બહુ મોટી સેવા થઈ.

સરોજબહેનનાં આપણે ઋણી રહીશું.

તમારો આભાર, તમને  મારાથી જુદા પાડીને માનતો નથી.

એક નાનું અવલોકન :1925માં સરદાર એ પ્રયોગ ચલણી થયો ન હતો. બને કે 1925ની નોંધો પાછળથી ફેર કરતી વખતે પ્રભુલાલભાઈએ તે પશ્ચાદવર્તી ધોરણે વાપર્યો હોય.

ગમે તેમ પણ હમણાં હૃદયના અશ્રુઅભિનંદન. 

સંકેલાતા વિનોબાને સ્થાને ઇતિહાસપુરુષ તરીકે જયપ્રકાશ બહાર આવ્યા ત્યારે અનુપમ ખીલ્યા ને ખૂલ્યા

પર્યાવરણવિદ્દ અનુપમ મિશ્ર ગયા, અને એમને નિકટથી નહીં જોનારજાણનાર એક વ્યાપક વર્ગમાં એન.ડી.ટી.વી. પ્રકારનાં માધ્યમો વાટે કંઈક કૌતુકમિશ્ર ભાવો જગવતા ગયા. ખાસ કરીને ‘આજ ભી ભરે હૈ તાલાબ’ની સહૃદય સ્વાધ્યાયપુત, સ્થળમુલાકાતયુકત એટલી જ સરળ સોંસરી રજૂઆત સાથે તે ખાસા ઉચકાયા હશે. લાખો નકલોમાં આપગતિએ પહોંચેલી આ કિતાબની મૂંગી સફળતા, પછીથી, આમીરના ‘સત્યમેવ જયતે’ તરેહના કાર્યક્રમોમાં ઝળક્યાને કારણે પ્રતિષ્ઠાવિષય પણ બની હશે. ગમે તેમ પણ, આજના સમયમાં પર્યાવરણવિદ્દ હોવું અને ફાઇવ સ્ટાર સરકિટમાં સંકલ્પપૂર્વક ન હોવું – રે, મોબાઇલમુક્ત હોવું, કુશાંદે દફ્તર નહીં પણ સાદા કમરામાંથી કાગળની બીજી બાજુનો ઉપયોગ કરી કામ કરતા હોવું, અંગ્રેજીદાં એલિટ દાયરાથી પરહેજ કરવી, આ બધું હમણે હમણે અંજલિવચનો મારફતે બહાર આવતું લાગે ત્યારે કૌતુકમિશ્ર ખેંચાણ સાથે લગરીક ટીસ શો અનુભવ પણ થાય છે.

આ ટીસ જો વ્યક્તિગત હશે તો જાહેર પણ છે. આ ટીસને જાહેર એ અર્થમાં કહું છું કે પ્રશ્ન નકરી જીવનશૈલીનો નથી – એનો મહિમા તો છે જ – પણ આ તરેહનું સમર્પિત જીવન જીવતે જીવતે (અને જીવ્યું તે લખતે લખતે) એમણે જે વૈકલ્પિક વિકાસ દર્શન ઉપસાવ્યું એની સુધબુધ ને કદર મને તમને છે ખરી? ગાંધીમાર્ગી પરિવારની (કવિપિતા ભવાનીપ્રસાદ મિશ્રની) પરંપરામાં અને સમાજવાદી યુવજન સભા સાથેના આરંભિક સંધાનમાં આગળ ચલાતાં ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાના પર્યાવરણ કક્ષ વાટે એ ઊઘડ્યા. વચગાળાની એમની પહેલી, પર્યાવરણરક્ષા કામગીરી મધ્યપ્રદેશના તવા બંધ વખતના આંદોલનની હતી. એમણે એને મિટ્ટી બચાઅો આંદોલન તરીકે ઓળખાવેલું. એક રીતે, એ નર્મદા બચાવો આંદોલનનું પૂર્વસૂરિ હતું.

