શાકભાજી લેવા જવાનું હું મોટાભાગે ટાળું છું. ભૂતકાળમાં સડેલું શાકભાજી લાવવાના કારણે પરિવારજનોના ઉદરને અને મારા ગાલને જે તીવ્ર સંકટ સાંપડ્યું હતું, તેના કારણે મેં શાકભાજી લેવા જવાનું રદ્દ કર્યું છે. તો પણ જ્યારે કોઈ અતિથિ પધારવાના હોય ત્યારે ફરજિયાતપણે મને જ શાકભાજી લેવા મોકલવાનો પરિવારજનોનો અતિ આગ્રહ હું આજે ય કળી શક્યો નથી. એટલે જ મને થાય છે કે શા માટે તે અતિથિઓ અમારા ઘરની મુલાકાતે પરત આવતા નથી અને શા માટે તેઓ કોઈ શુભ પ્રસંગે મળી જાય ત્યારે અમારા ઘરની કે અમારી ઓળખાણ સુદ્ધાં કાઢતા ડરે છે.
ત્યારે મોબાઈલ વગેરેની સુવિધા નહોતી એટલે કેટલાક શાકભાજીઓમાં હું ગોથું ખાઈ જતો હતો. નહીં તો ત્યારે હું તસ્વીર પાડી લેત અને શાકભાજી વિક્રેતાને બતાવી મનની સમસ્યાનું સમાધાન કરી લેત. આજે મોબાઈલ જેવી સુખની ઓછી અને દુ:ખમાં વધારે લેખાતી યાંત્રિક સગવડ આવી ગઈ હોવા છતાં મને તેની આવશ્યકતા જણાતી નથી, કારણ કે મારું વેવિશાળ થઈ ગયું છે!
બાળપણમાં ઓછું ભણતા વિદ્યાર્થીઓ બાદમાં શાકભાજીની રેંકડી ચલાવતા થઈ ગયેલા તેવું મેં મારી સગ્ગી આંખે જોયું હતું. પિતાજી ઠપકો આપતા કે ભણીશું નહીં તો શાકભાજી વેચવાના ધંધે લાગવું પડશે. આજે અમદાવાદની શાકભાજી વેચનારી સ્ત્રીઓ અને પુરુષોને ત્યાં મબલખ ભીડ જામી હોવાનું જોતાં ચિત્તને થાય છે કે મેં ભણીને પણ કશો કાંદો કાઢી લીધો નથી. હું આ લખી રહ્યો છું એ સમયમાં ક્યાંક શાકભાજી વેચવાનું કાર્ય કર્યું હોત તો અચૂકથી મને તેનાં પૈસા મળત.
મને યાદ આવે છે. મેં એક લેખ લખ્યો હતો અને તેના પુરસ્કાર પેટે મને ત્રણસો રૂપિયા જેટલી માતબર રકમ મળી હતી. આ ખાનગી વાત પછીથી મેં અમારા શાકભાજી વેચવા આવનારા એક મિત્રને કહી ત્યારે તેણે પોતે આજે કેટલી ડુંગળી અને બટાટા વેચ્યા તે અંગેના ઉપાર્જનની વિગત જણાવી મને ઉતારી પાડ્યો હતો. જો કે હું તેની મતિ પર અતિ વારી ગયો હતો. એ કંઈ ખોટો તો નહોતો જ. એ મિત્રનું સગપણ જે કન્યા સાથે થયું તે જોઈ મારી અંદર અહોભાવ ઉત્પન્ન થયો હતો. આખરે આ શાકભાજીવાળાને આટલી સુંદર કન્યા કેવી રીતે મળી ગઈ?
આ વાતને મેં દૃઢ સંકલ્પ તરીકે લઈ, શાકભાજી વિક્રેતાઓ તો ઉમરાવ હોય છે તેવી મનમાં જડ ગ્રંથિ બાંધી લીધી. જેનું ભવિષ્યમાં મારે ભયાવહ પરિણામ પણ ભોગવવું પડ્યું હતું. ક્યાંકથી એક કન્યાનું ઉડતું ઉડતું માગુ આવેલું અને મને મારી તસ્વીર મોકલવાનું કહ્યું હતું. મેં આપેલ નંબર ઉપર શાકભાજીની લારી સાથેની મારી તસ્વીર મોકલી આપી હતી. સામેથી કેટલાક પ્રશ્નો પૂછાયા હતા ત્યારે મેં ગાંધીજીની આત્મકથા સત્યના પ્રયોગોથી વિપરિત જવાબ આપતા કહ્યું હતું કે હું શાકભાજીની લારી ચલાવું છું. એ કન્યાને તો મેં જોઈ પણ નહોતી. બાદમાં કોણ પિતા પોતાની કન્યાને કોઈ શાકભાજી વિક્રેતાને ત્યાં આપે? ત્યાં જ મારું પત્તુ કપાઈ ગયું અને હું એ કન્યાના હાથે દુ:ખી થતા રહી ગયો.
