સ્મરણાંજલિ

શોષણયંત્રણા સામે મજબૂત અવાજ

અગ્રવર્ગની ધરાર હિસ્સેદારીથી નિરપેક્ષપણે કથિત ભ્રષ્ટાચારી કારકિર્દી આવે વખતે ધસમસતી સાંભરી આવે છે, પણ ખૂનામરકીની રાજનીતિથી ઉફરાટે લોકશાહી પ્રક્રિયામાં ભળી શકવાની સ્વરાજસંક્રાંતિ ભદ્રવર્ગને પલ્લે પડતી નથી.

પ્રકાશ ન. શાહ

ઝારખંડ જોધ્ધા શિબૂ સોરેનને જોહાર પાઠવવાની ક્ષણે કમબખ્ત પહેલા જેવી જે યાદ ઊભરી આવી તે 1993માં નરસિંહ રાવની લઘુમતી સરકારને બચાવવા સબબ થયેલી લેતીદેતીની હતી. નહીં કે આ યાદ ખોટી હતી, પણ અણી વેળાએ એનું આગળ પડતું ઊબરી આવવું, ઇતિહાસની પ્રક્રિયા અને મુખ્ય પ્રવાહની રીતે જોતાં બેલાશક માત્ર બહારનું હતું. 

એની બધી મર્યાદાઓ સાથે શિબૂ લડ્યા ને ઝૂઝ્યા હતા એ તો આદિવાસીને સારુ ન્યાયને વાસ્તેઃ ઝારખંડનું રાજ્ય બની આવ્યું એની પૂંઠે, એક રીતે, સ્વરાજની બાકી ને ચાલુ લડાઈનો આવડ્યો એવો ધક્કો હતો. નવમી ઑગસ્ટને સામાન્યપણે આપણે સન બયાલીસના ક્રાંતિ દિવસ તરીકે યાદ કરીએ છીએ, અને એક પ્રેરક ઇતિહાસવિગત તરીકે એ ખોટું પણ નથી. પણ હમણેનાં વરસોમાં આ દિવસ આદિવાસી દિવસ તરીકે વ્યાપકપણે ઉજવાતો થયો છે. બે નવમી ઑગસ્ટની આ જોડકતા, કંઈક અજોડ છે, કેમ કે ‘ક્વિટ ઇન્ડિયા’ની અનુઘટના સ્વરાજ નીચે લગી ઝમે તે સ્તો હોવી જોઈએ. 

શિબૂ સોરેન

આ પ્રક્રિયા સર્વસરલ ને સહજ સંભવ તો ક્યાંથી હોય? ઝારખંડને, વેડછી પંથકને જેમ ગાંધીસરકાર પ્રતાપે જુગતરામ મળ્યા એવું તો સૌના નસીબમાં નયે હોય. છતે સ્વરાજે મહાજની પ્રથા તળે ને શાહુકારી-સરકારી સહિયારાં તલે દબાતાંજીતવાં ‘જીવતર વચાળે ન્યાયનો રસ્તો કદાચ હિંસક જ હોઇ શકતો હતો. સોરેન ને સાથીઓ તે રીતે લડ્યા ઝગડ્યા અને સ્થાપિત કાયદાની દૃષ્ટિએ બેલાશક તેઓ ગુનાઇત પૈકી ઠર્યા. પણ એમના પંથકને કે.બી. સક્સેના, કિચિંગ્યા અને લક્ષ્મણ શુકલ જેવા અધિકારીઓ મળી રહ્યા જેમણે સામાન્ય સંજોગોમાં જે પ્રાયોજિત એન્કાઉન્ટરનું કથિત કાનૂની સુખ અને મુક્તિ પામ્યા હોત એ શિબૂ સોરેનને ગુનો કબૂલ કરી તાબે આવવા સારુ પ્રેર્યા ને શીર્ષ સત્તાસ્થાનેથી તે માટે સહુલિયત કરી આપી. આદિવાસી ઇલાકાને જમીન પરના તળ અધિકારી સહિતની સોઈ મળી રહે તે માટે સંઘર્ષ સારુ સુવાણની આથી ‘એક ભૂમિકા બની રહી. ઇંદિરા ગાંધીનો કાર્યકાળ એને અંગે ઇતિહાસનિમિત બન્યો અને આગળ ચાલતાં ઝારખંડનું અલગ રાજ્ય શક્ય બન્યું.

