પ્રથમ તેમના વિદ્યાર્થી તરીકે અને પછી તેમના જુનિયર રૂપે તેમની સાથે હતો. શબ્દો કે આચરણમાં કોઈ ભેદ નહોતો એ તેમનું પહેલું નિકટ દર્શન. વિચારો અને મૂલ્યો તેમના માટે પોથીમાંનાં રીંગણાં નહોતાં. જેવું વિચારતા તેવું જ બોલતા અને તે પ્રમાણે જ જીવતા હતા. રેડિકલ હ્યુમેનિસ્ટ સંસ્થા સાથે સક્રિયપણે જોડાયા તે પહેલાં માનવીય ધોરણે કેમ જીવાય તે તેમણે શીખી લીધું હતું. વડીલ ખરા પણ વડીલપણું ન બતાવે – ન દાખવે. મિત્રો-સગાં-સંબંધી સૌ સાથેનાં સંપર્ક-આચરણમાં આ વાત જોવા મળે. નાના-મોટા સૌને એક સરખો આદર આપે. તેમના માટે આ બધું સહજ હતું.

તેમના સંપર્કમાં આવનાર કાયદાશાખાના જુનિયર માટે તે એક પ્રૅક્ટિકલ ટીચર હતા. જુનિયરને હાઈકોર્ટમાં અપિયર થવાનો મોકો આવે અને ભાષાનો પ્રશ્ન નડે – અંગ્રેજીની જાણકારીના અભાવનો પ્રશ્ન નડે ત્યારે દરુસાહેબ હાજરાહજૂર હોય. ડિક્ટેટ કરાવે, એટલું જ નહીં સ્પેિલંગ પણ બોલી બતાવે અને લખાવે. આનું બીજું પરિણામ એ પણ આવ્યું કે ક્લાર્કની પોસ્ટ પર પસંદગી ના પામી શકે તેવા લોકો હાઈકોર્ટ જજના હોદ્દા સુધી પણ પહોંચી ગયા. જુનિયર વકીલોને તેમની મોટી ઓથ રહેતી અને અંગત કામ કરાવી લેવા જેવા તેમના ગેરલાભ દરુ કદી લેતા નહીં. આમ કરવું તેમના લોહીમાં જ ન મળે.

હું તેમની સાથે જોડાયો, ત્યારે પહેલા જ મહિને તેમણે ડિવિઝન બૅન્ચની મેટર મને દલીલો કરવા સોંપી. આ તેમનો સાથીદાર વકીલ પરત્વેનો વિશ્વાસ. દલીલો ચાલતી હોય, ત્યારે દરુસાહેબ પાછળથી આવીને છેલ્લી પાટલીએ બેસી જાય. જુનિયર વકીલને ખખડાવતાં, ડ્રાફ્ટિંગની ત્રુટિઓ બતાવતા જજની (જજીસની) દલીલો દરુસાહેબ સાંભળે. પાછળથી તેની તેઓ ચર્ચા કરે અને પ્રૅક્ટિસમાં વધુ સારું શું થઈ શકે, તેની ટિપ્સ આપતા રહે.

સાઇઠના દાયકામાં તેમના ઘર પાસે કચરો વાળતી બહેનને ઘરમાં બોલાવી રસોઈ સહિતનાં ઘરકામ શીખવ્યાં પણ ખરાં અને તેની પાસેથી કામ પણ લીધું. તેમના મનમાં ઊંચ-નીચના કોઈ ખ્યાલ નહોતા પણ જ્યાં રહેતા તે સોસાયટીના રહીશોમાં આ બધું જોઈને હાહાકાર મચી ગયો. રસોઈકામ શીખનાર બહેન પાછળથી તેમના પતિ સાથે સરકારી નોકરીમાં દાખલ થયાં ત્યાં સુધીની દરકાર દરુસાહેબે લીધી હતી. કામદારોના પ્રશ્નને લઈને સભા ચાલતી હોય, તો ત્યાં હાજર પાંચસો કામદારોમાંના તમામને નામ-કામથી ઓળખતા હોય. તેમની આ પ્રતિભા કહો કે લક્ષણ તે તો મારા પત્નીને આજે પણ યાદ રહી ગયાં છે.