થોડાં વર્ષો પશ્ચાત એક લગ્ન પ્રસંગમાં જવાનું થયું ત્યારે મારા દૂરના મામાના પુત્રએ મને આંગળી ચીંધી એ કન્યા બતાવી હતી. અને ત્યારે પ્રથમ વખત ગાંધીજીની આત્મકથા સત્યના પ્રયોગો વાંચી હોવા છતાં તેનું પાલન શા કારણે ન કર્યું તે માટે મેં મારા મનની અને શાકભાજીની રેંકડીની આકરી ઝાટકણી કાઢી હતી.
હવે અઠવાડિયામાં એક વખત તો મારે શાકભાજી લેવા જવા માટેનું નિમિત્ત બને જ છે. શાકભાજી વિક્રેતાઓ મને મનભરીને લૂંટે છે. ખરાબ રીંગણાં અને ખરાબ બટાટા જ્યારે મારા ગયા જન્મની ધણિયાણી હોય એમ મારી થેલીમાં ઢોળી આપે છે. ધીમેધીમે હું સમજતો થયો અને પછી મારી જાતે વીણીવીણીને શાકભાજી થેલીમાં નાખવા લાગ્યો. જો કે મારી અને એની પસંદગીમાં કંઈ ઝાઝો ફર્ક પડ્યો હોય એવું મને આજે ય લાગતું નથી.
શ્રીમતીજી આ અંગેનું રોદણું રોતાં કહે છે કે આના કરતાં તો એ પોતે નાખી દેતાં હતાં એ સારું હતું. આ સિવાયનું એક બીજું પ્રવચન પણ મારે સાંભળવું પડે છે કે, “તમારે ઘરની જગ્યાએ લખવા અને વાંચવામાં ધ્યાન આપવું છે એટલે આ બધા કારસ્તાન ઘડો છો.” આ સિવાયનું એક ત્રીજું પ્રવચન પણ મારે સાંભળવું પડે છે, “નક્કી તમારી કોઈ સગલી ત્યાં શાકભાજી લેવા આવતી હશે એટલે જ ઘરમાં શાકભાજી પૂરું થાય એની રાહ જોતાં બેઠાં હોવ છો.” જો કે આ વાંચનારા પુરુષ વાચકો (જો હોય તો) અને એ પણ લેખકો (જો હોય તો) એમને ખ્યાલ જ હશે કે આમાં મારો કોઈ જાતનો દોષ નથી.
એક વખતની વાત છે. અમદાવાદમાં જ્યાં હું શાકભાજી લેવા માટે જાઉં છું ત્યાં કેટલીક રેંકડીઓ ગેરકાયદેસર ઊભી રહે છે, એવું ગેરકાયદેસર કમાણી કરનારા લોકોનું માનવું છે, એવું હું કાયદેસર લખું છું. હું ગયો ત્યાં શાકભાજી વિક્રેતાઓ પોતપોતાની રેંકડીઓ સંકેલવાના ભગીરથ કાર્યમાં લાગ્યા હતા. મને જોઈ એક ભાઈએ કમાણી કરવાના આશયથી શું શું જોઈએ છે તેવું પૂછ્યું. હું આ પહેલાં પણ તેમને ત્યાંથી શાકભાજી ખરીદી ચૂક્યો હતો અને ગાજરની જેમ બટકાઈ ગયો હતો. જો કે ડૂબતાને તરણું કાફી કહેવતને અનુસરતા આજે આ ભાઈ ચાલ્યા ગયા તો હું કોને ત્યાંથી શાકભાજી ખરીદીશ એ વ્યાકુળતાએ મને તેમના તરફ દોર્યો.
હજું હું કંઈ બોલું એ પૂર્વે તો તેમણે કાકલૂદી કરતાં કહ્યું, “જરાક રેંકડીને ધક્કો મારોને, નહીંતર મ્યુનિસિપાલિટીવાળા લઈ જશે.” મને એ પુરુષની મદદ કરવી ઉચિત લાગી. રેંકડીને હાથ લગાવતા મને થયું કે આને રેંકડી તો ન જ કહી શકાય. એ સાંઢિયા ગાડી પાછળ બાંધવાનું વિશાળ વાહન હતું. એ ભાઈ આગળથી ખેંચતા જાય અને હું પાછળથી ધક્કો મારું. કોઈ કોઈ વખત તો મને ધાસ્તી થાય કે ક્યાંક મેં વધારે પડતું બળ લગાવ્યું અને ભાઈશ્રીની ઉપર લારી ચડી ગઈ તો? એકના વિનાની બે થશે!