ઝારખંડ મુક્તિ મોરચાની ચળવળ, એમાં જેમ એક છેડેથી સોરેનનું અર્પણ તેમ બીજે છેડેથી ધનબાદના કોલસા કામદારોના યુનિયને ખ્યાત, માર્કસીય મૂળના એ.કે. રોય તો આ જ વિસ્તારના બિનઆદિવાસી એવા કુર્મી વંચિતો વચ્ચેની બિનોદ બિહારી મહતો સરખાની કામગીરી પણ સંભાળશે. 

આવું સમગ્ર ચિત્ર લક્ષમાં લેતાં શુ સમજાય છે? કોરીધાકોડ તપસીલ વાંચીએ શિબૂ હસ્તકની કથિત હત્યાઓની કે નાગરિક શાંતિનો ભંગ કરતી હિંસક હિલચાલોની, તો એક ભારતીય નાગરિક તરીકે આપણને ભાગ્યે જ કળ વળે. પણ જ્યારે સમજાય કે વાસ્તવિક અન્યાય, હાડમાં પે’ધેલ ગેરબરાબરી, આજન્મ શોષણયંત્રણા સામે લડવાની વાજબી કોશિશ માથાં ભાંગવાની જૂની પરંપરાથી ઊંચે ઊઠી, વંડી ઠેકી ‘એક માથું – એક મત’ની શાંતિમય પ્રક્રિયાના સ્વરાજ પ્રવાહમાં પ્રવેશી રહી છે. ત્યારે કેવું મોટું ગુણાત્મક પરિવર્તન આકાર લઈ રહ્યું છે એ પકડાય. 

કબૂલ કે પરિવર્તનના આ ઝંડાબરદારોને નામે ખૂનો બોલે છે, પણ ઊલટ પક્ષે રાજ્ય પોતે સ્થાપિત સંસ્થીકૃત હિંસા હોઈ શકે એ સંજોગોમાં આવું બધું કદાચ દુર્નિવાર પણ હોવાનું. જંગલમાંથી આવે તે જંગલી એવી આપણી ‘નાગરી’ સમજને આ બધું ઝટ પમાતું નથી એટલે ચાલુ પ્રવાહમાં આવ્યા પછી એમના ભ્રષ્ટાચારો આપણને ટીકા વાસ્તે ઝટ જડે છે. ભાઈ, એમના ભ્રષ્ટાચારો આપણે જે નાગરી સ્થાપિતો, એમની હિસ્સેદારીમાં સ્તો હોય છે. 

વારુ. શિબૂને જોહાર પાઠવતી વેળાએ આ લગરીક પણ ઇતિહાસવિવેક કેળવી શકીએ તો બને કે સ્વરાજે નવમી ઑગસ્ટ(1942)થી આરંભી પંદરમી ઑગસ્ટ (1947) એ ય નહીં અટકતાં છવ્વીસમી જાન્યુઆરી(1950)ની સીમાઘટનાને લાંઘી હજુ જે લાંબો પંથ કાપવાનો છે એને માટે સંબલ મળી રહેશે.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 06 ઑગસ્ટ 2025

ત્યારના દિવસોમાં જવાહરલાલ પછી તરત જ યુવાનોમાં જેમની સ્વીકૃતિ અને રાજકારણમાં પ્રતિભા લેખાતી હોય એવા અલબત્ત જયપ્રકાશ હતા

જવાહરલાલ નેહરુ અને જયપ્રકાશ નારાયણ

હજુ ચિત્તમાં પચાસી આસપાસનો દોર જારી છે, પણ આજે 1975થીયે છ વરસ પાછળ 1969માં જવા ચાહું છું. જવાહરલાલ નેહરુ અને લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી ગયા પછી ‘ગુંગી ગુડિયા’ ઇંદિરા ગાંધી વડાં પ્રધાન બન્યાં હતાં અને 1967ની લોકસભાની ચૂંટણી કાઁગ્રેસ હાંફતે હાંફતે જીતી હતી. 