અલબત્ત, એનો વ્યાપ સ્વાભાવિક જ ઓછો હતો. પણ પરંપરાગત જલસંગ્રહની, કુદરત સાથે અનુબંધપૂર્વકની જે જૈવિક ને પ્રજાકીય કામગીરી હતી તેની સાથે બળાત્કારી ચેષ્ટા સામેનો એ અવાજ હતો. એ અર્થમાં ‘વિકાસ’ના પ્રસ્થાપિત અને પ્રક્ષેપિત અર્થ સામેનો એ અવાજ હતો. અનુપમે, પછીથી, એકથી વધુ વાર કહ્યું છે કે આગલી પેઢીઓએ આ બધે મુદ્દે ને મોરચે કેવી રીતે કામ પાડ્યું છે તે જાણ્યાસમજ્યા વગર એમને મૂરખ કે પછાત અગર અણઘડના ખાનામાં ખતવી દેવી તે ઠીક નથી. કંઈકેટલાં હજાર વરસથી મરુભૂમિ રાજસ્થાનમાં લોકોએ કેવી રીતે જળપ્રંબધન કર્યું, જીવન ટકાવ્યું ને વિકસાવ્યું તે સમજવાની આપણે કોશિશ જ ન કરીએ એ તે કેવી બૌદ્ધિકતા, કેવી આધુનિકતા ને કેવી વૈજ્ઞાનિકતા, અનુપમ પૂછતા. આ ખોજમાંથી ‘રાજસ્થાન કી રજતબૂંદે’ આવ્યું.

જેમ તવા બંધ સાથે ‘મિટ્ટી બચાઓ’નો મુદ્દો ઊંચકાયો તેમ ચિપકો આંદોલન સાથે એ માટીને ઝાલી ને બાંધી રાખતાં મૂળિયાંની વસાહત એટલે કે વૃક્ષોની ભૂમિકા ચિત્રમાં આવી. ચિપકો આંદોલનનો પણ પહેલો રિપોર્તાજ ‘દિનમાન’ દિવસોમાં અનુપમ મારફતે આવ્યો. પણ વાતમાં હું આગળ ચાલી ગયો. ગાંધીમાર્ગી સમાજવાદી યુવજન અનુપમ જયપ્રકાશ જોડે ચંબલ પંથકમાં ગયેલી એ ટીમ પર હતા જેણે ડાકુઓના આત્મસમપર્ણની આખી પ્રક્રિયા પાર પાડી હતી. આ જ ટીમ, પછીથી, કટોકટી સામેના લોકસંઘર્ષમાં પણ સક્રિય રહી. તો, કુદરત સાથેના અનુબંધપૂર્વક ભૂમિદાન આંદોલન અને ગ્રામસ્વરાજ ઝુંબેશ સાથે પણ તેઓ હતા જ. જ્યારે સંઘર્ષ અનિવાર્ય જણાયો અને સંકેલાતા વિનોબાને સ્થાને ઇતિહાસપુરુષ તરીકે જયપ્રકાશ બહાર આવ્યા ત્યારે અનુપમ સમગ્ર સંદર્ભમાં ખીલ્યા ને ખૂલ્યા – એમનું ક્ષેત્ર પર્યાવરણ રહ્યું, સીધી રાજકીય મૂઠભેડમાં એ નયે હોય, પણ એમનો સંદર્ભ એક સમગ્ર સંદર્ભ હતો. અંગ્રેજી રાજ જવું જોઈતું હતું અને ગયું પણ ખરું. પણ તેટલાથી સ્તો સ્વરાજ સિધ્ધ થતું નથી. સાંસ્થાનિક સામ્રાજ્યશાહી ગાદી જેવી દિલ્હી પર બ્રાઉન સાહેબો બેસે, એમાં તો ઇતિ ક્યાંથી માની લેવાય? માટે લોકસંઘર્ષ – અને સમાજનવરચનાનો નવો નકશો.

આ નવા નકશામાં પરંપરાનું ઉત્તમ કાલવવાની અને મૂડીવાદી સંસ્થાનવાદી વિકાસની તરાહથી ઉફરાટે ચાલવાની દિલી તમન્ના … એટલે સ્તો ‘આજ ભી ખરે હૈ તાલાબ’ જેવું ઘોષવાક્ય કે ઘોષણાપત્ર. જરા ખસીને, બે મોટા કિતાબી પુરુષાર્થો સંભારીને આ મુદ્દો સ્પષ્ટ કરું. પંડિત સુંદરલાલનું ‘ભારત મેં અંગ્રેજી રાજ’એ જુલમ ને સિતમની દસ્તાવેજી દાસ્તાં છે. પણ સ્વરાજ પછીનાં વરસોમાં ધર્મપાલે જે કામ કર્યું છે. તે પરચક્ર દરમ્યાન છેલ્લી સદીઓમાં આપણું સમાજતંત્ર કેવુ ખોરવાયું ને ખોટકાયું અને તે પૂર્વે એક સમાજ તરીકે આપણે સજીવ-સપ્રાણ કેમ ને કેટલા હતા એનો ખ્યાલ આપે છે. સ્વરાજ ને સ્વધર્મ (‘ધર્મ’ના વ્યાપક અર્થમાં) જેમ સંસ્થાનવાદ સામેના સંઘર્ષમાં તેમ પંરપરાના સાતત્યને સમજવામાં પણ છે, એમ પણ તમે કહી શકો. આ સંજોગોમાં જો રાજેન્દ્રસિંહ આરાવરી નદીને નવેસર વહેતી કરે (અને એમાં પણ ક્યાંક ને ક્યાંક અનુપમની સંડોવણી હોય) તો એ ય છે તો સ્વરાજ આંદોલન જ ને.

