પીલુડીનાં ફળનો રસ સ્કર્વી નામના રોગ સામે રક્ષણ આપે છે. કેટલાક લોકો મીઠી પીલુડીનાં પાનના ઉકાળામાં ગોળ નાખી પીએ છે. તો કેટલાક તેનાં પાન ગરમ કરી છાતીએ બાંધે છે. આમ કરવાથી શરદી મટી જતી હોવાનું કહેવાય છે.

પીલુડીનો ઉલ્લેખ સાતસો વર્ષ પૂર્વે બાબુલિયા સંસ્કૃતિમાં જોવા મળે છે. ગ્રીક, રોમન સામ્રાજ્ય, પ્રાચીન મિસર સહિતની સંસ્કૃતિમાં તેનો ઉપયોગ થયાના પ્રમાણ છે. પીલુડીનું બોટનિક નામ સાલ્વાડોરા છે, પણ તે અંગ્રેજીમાં ટુથબ્રશ ટ્રી તરીકે જાણીતું છે. ફારસી, અરબી અને હિન્દીમાં તેને મેશ્વાક કહેવાય છે, જ્યારે મરાઠીમાં ખાકન અને સંસ્કૃતમાં ગુંદાફલા કહેવાય છે. કચ્છના હવામાનમાં કુદરતી રીતે પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખતું આ વૃક્ષ નિરુપદ્રવી છે. ખેતરના શેઢાઓ ઉપર વાવવાથી તે રેતીને આવતી અટકાવે છે. તે સદાપર્ણ વૃક્ષ હોવાથી ઉનાળામાં માનવ તેમ જ પશુઓને છાંયો આપે છે. ભારતમાં પંજાબ, રાજસ્થાન, ઉત્તર-પૂર્વના પ્રદેશો, મહારાષ્ટ્રમાં રાયગઢ વિસ્તાર, ગુજરાતમાં જામનગર, કચ્છ, પાટણ, સુરેન્દ્રનગર વિસ્તારોની ખારી અને ડુંગરાળ જમીનમાં તે જોવા મળે છે. કચ્છમાં વાગડ, પાવરપટ્ટી, રણ પંથક, ડુંગરાળ અને દરિયા કિનારા તેમ જ ખારાપાટમાં વધારે જોવા મળે છે. ખારી પીલુડીમાં જાન્યુઆરીથી ફેબ્રુઆરી દરમિયાન ફળ આવે છે. જે ચણોઠીના દાણા જેવડાં હોય છે અને તેમાં બી હોતાં નથી. જ્યારે માર્ચ એપ્રિલ પછી મીઠી પીલુડી ઉપર ફાલ આવે છે. આ ફળમાં બી હોય છે. કેટલાક લોકો આ ફળની સુકવણી કરી રાખે છે. ફળની અંદરનું પાણી ઊડી ગયા પછી ચીમળાઈ ગયેલું ફળ સ્વાદમાં ગળચટ્ટું લાગે છે. સામાન્ય રીતે મીઠું ઝાડ ત્રણથી પાંચ કિલો ઉતાર આપે છે.

કચ્છમાં વનખાતું દર વર્ષે વૃક્ષો ઉછેરે છે. વનખાતાની નર્સરીઓ દ્વારા રસ્તાઓની ધારે અને જંગલ વિસ્તારમાં વિવિધ વૃક્ષો વવાય છે. પરંતુ હજુ સુધી પીલુડીનાં બી વાવવાનો વિચાર અમલમાં મુકાયો નથી. કુદરતી રીતે પીલુડીનું વૃક્ષ ઊગે છે, ખરું પરંતુ કચ્છમાં હજુ આ વૃક્ષની ઉપયોગિતા વિશે જાગૃતિ નથી. ઉપરાંત આ વૃક્ષ સીધી રીતે ઉત્પાદન આપતું ન હોવાથી કોઈને તેમા રસ પણ પડ્યો નથી. તેનું લાકડું સીધું વધતું નથી. વળી તેની શાખાઓ એટલી મજબૂત પણ નથી હોતી. એટલે આ વૃક્ષનું લાકડું બળતણ સિવાય કામ લાગતું નથી. પરંતુ ઓછા વરસાદ અને નબળી જમીન વચ્ચે પાંગરી શકવાની તેની શક્તિને કારણે કચ્છમાં આ વૃક્ષનું વાવેતર જરૂરી છે. આ વૃક્ષ ભલે કમાવી ન આપતું હોય પરંતુ પર્યાવણની સમતુલા જાળવવામાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે. ખારી જમીનનું ધોવાણ તો અટકાવે જ છે, તે વન્ય જીવોને રક્ષણ આપે છે.

સામાન્ય રીતે ઊધઈને આધુનિક મનુષ્ય પોતાની દુશ્મન માને છે. પરંતુ જમીનના સેન્દ્રીય ઘટકોના વિઘટનની પ્રક્રિયામાં ઊધઈનો બહુ મોટો ફાળો છે. પીલુડીનું વૃક્ષ ઊધઈને રક્ષણ આપે છે. જ્યાં પીલુડી હોય છે ત્યાં આસપાસ ઊધઈના રાફડા જોવા મળે છે. કચ્છમાં ફેલાતા જતા ઉદ્યોગોને કારણે વનસંપદાનો નાશ થઈ રહ્યો હોવાની ચર્ચા પર્યાવરણની ચિંતા કરનારા અવારનવાર કરતા રહે છે. ખાસ કરીને કચ્છમાં આડેધડ પવનચક્કીઓને મળેલી મંજૂરી પીલુડી જેવાં વૃક્ષોનાં ભવિષ્ય માટે ચિંતાજનક છે. જેમ કચ્છમાં ગુગળનાં વૃક્ષો સાવ ઘટી ગયાં તેમ હવે પીલુડી પણ પાંખી થતી જાય છે. ખુદ કચ્છના લોકોએ આ શાંત અને ભેરુબંધ જેવી વનસ્પતિના બચાવ માટેના માર્ગો વિચારવા પડશે. કારણ કે જે તે પ્રદેશમાં થતી વનસ્પતિ તે પ્રદેશના પર્યાવરણ માટે ઉપયોગી હોય છે. તેનો એક ચોક્કસ હેતુ હોય છે.

e.mail : mavji018@gmail.com

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 28 ઍપ્રિલ 2020