એમની ખરેખરની ને ખરાખરીની પારી 1969માં શરૂ થઈ જ્યારે એમણે રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં પક્ષના સત્તાવાર ઉમેદવાર સંજીવ રેડ્ડીને બદલે તત્કાલીન ઉપરાષ્ટ્રપતિ ગિરિને ‘અંતરાત્માને ધોરણે’ ટેકો આપવાની બાજી ખેલી હતી. (સદા સન્નધ્ધ આચાર્ય કૃપાલાણીએ ત્યારે માર્મિક ટિપ્પણી કરી હતી કે આપણે ક્યાં વાલિયા જેવા મોટા લૂંટારા છીએ કે અંતરાત્મા જાગે અને વાલ્મીકિ બનીએ? આપણે તો સાવ સાધારણ ચોટ્ટા છીએ – આપણે ‘અંતરાત્મા’ કેવો ને વાત કેવી!)

1969ના જુલાઈમાં જ ઇંદિરાજીએ બાકી કાઁગ્રેસ શ્રેષ્ઠીઓની સહમતિની પરવા કર્યા વગર 14 બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણની જાહેરાત કરી હતી. વળી, આ સ્તો એ ગાળો હતો જ્યારે એમણે નાયબ વડા પ્રધાન મોરારજી દેસાઈ પાસેથી નાણાં ખાતું લઈ લીધું હતું. દેસાઈના શબ્દોમાં ‘મને રીંગણા-બટેટાની પેઠે ફેંકી દેવાયો છે!’ (કોઈકે વળતું ફટકાર્યું’તું : ‘કિચન કેબિનેટ પાસે બીજી શી અપેક્ષા રાખી શકો!’)

1969થી શરૂ થયેલો આ ઘટનાક્રમ પછીનાં બેચાર વરસમાં જ જયપ્રકાશને એમનાં દેખીતાં બિયાબાં વરસોમાંથી સહસા રાજકીય-રાષ્ટ્રીય કેન્દ્રમાં લઈ આવવાનો હતો. હમણાં બેંક રાષ્ટ્રીયકરણનો ઉલ્લેખ કર્યો અને જયપ્રકાશ સહસા સાંભરી આવ્યા તે ય સાભિપ્રાય છે. ઇતિહાસમાં પાછે પગલે જઈએ તો છેક 1953માં જવાહરલાલે (એમની એકચક્રી આણના સંજોગોમાં) જાહેર વસવસો પ્રગટ કીધો હતો કે સ્વરાજનિર્માણના આજના તબક્કે આંબેડકર, કૃપાલાની, જે.પી. વગેરે અમે સાથે ન હોઈએ એ કેવું કહેવાય. એટલેથી જ નહીં અટકતા એમણે સમાજવાદી સાથીઓને સરકાર સાથે સંકળાવા ઈજન દીધું હતું. 

ત્યારના દિવસોમાં જવાહરલાલ પછી તરત જ યુવાનોમાં જેમની સ્વીકૃતિ અને રાજકારણમાં પ્રતિભા લેખાતી હોય એવા અલબત્ત જયપ્રકાશ હતા. કંઈક પરિભાષિત – કંઈક અપરિભાષિત રૂપે જવાહરલાલ એમને પોતાના અનુગામી રૂપે જુએ છે એવીયે આમ છાપ હતી. દાયકા બાદ 1964માંયે નેહરુના નિધન પછી લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ સૂચવેલું પહેલું નામ જયપ્રકાશનું હતું.

જરા લાંબે પને આ વાત ચાલે છે, પણ વેળાસર કહી દઉં કે જયપ્રકાશ વ્યક્તિગત સત્તાના અર્થમાં જોડાવા આતુર નહોતા. પરંતુ સમતાલક્ષી કાર્યક્રમને ધોરણે સહમતિ બને તે દૃષ્ટિએ એમણે આપેલી વળતી નોંધમાં બેંક રાષ્ટ્રીયકરણ સહિતના સમાજવાદી મુદ્દા હતા. તે વખતે વાત આગળ ન વધી પણ 1953માં આવેલો રાષ્ટ્રીયકરણનો મુદ્દો 1969માં જરા જુદી રીતે ફેર ઊછળ્યો અને કાઁગ્રેસના ભાગલાથી માંડી કટોકટી અને નવા રાજકીય ધ્રુવીકરણ સહિતની એક આખી ઇતિહાસ પ્રક્રિયાને એણે મરોડ આપ્યો. આ મરોડમાં ભ્રષ્ટાચાર અને એકાધિકારના સપાટાએ જયપ્રકાશને વળી ચિત્રમાં આણ્યા.