પણ પરંપરાનો મહિમા કરવામાં જો વિવેક ન રહે, સાતત્ય પેઠે શોધનનો પણ ખ્યાલ ન રહે, તો શું થાય? ભલા ભાઈ, તમે ‘રીનેસાંસ’માં માનો છો કે ‘રિવાઇવલ’માં એ સવાલ તો કાન પકડે જ. ધર્મપાલના સાહિત્યને સંઘ પરિવારે ખાસું ઊચક્યું છે. એ આખું સાહિત્ય ગુજરાતીમાં ઊતર્યું. તે પ્રસંગે તત્કાલીન સરસંઘચાલક સુદર્શન ખાસ આવ્યા પણ હતા તે આ લખું છું ત્યારે સાંભરે છે. પ્રાચીન કાળમાં આપણે કેટલા આગળ હતા એ ગૌરવગાનનો અવસર આવે પ્રસંગે આવી મળતો હોય છે. માત્ર, સાતત્ય ને શોધનને ધોરણે એ પરંપરાઓ આજે જેને મજબૂત રાષ્ટ્રરાજ્યવાદ તરીકે ઓળખાવાય છે એના મેળમાં નથી અને ગૌરવબોધ જુદેસર મેળવવાનો છે એ ખ્યાલ રહેતો નથી.

ગુજરાતમાં આપણે એક તબક્કે પ્રાદેશિક અસ્મિતા અને હિંદુત્વનું કોકટેલ જોયું, પછી એમાં વિકાસનશો ઉમેર્યો, આ વિગતો સામે અનુપમ ને ધર્મપાલનો જૈવિક પરંપરાબોધ કેવી રીતે મૂકીશું? પરંપરા પાસે જવું તે ભૂતકાળવાદી હોવું નથી, અને આધુનિકતા પાસે જવું એ સંસ્થાનવાદી-સામાજ્યવાદી વલણોવાળા રાષ્ટવાદને આરાધવું તે નથી. ગંગાને માતારૂપે ઉપાસતી પ્રજા એને બધો કચરો વહેવડાવતા મોટા નાળા તરીકે વાપરતી માલૂમ પડે અને પછી શુધ્ધીકરણનો બેચ રચે એ પ્રકારનો વદતોવ્યાઘાત કે પછી પ્રાણધારા સરખી નદીને શોષી તેના રિવરફ્રન્ટીકરણમાં વિકાસનાં દર્શન કરવા તે યુગબલિહારી છે.

અનુપમે આ સંદર્ભમાં પાયાના પ્રશ્નો ઊભા કર્યા હતા અને એ રીતે વિકાસની વર્તમાન અવધારણા બાબતે આપણને જાતતપાસને ધોરણે પિંજરામાં ઊભા કરવાપણું જોયું હતું. જેપી આંદોલન હસ્તક થયેલો, આવકાર્ય ને અસરકારક પલટો પણ આ કસોટીએ તો હિમશિલાનું એક દશાંશમું ટોચકું માત્ર! અનુપમ કોઈ વાઇલ્ડ લાઇફ વંડર જેવું પર્યાવરણી પ્રાણી નહોતા, પણ ક્રાન્તિસૈનિક હતા, કોણ સમજશે? અનુપમ મિશ્રે પરંપરાગત પર્યાવરણ પંડિતોથી હટીને નવી અર્થનીતિ, નવી રાજનીતિ પરત્વે પ્રકૃતિ-અને-પ્રજાપરક, પ્રકારાન્તરે કહેતાં ત્રીજા મોજા ભણીની ભોં ભાંગી કૉંગ્રેસ-ભાજપ આદિ પક્ષોને હજુ બીજા મોજાની મૂર્છા વળતી નથી અને પહેલા મોજામાંથી છોડવા ને સાચવવા જેવું શું હોઈ શકે એનો ઇતિહાસબોધ નથી. પ્રશ્ન ત્રીજા મોજા વાસ્તે ત્રેવડ અને તૈયારીનો છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સ્વધર્મ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 24 ડિસેમ્બર 2016