ધીમે ધીમે મારી તીવ્રતા વધતી ગઈ. હું શાકભાજીની લારીને થાય એટલો જોરથી ધક્કો મારવા લાગ્યો. મારા આ પ્રયાસ વિશે તેમણે કશું કહ્યું નહીં. ભાઈને એવું લાગતું હશે કે લારી ઉઠાવનારાઓ નજીક આવતા જતા હશે એવું માની સજ્જન કંઈક વધારે જ શક્તિપ્રદર્શન કરી રહ્યાં છે. આમ કરતાં કરતાં અમે એક કિલોમીટર દૂર આવી ગયા. ભયસૂચક રેખા ઓળંગી ગયાની જાણ થતાં એ ભાઈ ઊભા રહી ગયા. પણ હું એમ ઊભું તેમ નહોતો. મેં મારી પૂરી શક્તિથી પેલી શાકભાજીની લારીને ધક્કો માર્યો અને પેલા ભાઈ ‘ઓઈ મારી મા’ કરતા ગબડી પડ્યા. ભૂતકાળમાં આવો શબ્દ તો મેં ત્યારે જ સાંભળ્યો હતો જ્યારે શાકભાજીવાળાઓનાં રીંગણાં કે બટાટા રેલમછેલ થઈ ગયાં હોય. પણ જ્યારે મારી નજર ગઈ કે આગળ તો કોઈ છે જ નહીં ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે અદોદળા અને શ્યામવર્ણાં પેલા શાકભાજી વિક્રેતા ક્યાંક અલોપ થઈ ગયા છે. અને હું ફરી કોઈ રઝડતી રેંકડીનો માલિક બન્યો છું.
હું એ ક્યાં છે તે આસપાસ કૂકડાની જેમ માથું ઘુમાવતો દૃષ્ટિપાત કરતો હતો એટલામાં તેણે મારા બે પગ વચ્ચેથી ત્રાડ પાડી. મને થયું કે બાળકોની કાલ્પનિક કથાઓમાં આવે છે એ રીતે મારા પગને પણ વાંચા ફૂટી હશે, પરંતુ નીચે જોતાં દુર્દર્શ પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ આવ્યો કે પેલા ભાઈ મારા પગ પાસે હતા. મેં તેમને મહામુસીબતે પાછળના બે ટાયર વચ્ચેથી ઊભા કર્યાં ત્યારે તે રઘવાયા થઈ મારા પર તાડુક્યા કે શા માટે મેં લારીને આટલો જોરથી ધક્કો માર્યો.
રીંગણાંના ઓળા જેવી એમની કાયા પર જ્યાં ત્યાં ધૂળના થર જામ્યા હતા. તેને હાથ વડે ફંગોળતા તે મારી પ્રશંસા કરવાની જગ્યાએ મને ભાંડી રહ્યા હતા. હું અવાચક બની સાંભળી રહ્યો હતો. તેનો વિષાદ પૂર્ણ થતાં મેં તેમને મારા ભયરસ વિશે કહ્યું, “પાછળ બળદ આવતો હતો. તેનાં શિંગડા જોઈ મને બીક લાગતી હતી એટલે મેં ઝડપ વધારી.” એ ભાઈએ પોતાની હૈયાવરાળમાં એ વરાળ પણ ઠાલવી કે એ બળદ પણ તેનો જ હતો. પછી હું એ લપમાં ન પડ્યો કે શા કારણે તેણે પેલા બળદને આટલા વિશાળ રથની આગળ બાંધી ભગાડવાનું યોગ્ય ન માન્યું. અને શા કારણે બળદનો બીજો અર્થ મૂર્ખ થાય છે તેવું ગુજરાતી શબ્દકોશનું ભાષણ પણ તેને મેં ન આપ્યું, કારણ કે અહીં મૂર્ખ બળદ ઠરતો નહોતો એટલે ફરી મારે જ ખરીખોટી સાંભળવી પડત.
મેં એમની પાસેથી શાકભાજી ખરીદ્યાં. પૈસા ચૂકવ્યા. હું મારા ઘર તરફ ચાલીને જતો હતો. એવામાં મને એક બીજું દૃશ્ય દેખાયું કે પેલા શાકભાજી વેચનારા ભાઈનો બળદ રખડતું ઢોર સમજી મ્યુનિસિપાલિટીના કર્મચારીઓ લઈ જતાં હતા. થોડી ક્ષણોમાં એ ભાઈને પણ મેં દોડતા આવતા જોયા. મારી નજીક આવી શ્વાસ ખાતા તે મારા વદન ભણી જોવા લાગ્યા. મેં તેમને સાંત્વના પાઠવતા કહ્યું, ‘તમારો એ બળદ આમ પણ કંઈ કામનો નહોતો, એ બહાને તમારી લારી તો બચી ગઈ.’ બીજા અઠવાડિયે મને કોઈ શાકભાજીવાળા પાસેથી જ એ વિશેની વિશિષ્ટ માહિતી પ્રાપ્ત થઈ કે બળદને બચાવવા દોડતા એકલી અટૂલી એમની લારી પણ હાથમાંથી ગઈ!
[‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર]