વારુ, વચલી વાતો કુદાવી કટોકટીની જાહેરાત પછીની સંસદીય ચર્ચા પર આવી જાઉં? ઉમાશંકર જન્મજયંતી સંભારીને અગાઉ મેં એમના રાજ્યસભાના સંબોધનને યાદ કર્યું જ છે. હવે, અહીં છેક 1953થી દેશનાં પ્રગતિશીલ પરિબળો જે માંગ ઊઠાવી રહ્યા હતાં એ બેંક રાષ્ટ્રીયકરણનું ઉદાહરણ લઈને લોકસભામાં કટોકટીકાળે થયેલ એક વક્તવ્યની થોડીક ઝલક :

‘1969માં જે વિભાજન થયું તે હકીકતમાં કોઈ કાર્યક્રમને લઈને નહોતું થયું, વ્યક્તિઓને લઈને થયું હતું. આમ છતાં મારા જેવા એ આશામાં ભળ્યા કે હવે આ લોકો કાર્યક્રમ પર અમલ કરવાને બંધાયેલા રહેશે. જુલાઈ ’69માં બેંગ્લોર અધિવેશનમાં બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણ માટેના મારા ઠરાવને બહુમતીનો ટેકો હતો. આમ છતાં જેણે મને એ ઠરાવ પાસ કરવા પર બહુ જોર ન દેવા સમજાવેલું તે જ ઇંદિરા ગાંધીએ ત્યાર બાદ એક અઠવાડિયામાં વટહુકમ બહાર પાડી બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરી નાંખ્યું!

આમાં કોઈ સિદ્ધાંતો માટેનો પ્રેમ વહ્યો જતો હતો એમ નહોતું, પરંતુ એમના પોતાના પદ પર ખતરો ઊભો થયો હતો. ભૂતપૂર્વ રાજવીઓનાં સાલિયાણાં ઠરાવેલી મુદ્દતમાં બંધ કરવાના ઠરાવની તરફેણમાં અમે મતદાન કર્યું ત્યારે એમનો વિરોધ હતો તે હું પોતે જાણું છું.’ આ બધું સંભારી મોહન ધારિયાએ ઉમેર્યું હતું: ‘1969 હો કે 1975, મારે દુ:ખપૂર્વક કહેવું પડે છે કે જ્યારે જ્યારે પ્રધાન મંત્રીના પોતાના પદ પર આફત ઊતરી છે ત્યારે જ આકરાં પ્રગતિશીલ પગલાં ભરવાનું એમને સૂઝ્યું છે. વ્યક્તિગત કટોકટીને રાષ્ટ્રીય કટોકટી તરીકે ખપાવવામાં આવી છે.’

તેજતર્રાર કાઁગ્રેસ સાંસદ શશી થરુરે હમણાં કટોકટીની પચાસ વરસી નિમિત્તે લખતાં પોતાના પક્ષ અને તત્કાલીન નેતૃત્વ વિશે ખૂલીને વાત કરી છે. નવજીવન સારુ લાલાયિત કાઁગ્રેસને એ આત્મમંથન સારુ ચોક્કસ ઉપયોગી થઈ પડે એમ છે. જો કે, આ લખનાર કાઁગ્રેસ-ભા.જ.પ. સહિત સહુનું ધ્યાન લેખના ઉપસંહારમાં થરુરે તારવેલ બોધપાઠ તરફ ખેંચવા આતુર છે : એમાં પણ, ભા.જ.પ. અને એના ચાહકોને જાતતપાસ સારુ એથી કિંમતી મદદ મળી રહેશે.