પત્રકાર દિલીપ પડગાંવકર ગયા. બોંતેર વરસનું, હવેના જમાનામાં ભાગ્યે જ પૂર્ણાયુષ કહી શકાય એવું જીવીને ગયા. જો કે એમણે જે તીવ્રતાથી, સઘનતાથી આ વરસોનો હિસાબ આપ્યો તે જોતાં ભરપૂર જીવીને ગયા.

મળવાનું તો મોડેથી, ખાસે મોડેથી થયું, ને તે પણ ગણીને ત્રણચાર વાર. પણ ઘણાબધા રસિક વાચકોની જેમ એમને વણમળ્યે વાંચ્યાચાહ્યાનો તો એક લાંઆઆબો સિલસિલો રહ્યો. હવે તરતમાં પાંચ દાયકા થશે એ વાતને જ્યારે યુવા દિલીપે (હજુ તો સ્નાતકવર્ષોમાં હશે) પૅરિસથી યુવજનોના અજંપાના સુરેખ રિપોર્તાજ વાટે ‘ટાઇમ્સ’ના વાચકોને મોહી લીધા હતા. એ વર્ષોમાં મારા પ્રિય વિદેશવૃત્તાંત લેખકો બે હતા – પ્રાહા વસંત (પ્રાગ સ્પ્રિંગ) સબબ નિર્મલ વર્મા અને યુવજન આંધીઅજંપા સબબ દિલીપ પડગાંવકર.

આગળ ચાલતાં બૅંગકોક-પૅરિસ ખાતેની યુનેસ્કો કામગીરી પછી દેશમાં એ ‘ટાઇમ્સ’ના તંત્રીપદે પહોંચ્યાં અને ગિરિલાલ જૈન પછી, ખાસ કરીને ૧૯૯૨ના દોરમાં એમનું એ પદે કાર્યરત હોવું – કોમવાદની પૂરા કદની રાજકીય વિચારધારાની રાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા વચ્ચે-નિરક્ષીરવિવેકની દૃષ્ટિએ આશ્વસ્તકારી હતું. (તે દિવસોમાં હું ભવન્સમાં પત્રકારત્વના વર્ગો લેતો. મને યાદ છે, કંઈક ચર્ચા નીકળી ત્યારે નોંધપાત્ર તંત્રીલેખ લેખે વર્ગમાં શિલ્પા ભટ્ટે ‘રિપબ્લિક બિર્સ્મ્ચડ’ એ મતલબના મથાળે પડગાંવકરે લખેલું એની જિકર કરી હતી.)

ગિરિલાલને યાદ કર્યા તે સાથે ઉમેરવું જોઈએ કે દિલીપમાં બે સમર્થ પુરોગામી – અદિબ કહેતાં શામલાલ અને ગિરિલાલ-નું અજબ જેવું રસાયણ હતું. શામલાલનો અક્ષરસૃષ્ટિ ને વિચારલોક વિશેનો જે ચાવ અને લગાવ તેમ જ ગિરિલાલની રાજકીય પ્રવાહો વિશેની જે ઝીણી નજર, બેઉ દિલીપ કને હતાં. શામલાલના સહૃદય સંસ્કારનો મારે મતે દિલીપને લાભ એ થયો કે એ ગિરિલાલની પેઠે ગોથું ખાતા બચી ગયા. ફિરોજશાહ મહેતાએ જેની બોરીબંદરનાં ડાહી ફોઈ (ઑલ્ડ લેડી ઑફ વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ) તરીકે કલાસિક ઓળખાણ આપી હતી ને ‘ટાઈમ્સ’ની તંત્રી પરંપરા (અલબત્ત, માલિકી ઝોક સાથે) રાજ્યસંસ્થા પરના ભારની રહી છે. એમાં જેમ સાંસ્થાનિક દબાણો તેમ સ્વાતંત્ર્યોત્તર સરકારસંધાનનો હિસ્સો હશે તેમ મજબૂત રાજ્ય વગર લોકશાહી વેરણછેરણ થઈ જાય એવી ધોરણસરની નાગરિક ચિંતાનો પણ હશે. કટોકટી વખતે ગિરિલાલ મ્યાન જેેેેેેેેવા થઈ ગયા અને જેવી તે હળવી થઈ કે ‘નાઉ ઇટ કેન બી ટોલ્ડ’ કહેતાંકને પડમાં પધાર્યા એ અનુભવ પછી ૧૯૯૦-૯૨માં નવા ઓથારદોરમાં તંત્રીપદે દિલીપનું હોવું એક અચ્છો અનુભવ હતો. ક્યારેક રોયવિચારમાં રમેલા મનાતા ગિરિલાલ મજબૂત રાજ્યસંસ્થાની બાલાશ જાણે એમાં કશું ખોટું નહોતું. માત્ર, આ ચિંતા એમને સંઘ પરિવારના રાષ્ટ્રરાજ્યવાદની અનુમોદના સુધી ખેંચી જાય તેને કંઈ નહીં તો પણ ગરબડગોથું તો કહેવું જ જોઈએ. પડગાંવકરે  આવું ગોથું ન ખાધું એ એમનો વિશેષ.