ઔદ્યોગિક કાયદો / Industrail Law એ સમયે નવો-સવો ભારતીય કાયદાની અમલવારીમાં સામેલ થયો હતો. દરુસાહેબ તેના પાયાના જાણકાર. પહેલા ઔદ્યોગિક અદાલતમાં અને પાછળથી હાઇકોર્ટમાં તેના કેસ સંબંધી લડત આપતા, દલીલો કરતા. કામદારો સામેના કેસમાં અમદાવાદ ઇલેક્ટ્રિસિટી કંપનીવાળા મુંબઈથી મોટા-મોટા વકીલ(સોલી સોરાબજી સામે જોતાં અને શ્રોતાઓનાં હાસ્ય વચ્ચે વાતને આગળ વધારતા)ને રોકી અમદાવાદ બોલાવે. સામે દરુસાહેબ કામદારોના પક્ષે હોય. જે જમાનામાં સામાન્ય માણસ મહિને સો-બસો રૂપિયા કમાતો હતો, તેવા વખતે મુંબઈના વકીલો આવીને કોર્ટમાં એક દિવસ હાજર રહેવાના અગિયારસો રૂપિયા ફી લઈ જાય. દરુસાહેબ મફતના ભાવે કેસ લડતા હોય. તેઓ એવો કોઈ મુદ્દો – દલીલ ઉપસ્થિત કરે કે મુંબઈના વકીલ જજને તેના વિશે વિચારવા સમય અને બીજી મુદત, બંને માંગે.

ઇલેક્ટ્રિસિટી કંપનીના અંગ્રેજ મૅનેજર જોતાં કે હું એટલે કે કંપની, મુંબઈથી મોંઘોદાટ વકીલ લાવું છું અને આ મુફલિસ વકીલ-નામે દરુ સામે તેમની કોઈ દલીલ-કારી ફાવતી નથી. ઉપરથી કંપનીનો વકીલ ટાઇમ માંગે છે. કામદારોનું યુનિયન દરુ સાહેબને મહિને ચારસો રૂપિયા પગાર આપતું હતું. ચારસો રૂપિયામાં રોજ ચાર-પાંચ કેસ ચલાવી આપે. આમ છતાં ય કોઈ-કોઈ અસંતુષ્ટ કામદાર એમ પણ સમજતો કે આ વકીલ પૈસા બહુ લઈ જાય છે. આવા કામદાર પ્રત્યે પણ દરુ તેમની સાથે પોતાનો ભાઈ હોય તેવો વ્યવહાર રાખતા. એક તબક્કે ઇલેક્ટ્રિસિટી કંપનીના મૅનેજરે દરુને સાઇડ બદલીને પોતાની કંપનીની તરફેણમાં કેસ લડવા દાણો ચાંપી જોયો હતો. દરુનો સ્પષ્ટ જવાબ હતો – ના, હું રૂપિયા કમાવા કેસ નથી લડતો. જીવ્યા ત્યાં સુધી તેમણે કામદારોના પક્ષે જ રહી કંપનીને કાયદાકીય લડત આપી.

તેમના માટે હું કલાકો સુધી બોલી શકું તેમ છું. પરંતુ મારે ટ્રેજિક નાટકમાં વચ્ચે આવતા કૉમેડી પાર્ટની જેમ ઉપેન્દ્ર બક્ષીસાહેબ અને સોલી સોરાબજીના વક્તવ્ય વચ્ચેનો સમયગાળો (ઇન્ટરલ્યૂડ) જ ભરી આપવાની ભૂમિકા ભજવવાની હતી, તો આ સાથે અસ્તુ.

(નોંધ : બિનીત મોદી)

E-mail: binitmodi@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપતેમ્બર 2016; પૃ. 14