થરુરે કહ્યું છે કે આપણી અત્યારની રાજકીય આબોહવામાં એ દિવસોનો એક મોટો બોધપાઠ એ છે કે સંસદીય બહુમતી ધરાવતી મગરૂર કારોબારી સત્તા લોકશાહી વાસ્તે ખાસી જોખમી પુરવાર થઈ શકે છે. એમાં પણ પોતે કદાપિ ભૂલ કરી શકે જ નહીં એવા તોરમાં ને તોરમાં લોકશાહી પ્રથા માંહેલાં અંકુશ ને સમતુલાની કશી તમા વગર ચાલવાનું એનું વલણ હોય તો તો પૂછવું જ શું.

નોંધ્યું તમે? ‘આપણી અત્યારની રાજકીય આબોહવામાં …’

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 30 જુલાઈ 2025

અવસર : ઉમાશંકર જયંતીની ઉજવણી

કાવ્યગાન અને કાવ્યપઠનના અતિ વચ્ચે એક મૂલગ્રાહી સંશોધક અને એથીયે વિશેષ તો જાહેર જીવન અને સામાજિક નિસબતના જે જણ, એનાં ધોરણસરનાં ઓસાણ ક્યાં ને કેટલાને 

પ્રકાશ ન. શાહ

માનો કે અતિવ્યાપ્રિત લાગે, પણ નાનાલાલ પછી એક ઉમાશંકર આવ્યા જેમણે કવિ તરીકે ગુજરાતના ચિત્ત પર એક અસર જગવી અને પડને જાગતું રાખ્યું. બંને મોટ્ટા કવિ અને બલ્લુકાકાની કસોટીએ પોતપોતાની ઇતિહાસદૃષ્ટિ ધરાવતી પ્રતિભાઓ. બહુ સરસ કહ્યું હતું એકવાર બ.ક.ઠા.એ કે, ઉમાશંકર હવે ઇત્યાદિ પ્રકારના કવિઓ પૈકી નથી.

મુંબઈ-ગુજરાતમાં આ છેડેથી પેલે છેડે કેટકેટલે ઠેકાણે, ખાસ તો વિદ્યાસંસ્થાઓમાં, હમણેથી ઉમાશંકર જયંતી ઉજવવાનો ચાલ કંઈક વેગે વરતાય છે. અખબારોમાં એનું બિંબ ઝિલાય, ન ઝિલાય, પણ હાલ હાથવગા સોશિયલ મીડિયા પરની લગરિક લટારથીયે એના વ્યાપનો અંદાજ જરૂર આવે છે. પણ આ ઉજવાતાગવાતા ઉમાશંકર રિયા છે?

‘ભોમિયા વિના’ના કવિ હશે કે પછી વધીવધીને વિશાળે જગવિસ્તારે એકલો માનવી નથી એવું દાયકાઓ પૂર્વ કવનાર પર્યાવરણપટુ કવિ હશે. ભલું હશે તો કોઈક ક્યાંક યાદ પણ કરશે કે કાકાસાહેબે એમને માટે એ મતલબનું કહેલું કે, તું કવિ છો, પણ તારો પિંડ વિચારકનો છે. પણ કાવ્યગાન ને કાવ્યપઠનના ‘અતિ’માં – હા, ‘અતિ’માં – એક મૂલગામી તો જાહેર જીવન અને સામાજિક નિસબતના જણ, એનાં ધોરણસરનાં ઓસાણ ક્યાં ને કેટલાને.