ગિરિલાલ-દિલીપ સંક્રાન્તિ વર્ષોમાં મારે એમને મળવાનું થયું તે ‘ટાઈમ્સ’ના ગુજરાતી આવિષ્કાર સંદર્ભે, ૧૯૯૦માં. તે પૂર્વે, આગલે વરસે અશોકકુમાર જૈન સાથે (એમના નિમંત્રણથી) મુલાકાતને અંતે મેં વિધાયક પ્રતિસાદ નહોતો આપ્યો. દરમ્યાન, સહજ ક્રમે ‘જનસત્તા’ છૂટ્યું અને હું છડો હતો ત્યારે વળી) નિમંત્રણ તાજું થયું (હવે સમીર જૈનનો દોર હતો) અને વાત આગળ વધતાં પડગાંવકરને મળવાનું પણ થયું. હરીશ ખેર અને તુષાર ભટ્ટ બંને ઇચ્છતા હતા કે હું ‘ટાઇમ્સ’માં જોડાઉં. એમને અને દિલીપને મારે વિશે જે પણ વાત થઈ હશે, ભોંય તૈયાર હતી. પણ તે સવારે દિલ્હી દફતરમાં જે વાતો થઈ, અદૂકડા લન્ચ લગી લંબાઈ, એમનાં સ્નાતક (મારાં અસ્નાતક) વર્ષોથી માંડીને જેપી આંદોલન, દલિત સાહિત્ય, નવ્ય સિનેમા … થયું કે ઠીક જામશે, પણ –

મેં લગભગ તરત જ ‘ટાઇમ્સ’ છોડ્યું ત્યારે પડગાંવકરે કોઈને કહેલું કે શાહ મને મળવા રોકાયા હોત તો મેં એમને સમજાવી લીધા હોત. મેં કહ્યું કે બચાડા જીવ દેશમાં બીજે નંબરે હશે, પણ ‘ટાઇમ્સ’માં નવમા નંબરે છે, એમને કાં પજવું. વસ્તુતઃ રામનાથ ગોયન્કા, જ્યોર્જ વર્ઘીઝ અને પ્રભાષ જોશીથી સેવાયેલ એક્સપ્રેસ સંસ્કાર સામે મને સમજાવું જોઈતું હતું કે ટાઇમ્સ ઉત્તરોત્તર વધુ માલિક છાપ બજારવસ્તુ બની રહ્યું છે અને હવે એને તંત્રીઓની નહીં પણ ‘બ્રાન્ડ મૅનેજર’ની જરૂર હોવાની છે. દેખીતા સમીરાના અંદાજમાં પૂરા કદના તંત્રીની કોઈ ભૂમિકા રહેવાની નહોતી, બાગે બહાર બ્રાન્ડ મૅનેજર તરેહનો નવો અવતાર થવાનો હતો જે! (સુરેન્દ્ર પ્રતાપ સિંહ ‘ટાઇમ્સ’માંથી નીકળી ગયા અને ‘આજ તક’ એ આરંભિક સમાચારબુલેટિનનો જે ચમત્કાર થયો એ માટે આપણે બાળ સમીરના ઋણી રહીશું.)