ઉમાશંકર જોશી

હમણેનાં વરસોમાં ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ જરા વધુ જ જોસ્સાથી ઉમાશંકર જયંતી મનાવે છે ત્યારે કંઈક વિલક્ષણ રીતે ઉપેક્ષિત ઉમાશંકરનું ચિત્ર આપણી સામે આવે છે. એમણે સરકારી અકાદમીનું સન્માન લેવાની ના પાડી હતી અને દેશની અકાદમીના ચૂંટાયેલા પ્રમુખ પોતે રહ્યા છે, એ એક માર્ગદર્શક વિગત નમૂના દાખલ ટાંકીને સ્વાયત્ત અકાદમીનો સંદેશ આપ્યો હતો. પછીનાં વરસોમાં દર્શકના યોજકત્વમાં સ્વાયત્ત અકાદમી શક્ય બની, અને અન્ય રાજ્યોમાં ત્યારે કે અત્યારે નહીં એવું નવું ને નરવું ગુજરાત મોડેલ એણે પૂરું પાડ્યું; પણ આજે અકાદમી ચૂંટણી વગરની રચનાઓથી નકરી સરકારગ્રસ્ત બની ગઈ છે અને સંબંધિત સૌ ગયેલી સ્વાયત્તતાના ખટકા વગર મોટે મોટે ઉમાશંકર-ઉજવણાં કરે છે. (ડોલરરાય માંકડે એક વાર આબાદ સંભાર્યું હતું. ઋગ્વેદના વસિષ્ઠ સૂક્તને કે, વર્ષાકાળે ડ્રાંઉં ડ્રાંઉં કરતાં દેડકાં પેઠે દક્ષિણાકાળે ઋષિઓ મંત્રોચ્ચાર કરવા લાગે છે.)

આ માહોલમાં એક આછુંપાતળું પણ હૈયાધારણ અને અંશ પણ આશાકિરણ, ઉમાશંકર જોશી ગુજરાત અધ્યયન કેન્દ્રની પ્રવૃત્તિઓના પ્રારંભનું છે. હમણેની બેઠકમાં એક રાઠવા શોધ છાત્રાએ પોતાની વાત મૂકી તે એલિટ ગુજરાતને બહુજન ગુજરાત સાથે મુખોમુખ મૂકી આપતો પ્રસન્નકર અનુભવ હતો. રજની કોઠારીના માર્ગદર્શક સહયોગમાં અચ્યુત યાજ્ઞિકે ‘સેતુ’ મારફતે ઉપાડેલા કામ પછી આ બીજું એક મોટું પ્રસ્થાન છે, જે આશા જગવે છે અને સરકારી ગુજરાતના ઉપેક્ષિત ઉમાશંકરને ન્યાય બલકે અર્ધ્ય આપી શકે. દલિત મિત્રો સાથે અહીં ચાલેલી અભ્યાસ આપલે તો ઘનશ્યામ શાહ, કાનજી પટેલ, સરૂપ ધ્રુવ, ઇંદિરા હિરવે, સરખાં અભ્યાસીઓની સક્રિય સંડોવણી પથ્ય છે, અને પાથેય પણ છે. ઉમાશંકર શતાબ્દીની ગેરસરકારી ઉજવણી વખતે ચંદુ મહેરિયા, મનીષી જાની, સ્વાતિ જોશીના સંપાદનમાં તૈયાર થયેલા અનુત્તમ ગ્રંથ ‘ઉમાશંકર જોશીની વિચારયાત્રા’ વાંચતા જે અપેક્ષાઓ જાગી હતી એના અનુસંધાનમાં આ કેન્દ્ર અવશ્ય એક આવકાર્ય પ્રસ્થાન છે.

સ્વાતંત્ર્યના મુદ્દે ઉમાશંકરે ભરકટોકટીએ રાજ્યસભામાં કરેલ ઊહાપોહ આ અરસામાં સ્વાભાવિક જ સવિશેષ યાદ આવે છે. પણ તે સાથે, કદાચ અધોરેખિતપણે સંભારવા જેવો વિગતમુદ્દો એ છે કે, રાજ્યસભામાં નિયુક્ત થયા પછીનું એમનું પ્રથમ પ્રવચન ‘હરિજનો અને ગિરિજનો’ની સમસ્યા પરનું હતું. રાજકીય કટોકટી (ઇમરજન્સી) તો બરોબર પણ આપણા હાડમાં પેંધેલી ગેરબરાબરી, એ જે કટોકટી (ક્રાઇસિસ) છે એનું શું.

જેની હમણાં જિકર કરી તે અધ્યયન કેન્દ્ર આ ચિંતામાં ઊભું થઈ રહ્યું છે, તે જ તેના પહેલકારોનો આપણા કવિને અંજલિ આપવાનો અધિકાર સૂચવે છે … આ ઉપક્રમનું અભિવાદન!

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 23 જુલાઈ 2025