દિલીપનું ‘ટાઇમ્સ’થી છૂટા થવું, છેટા અને છડા રહેવું (છેવટે વળી ટાઇમ્સ સાથે ‘કન્સલ્ટિંગ એડિટર’ તરીકે હોવું) આ ઘટનાક્રમ દરમ્યાન એક વાર એક-બે મિનિટ માટે મળવાનું થયું તે પછીથી અભયઘાટ તરીકે ઓળખાવાયેલ પરિસરમાં – મોરારજી દેસાઈની અંતિમ યાત્રામાં એ અંગ્રેજી કોમેન્ટેટરો પૈકી હતા, હું ગુજરાતી પૈકી. અમે સહેજસાજ સ્મિતની આપલે કરી ન કરી, ને એમણે કહ્યું – સો વી આર ઓન ધ સેઈમ પ્લેનેટ, નો? (પછીના દસકામાં કદાચ ‘ઑન ધ સેઈમ પેજ’ કહ્યું હોત – ખબર નથી). પણ ૨૦૦૨માં એ જ્યારે એડિટર્સ ગિલ્ડ તરફે આવ્યા ત્યારે સાઇડલાઇન્સમાં થોડી મિનિટ ઠીક આપલે થયાનું સાંભરે છે. એમણે દેશની બંધારણીય સમજૂત પર ભાર મૂક્યો અને કહ્યું કે બંધારણમાં કેટલુંક અર્ધસ્ફુટ લાગે છે તે સાભિપ્રાય છે કેમ કે એમાં રાજકારભારીઓ અને નાગરિક સમાજના વહેવારિયાઓને એક વિધાયક મોકળાશ મળી રહે છે. એમની સાથે થયેલી વાત સંભારું છું ત્યારે સમજાય છે કે રાષ્ટ્રવાદની પ્રજાસૂય વ્યાખ્યા તરફનો મારો (મારા જેવાઓનો) ઝોક ૧૯૯૨/૨૦૦૨ પછી શી વાતે સ્પષ્ટ થવા લાગ્યો હશે. હકીકતમાં મારી સ્મૃિતમાં આ પ્રજાસૂય સંસ્કારના સગડ જવાહરલાલ નેહરુના આઠેક દાયકા પરના એ યાદગાર ભાષણ લગી જાય છે જેમાં એમણે ગ્રામીણ શ્રોતા સમૂહને તમારી આંખના આંસુ તે ભારતમાતાની આંખનાં આંસુ ને તમારા ચહેરા પરનું સ્મિત તે ભારતમાતાનું સ્મિત, એવી પ્રજાપરક વ્યાખ્યાને ધોરણે રાષ્ટ્રવાદની નિરૂપણા કીધી હતી. બેનેડિકટ એન્ડરસન અને માર્થા નૂસબોમ તો પછીથી, હમણે હમણે, વાંચવાનાં બન્યા હશે.

પડગાંવકર અને રાધા કુમારે કાશ્મીર પ્રશ્ને ઇન્ટરલૉક્યુટર તરીકે સેવા આપી, એનુંયે આ ક્ષણે સ્મરણ થાય છે. છેવટનાં વરસો, દોમ દોમ દિલ્લી છાંડી એમણે પુણેનો વિદ્યાવિલાસ-વાસ પસંદ કર્યો તેમાં એમના જીવનનાં વલણોનો પરિચય મળી રહે છે. ચીફ એડિટરથી કન્સલ્ટિંગ એડિટર તરીકેની એમની સંક્રાન્તિ પ્રકારાન્તરે બજારનાં બળો મુક્ત પત્રકારત્વને કઈ હદે ગ્રસી શકે છે એનું એક ચિત્ર આપી રહે છે. એક રીતે, આવું આવું પોસ્ટ ટ્રુથ સોસાઈટીની એ નાંદી ઘટના હતી. દેશમાં ભલે બીજા ક્રમે હોય, ટાઇમ્સમાં તો એ નવમા ક્રમે છે, એવું મેં ક્યારેક કરેલું સ્માર્ટિંગ આ ક્ષણે મ્યાન કરું છું, અને તંત્રી હોવું તે ક્યારેક અધિપતિ હોવું હોઈ શકતું હતું એ યુટોપિયાઈ લાગતા અતીત વાસ્તે બે આંસુ પાડી પડગાંવકરને સફરની સલામ પાઠવું છું.

નવેમ્બર ૨૭, ૨૦૧૬

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ડિસેમ્બર 2016; પૃ. 15 અને 02